Qazaqstannyń halyq ártisi, Memlekettik syılyqtyń laýreaty, sahna sańlaǵy Sábıt Orazbaı qazaq teatry men kıno óneri tarlandarynyń sahna syrtyndaǵy ázil-ospaǵyn, teatrdan tys tirshiligin, qarapaıym ómirdegi ártúrli qyzyq oqıǵalaryn jáne óner jaıyndaǵy óz oı-tolǵamyn arqaý etedi. Avtordyń bul áńgimeleri jyldar boıyna «Almaty aqshamyna» úzdiksiz jarıalanyp, oqyrmandardyń ystyq yqylasyna bólengen.
Tómende S.Orazbaıdyń, akter, ulttyq teatr óneriniń negizin qalaýshylardyń biri, KSRO jáne Qazaq KSR Memlekettik syılyqtarynyń laýreaty, Qazaqstannyń halyq ártisi Elýbaı Ómirzaqov jaıynda estelikterin jarıalap otyrmyz.
El esindegi Elaǵań
«Shoq basqan taýyq sıaqty...»
Gúlsara degen apaı meni izdep keldi. «Qaıdan izdeımin, qaıdan tabamyn», – dep júredi eken. Meniń esteligimdi oqyǵasyn, bel býyp izdeýge kirisipti. Teatrdaǵy spektáklderdiń bárin kóredi eken. Mamandyǵy – pedagog. «Eren eńbegi úshin» degen medali de bar. Soǵystan keıin, elýinshi jyldarda Elýbaı Ómirzaqovpen Qostanaıdan Almatyǵa birge kelipti. Sol oqıǵasyn maǵan aıtyp berdi.
Ol kezde «qyzyl vagon» degen bolady eken ǵoı. Oǵan miný qıynnyń-qıyny kórinedi. Gúlsara temir jolda jumys isteıtin aǵasynyń arqasynda qurbysy ekeýi vagonǵa minip, eń joǵarǵy orynǵa ornalasyp alady. Ol vagonda belgili oryn bolmaıdy, kim myqty, kim kúshti oryndy sol alyp alatyn kórinedi. Almatyǵa deıin alty kún júredi. Sibirdiń qalalaryn túgel aralap, sosyn keledi eken.
Vagonǵa bir kisi keldi de, shalqasynan qulady deıdi. Selkildep, aıaq-qoly erbeńdep jatyr deıdi. Qazaq kisi eken. Qasyndaǵy adam «Iapyrmaı, ıapyrmaı, mynaniki ustap qaldy-aý, qane turyńdar, durystap jatqyzaıyq» dep báıek bolady. Aýzynan kóbigi aǵyp, tili salaqtap, kózi alaqtap jatqan adamdy kórgenderdiń bári basqa oryndarǵa qashyp ketipti... Sóıtse, sol kisi Elýbaı Ómirzaqov eken. Jasap kele jatqan qýlyǵy kórinedi. «Sol kisiniń arqasynda vagonda adamdar azaıyp, aınalamyz keńip, uıyqtap, demalyp jaqsy keldik», – deıdi
Gúlsara apa áńgimesin jalǵaı túsip. Ár jerge poezd toqtaıdy. Sý alý kerek. Adam kóp, bári ydysyn kóterip sý izdep júr. Sý aǵatyn qubyrdyń mańaıy
uzyn kezek. Elaǵań ydysty alady da, eń aldyna baryp tura qalady eken. Bári tanyp qalǵan, «Oı, alyńyz, alyńyz» dep yǵysyp jol beredi. Eger bireý-mireý qarsy kelse, týra kózine qarap, betin qısań etkizetin kórinedi, anaý jany qalmaı, qasha jóneledi. Sodan ne kerek, alty kún degende Almatyǵa jetipti.
Qastarynda Janar Jalmuhamedova, Qapan Badyrov, Jamal Omarova, barlyǵy 7 adam, myna eki qyzben 9 bolypty. Almatyǵa jaqyndaǵasyn bulardan qaıda bara jatqanyn, maqsattaryn suraıdy. Oqýǵa bara jatqanyn, tússe túsip, túspese elge qaıtatyndaryn aıtady. Bular Elaǵańnyń joǵarydaǵy áreketteriniń bári oıyn ekenin túsinedi. Sosyn ashylyp sóılese bastapty. Eger qastaryna bóten kisiler otyryp, aýa taryla bastasa boldy, Elaǵań ádetine basyp, eki qolyn erbeńdetip, kózin alartyp shyǵa keledi eken. Álgiler: «Gospodı, chto eto takoe?» dep záreleri ushyp oryndarynan turyp ketip qalady eken. El ketkesin qyzdarǵa qarap aqyryn jymıatyn kórinedi. Bizge «Oqyp, daıyndalyp júrgen kitaptaryń bar ma?» – deıdi. «Bar», – dedik. «Ákelińder», – dedi. Ákelip berdik. Meniń kitabyma: «Aınalaıyn qyzym, Gúlsara! Baqytty bol! Qazaqstannyń halyq ártisi Elýbaı Ómirzaqov» dep jazyp, qolyn qoıyp berdi. «Myna meniń qoltańbamdy emtıhan tapsyrǵan kezde muǵalimderge kórset. Oqýǵa túsesiń, túskesin maǵan kel», – dedi.
Qazaqstannyń halyq ártisi degen ataqtyń qudyrettiligi sonsha, sol ekeýi de oqýǵa túsipti. Emtıhan alǵan muǵalimder «Sender Ómirzaqovtyń qyzysyńdar ma?» dep suraıtyn kórinedi. Nemere qyzymyz dep aıtady eken. Qajetti baǵalaryn qoıyp beripti bári de. Bul bir jaǵy, sol kezde adamdardyń ónerpazdardy asa qurmettegeninen de bolsa kerek.
Oraıy kelgende aıta keteıin, Ómirzaqov – «Qazaqstannyń halyq ártisi» ataǵyn eń birinshi bolyp alǵan akter. Keıin «Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi» degen ataq shyqty ǵoı.
«Sony maǵan nege bermeıdi?» dep ókpelepti. «Eńbek sińirgen degen myqty emes pe? Bárin aıshyqtap kórsetip tur» deıtin kórinedi. Basshylar halyq ártisiniń joǵary ataq ekenin túsindirgesin raıynan qaıtqan eken. Elaǵańnyń bala sıaqty sál nársege ókpeleı salatyn ádeti de bolatyn. Biraq, ar jaǵyna eshteńe saqtamaıtyn. Sodan álgi qyzdarǵa qaıta oralaıyn. Olar oqýǵa túskesin kókelerin izdep teatrǵa barady ǵoı. Alǵashqyda ishine kirgizbepti. Sosyn baıaǵy kitapty kórsetedi. Oqysa, Elaǵańnyń jazýy. Jibermeı otyrǵan adam júgirip ketedi de, Elaǵańdy ertip keledi. Selteń-selteń etip, shoq basqan taýyq sıaqty júrisiniń ózi qyzyq eken deıdi. Qushaǵyn jaıa qarsy alǵan Elaǵań ekeýine teatrdan jumys taýyp qoıǵanyn aıtady. Ol kezde sahna shymyldyǵyn ashyp-jabatyn tehnıka joq qoı. Arnaıy qoıylǵan adam ashyp-jaýyp turady. Sol jumysqa bulardy alǵyzatyn bolyp, teatr dırektorymen sóılesip qoıypty. «Bul óte jaýapty jumys. Ekeýiń sahnanyń eki shetinde turasyńdar. Osynda Qaras Ahmetovıch degen ınspektor bar. Sol «ash» dese ashasyńdar, «jap» dese jabasyńdar. Aqyryn ash dese aqyryn ashasyńdar, jyldam ash dese jyldam ashasyńdar», – deıdi.
Shashty, murt pen saqaldy ósirip júrgizbeıtin
Osy jerde Qaras Ahmetıch týraly aıta keteıin. Ol teatrdaǵy trýppany basqaratyn. Spektákldiń júrgizilý barysyn, akterlerdiń sahnaǵa shyǵýyn retteıdi. Ártisterdiń tikeleı bastyǵy sol. Bir jaqqa baratyn kezde: kınoǵa tússek, radıonyń habaryna qatysatyn bolsaq, bárimiz sol kisiden suranamyz. Óte qatal. Biraq, ádiletsizdik jasamaıtyn. Tártipti qatań saqtaıtyn, bizden de sony talap etetin. Bizdiń ótinishimizdi joǵaryǵa jetkizetin, sosyn joǵarydan birtindep sheshilip jatatyn. Tártipti bolsań, suranǵan jaǵyńa barasyń. Tártipsiz bolsań, barmaısyń.
Mántaı degen akter aǵamyz boldy. Únemi iship, qyzyp júretin. Sol áreketin Qaras aǵamyz bilip qoıady eken. Kezdesken sátte: «Oı, Mántaıym, aıbynym, Óziń barda qajytpaıdy qaıǵy-muń», – dep bas salyp qushaqtap betinen súıip, sosyn basyn julyp alyp: «Áı, iship qoıypsyń ǵoı!» deıtin kórinedi.
Mántaı aǵamyz Sháken Aımanovqa: «Osy Qarastan qutyla almadym, qalaı istesem de ishkenimdi bilip qoıady», – depti. Sonda Sháken aǵa: «Sen bul túrińmen Qarastan bul dúnıede de, o dúnıede de qutyla almaısyń», – deıdi. Mántaı: «Ne isteımin endi. Keıde basym aýyryp ólip qala jazdaımyn. Sosyn ishemin. Ishkende qaıǵy-qasiret te seıilgendeı bolady», – deıdi. «Olaı bolsa, eń daýasy – klızma jasa. Araq ishek arqyly ishińe ketedi, óziń rahattanyp júre beresiń, ári aýzyńnan ıis shyqpaıdy», – dep keńes beripti Kenjetaıuly. Mántaı sony jasaımyn dep tik ishegin kúıdirip ala jazdap, aýrýhanadan bir-aq shyǵady.
Qarastyń kezinde teatrda tártip boldy. Bolǵanda da, tipti, qatal bolatyn. Eshkim shashyn ósirip, nemese murt pen saqal qoıyp júrmeıtin. Spektákl bastalardan eki saǵat buryn keletinbiz. Teatrǵa qalaı bolsa, solaı kıim kıip kelý, dabyrlap sóıleý degenge de jol bermedi. Ondaı adamdy ártisterdiń jaqtyrmaıtyny da ras qoı. Biraq, Qaras Ahmetıch tártipti ornatty. Teatrdyń ishi typ-tynysh. Muntazdaı taza bolatyn.
Artyq júris, jaǵymsyz dybys degen bolmaıtyn. Meshitke kirgende adam ózin bir túrli erekshe sezinedi ǵoı, bizdiń teatrǵa kirgende de sondaı erekshe sezimge bólenetinbiz. Qudyretti, qasıetti sezingendeı, solarǵa bas ıgendeı bolatynbyz.
Sonymen Gúlsara apanyń áńgimesine qaıta oralaıyn. Elaǵań eki qyzdy Qaras Ahmetıchke jolyqtyryp, sahnany ashyp-jaýyp turý jumysyna alýyn ótinedi, dırektormen keliskenin aıtady. «Alystan – Qostanaıdan kelipti oqý izdep, osy jerden kúnderin kórsin» depti.
«Jumysqa qabyldandyq. Ekeýmiz sahnanyń eki jaǵynda turamyz. Mýzyka baıaýlap estile bastaǵanda biz de aqyryndap shymyldyqty asha bastaımyz», – dep esine alady apa ótken kezderin. Ártisterdiń bárin bilip otyr. Seraǵańdy da, Qurmanbek Jandarbekovti de, Qurmanbektiń birinshi áıeliniń Qaragózdi oınaǵanyn da bilip otyr. Qapan Badyrovtyń sýfler bolǵany da esinde. Biz bilmeıdi ekenbiz, Qapan aǵa alǵashqy kezde teatrda sýfler bolyp istegen eken. Sháken Kenjetaıulynyń «Aqan seri – Aqtoqtyda» Abyzdyń rólin, basqa da rólderin bilip otyr.
Bala kezinen osy teatrda júrgesin bári ol kisige tanys. Keıingi kezderge deıin spektáklderden qalmaıdy eken. Qazir densaýlyǵyna baılanysty bara almaıtyn kórinedi. Sonda da bolsa jańa qoıylymdardan qalmaıdy eken. Uly Bógenbaı, kelini, basqa balalary da, bári shetinen bıznespen aınalysady.
Turmysy, jaǵdaıy jaqsy. Osylaısha elýinshi jyldary shalǵaıdaǵy aýyldan kelgen eki qyz bilim alyp, muǵalim bolyp qyzmet atqaryp, endi, mine, aqshashty, qazynaly qarıa bolyp otyr. Almatyǵa birge kelgen qurbysy ómirden ótipti. Ol da bilim alyp, elge eńbegin sińiripti.
«Spektákl kórip qana qoıǵan joqpyz, ómir súrýdi de úırendik»
Sol kezgi halyqtyń teatrǵa kóp keletinin, ártisterdi qurmetteıtinin, teatrdyń ishi jumaqtaı taza, ásem de sándi bolatynyn aıtyp otyr. «Ártisterdiń kıim kıisine, júris-turysyna tańqalatynbyz, úlgi alatynbyz.Solardaı ádepti, mádenıetti, ádemi bolýǵa talpynatynbyz. Qysqasy, biz teatrdan spektákl ǵana kórip qaıtpaıtynbyz, ómir súrýdi úırenip qaıtatynbyz. Qazirgi teatr ondaı áser etpeıdi. Alba-julba kıingen ártisterden birdeńe úırenbek túgili, betine qaraýǵa qorqasyń. Tar shalbarlary jyrtylyp, shashaqtalyp ketken.
Ózderi qalaı bolsa solaı júredi, sóıleıdi. Ásirese úırenýge kelgen stýdentter (bolashaq ártister) sańqyldap kúlip, tańqyldap sóıleıdi. Zaldyń ishinde otyryp uıaly telefonmen sóılesedi. Qoıylymdy durystap kórmeıdi, ózgelerge de kedergi jasaıdy. Bastan-aıaq uıyp tyńdap, yqylaspen kórmegesin ne uǵasyń? Sony sender, jasy ulǵaıǵan ártister, aıtyp, eskertip qoımaısyńdar ma?» – dep eskertýdi de umytqan joq.
Elaǵańnyń bul jaqsylyǵyn buryndary da Qapan aǵadan estigenmin. Biraq ol kisi óz kitabynda jazbapty. Baqsylyq neden bastalǵan degen sóz qozǵalǵanda, bárimiz Elaǵańdy eske alamyz.Ol kisi kınoda («Aldarkósede») baqsynyń beınesin óte keremet oınady ǵoı.
Elaǵańnyń úsh «tájirıbesi»
Elaǵań – Elýbaı Ómirzaqov, Amangeldiniń rólin oınap, qazaqty dúnıe júzine tanytqan kisi ǵoı. Bul kisi – eshkimge uqsamaıtyn, qaljyńy qaltasynda júretin adam. Ózi ómiri kúlmeıtin. Kúlse de teris qarap, myrs-myrs etetin. Kúlgen kezde jaryqtyqtyń eki ıyǵy kóteriletin, bitti.
Teatrdyń ishinde bólme bolatyn, ártisterdiń bári kelip demalyp otyratyn. Temeki tartatyn jer emes, demalys bólmesi deıtin. Qystyń aıaq kezi. Bir kúni teatr ártisteri demalyp otyrǵanbyz. Elaǵań: «Men ómirimde dári ishken adam emespin. Al mynaý tymaýdyń myń da bir emi – sarymsaq (taý pıazy) eken», – dedi. Bárimiz tyńdap otyrmyz. Onshaqty adambyz. Elaǵańnyń syryn biletinder myrs-myrs kúlip qoıady. Qasymda otyrǵan kisiden «Nege kúlesiz?» dep surasam, «Qarap otyr, qazir Elaǵań úsh-tórt adamdy túsiredi», – dedi. Tyndap otyrmyz. Sodan Elaǵań áńgimesin soza tústi: «Bul taý pıazy, jańa aıttym ǵoı, myń da bir em. Bir-birden eki tanaýdyń ishine salyp alsań, eshqandaı aýrý, ásirese, tumaý jolamaıdy. Tipti dáriniń keregi joq», – dedi.
Sálden soń Elaǵań ekinshi tájirıbesin aıtty: «Aldymyzda 1- maı merekesi kele jatyr. Bárimiz jyldaǵydaı paradqa shyǵamyz (ol ýaqytta paradqa shyǵý úlken dáreje edi. Árbir eńbek ujymy mindetti túrde shyǵatyn). Meniń úıde aq brezentten tigilgen topylıym bar. Bıyl eptep kónerip qalǵan bolýy kerek. Sonyń syrtyna tis jýatyn pastany battastyryp jaǵamyn da, qazanda qaınap turǵan sýǵa bir batyryp, tez ala qoıamyn. Sol qalpynda appaq bolyp qatady da qalady», – dedi.
Elaǵań áli sóılep otyr. Biz tyńdap otyrmyz. Úshinshi tájirıbesine kóshti: «Ish qurylysyna taptyrmaıtyn bir em bar. Ózi op-ońaı, qazaqy em. Sharaptyń qaqpaqtaryn jınap, solardy ábden qaınatyp ishseń, ishińniń bárin tazalap, janyń rahatqa batady», – dedi. Sonymen áńgime bitti. Bárimiz óz sharýalarymyzǵa kettik.
Elaǵańnyń tájirıbesin birinshi bolyp qolǵa alǵan – Múlik Súrtibaev aǵamyz. Eki tanaýyna taý pıazyn salyp alyp, teatrda júredi. Bir kúni troleıbýspen qyzmetke kele jatady. Jerde qar bar, kún sýyq kez eken. Ol kezde troleıbýstyń aldyńǵy jaǵynda oryndyqtardyń ornalasýy bir-birden bolatyn. Eki orys kempiri sol oryndyqtarda qarsy otyryp áńgimeni zaýlatyp keledi eken. Solardyń mańaıyna jaıǵasady.
Oılamaǵan jerden qos tanaýy jybyrlap, túshkirgisi keledi. Múliktiń ózi aıtady: «Shalqaıyp turyp túshkirgenimdi ózim de baıqamaı qaldym. Qos tanaýymdaǵy eki sarymsaq álgi eki kempirdiń mandaılaryna baryp sart etip, jabysa qaldy.
Kempirler: «Eto chto za bezobrazıe!» – dep aıqaıdy saldy. Keshirim surap jatyrmyn. Onymdy eleıtin olar joq, baıbalamǵa salyp jatyr. Troleıbýs ishindegiler de yńǵaısyzdanyp, birese qos kempirge, birese maǵan qaraıdy. Keıbiri ne bolǵanyn túsingen de joq. Men uıalǵanymnan teatrǵa jetpeı, Kalının kóshesinen túsip qaldym», – dedi.
Sálmenov Rahmetolla degen aǵamyz bar edi. Jaqsy ártis edi. Seraǵańnyń ekinshi partıasyn sol oınaıtyn. Seraǵań Qarabaıdy oınaıdy, ol da oınaıdy. Ekinshi tájirıbeni júzege asyrý sol aǵamyzǵa dóp keledi. 1-maı merekesi jaqyndaıdy. Rahmetolla aǵamyz erteń mereke degen kúni, ıaǵnı, sáýirdiń 30-y kúni áıeline kastrolge sý quıǵyzyp qaınatqyzady. Ózi brezent topylıyna tis pastasyn jaǵyp, eki baýynan ustap turyp qaınap turǵan sýǵa salyp, qaıtadan sýyryp alady. Qaınap turǵan sý qoısyn ba, eki ultany sypyrylyp túsip qalady. Paradqa kıetin aıaq kıiminen aırylǵan Sálmenov kúıip-pisip, úlken kisini syrtynan balaǵattaıdy. Áıeli «úlken kiside neń bar, uıat emes pe?» dese, «oıbaı-aý, sol úlken kisiniń tájirıbesi ǵoı bul» – dep odan saıyn kúıip-pisedi.
Bul áńgime osymen bitsin, endi Elaǵańnyń úshinshi tájirıbesine keleıin. Kúlásh degen ártis boldy. Sol balalaryna: «Asqazanym qyjyldaıdy, ishekterim jóndi jumys istemeıdi. Sharap shynysynyń tyǵynyn jınańdar, sony qaınatyp ishemin. Elaǵań kópti kórgen kisi, sonyń tájirıbesi», – dep, jınalǵan tyǵyndardy ábden qaınatyp, sál salqyndaǵan soń bir stakanyn tartyp jiberedi.
«Oıbaı, ne deısiń, Kúláshtiń jaǵdaıy nashar», – dep estidik. Tyǵynnyń sýy ishti keptirip jibergen. «Dárigerlik kómek» shaqyryp, dárigerler qarnyn tesip, aýasyn shyǵarypty...
Sálmenov paradqa kelmedi. Jınalysta nege kelmegenin surapjatyr. «Elaǵań bir tájirıbe aıtyp, sony jasaımyn dep topylıymnan aırylyp qaldym», – deıdi. Elaǵań aıtady: «Eı, aınalaıyndar, men senderge jasa dep aıttym ba? Aıtqanym joq. Ol ózimniń tájirıbem. Topylıdy ystyq sýdan birden shyǵaryp alý kerek edi. Sen kóbirek ustap qalǵansyń. Qaınap turǵan sý topylıdyń ultany túgili, qolyńnyń da bir qabat terisin sydyryp túsiredi ǵoı. Onyń ústine men senderge solaı jasańdar degenim joq. Aıtqan bolsam, sotqa berinder», – dep boıberer emes. Jurttyń bári qyran-topan kúlip jatyr. Ahat degen aǵamyz bar edi: «Oı, sender ańqaý ekensińder ǵoı. Biz ondaı tájirıbeden baıaǵyda ótkenbiz», – deıdi.
Sóıtip, Elaǵańnyń 3 tájirıbesinen 3 adam zardap shegip, ólip qala jazdaǵan edi. Jaryqtyq, Elaǵań osyndaı oıynshyl adam edi.
