Ómir qyzyq, keıbir adamdar aralasyp júrgen kezinde erekshelenip este júredi de, ómirden ótkennen keıin birte- birte umytylady. Al endi bir tulǵalar ýaqyt ótken saıyn áıteýir bir qyrymen oıyńa orala beredi. Sózimen, isimen, qaıtalanbaıtyn qylyǵymen daralanǵan olar esińde umytylmastaı saqtalady. Jumabek Kenjalın sondaılardyń sıpatynan. Ol meniń jaqsy kóretin shákirtim, ókshemizdi basyp kele jatqan aıaýly inim, órge umtylǵan rýh jyrshysy edi. Kórnekti jýrnalıs, ǵalym, saıasattanýshy, saıası ǵylymynyń kandıdaty, profesor Jumabek Kenjalın aramyzda júrgende, bıyl 70 jasqa tolar edi. Ókinishke qaraı, halqymyzdyń asyl perzenti, abzal azamaty 2017 jyly ómirden ozdy. Biraq Jumabek Omarulynyń esimi umytylǵan joq. Bárimizdiń esimizde.
El-jurtymyzdyń maqtanyshy
Meniń Jumabek shákirtim – jastardyń Jumekeń aǵalary, el-jurtymyzdyń maqtanyshy. Biz otbasy bolyp Jumabek pen Álıma ekeýimen 40 jyldan astam ýaqyt aralastyq. Bir-birimizge tilektes boldyq. Árıne, otbasylyq ortaq tanystarymyz bar, shákirtterimiz de kóp qoı. Biraq osy qarapaıym, bilgir, kishipeıil azamatpen tanys, tilektes bolǵanymyz rýhanı tabys dep oılaımyn. Jumabektiń qarapaıymdylyǵy men kishipeıildiginiń arqasynda aǵa-inideı jaqyn aralasyp kettik. Keıde dalaǵa serýenge shyqqanda ony qasyma ertip alatynmyn. Ekeýimiz óz ómirimizden syr shertip, uzaq áńgime aıtatynbyz.
Jumabek jas kúninen, ýnıversıtette oqyp júrgen kezinen úlken kisilermen jıi kezdesip, solardyń sózin kóńiline toqydy. Onyń este saqtaý qabileti óte keremet edi. Bolǵan oqıǵalardy aıy kúnine sheıin, tipti saǵatyna deıin anyqtap aıtatyn. Adamdardyń aty-jónin, qyzmetin, sóılegen sózderin buljytpaı qaıtalap aıtyp beretin. Jalpy, Jumabektiń áńgimeleri sala-sala boıynsha kezeń-kezeńge bólinip aıtyla beretin. Ókinishke qaraı, men jýrnalıs bolmaǵan soń, olardy qaǵazǵa da túsirmedim.
Jumabektiń barlyq ómiri jýrnalısıka salasynda ótti. Sonymen qatar, ol kóp jyldar basshylyq jumysta boldy. Bul jerde kóptegen ıgi ister atqaryp, jaqsy atyn kaldyryp ketti. Eń aldymen, jýrnalısıkanyń bedelin kóterdi. Áriptesteriniń kópten sheshilmeı júrgen keıbir áleýmettik máselelerin de sheship berdi. Sóıtip, Jumabektiń kezinde biraz jýrnalıs baýyrlarymyz bir jasap qaldy. Onyń bitirgen tirlikterin olar osy kúnge deıin jyr qyp aıtyp ta, jazyp ta júr. Al Jumabek Omarulynyń shákirtterine keletin bolsaq, meniń alǵashky qyzyǵa oqyǵanym, 1988 jyly shyqqan «Jelkildep ósken quraqtaı» degen jas talanttar týraly áigimeler jınaǵy bolatyn. Keıinirek gazet- jýrnaldarda áńgimeleri men povesterin oqyp júrdim.
1998 jyly Jumabektiń keremet shyǵarmalar jınaǵy «Shyndyqty shyraq etip ustańyz» degen kitaby shyqty. Onyń bir danasyn maǵan «Ulaǵatty ustazym, ári qadirli aǵam, belgili ǵalym Raýshanbek Ábsattarovqa inilik nıetpen, shyn yqylaspen usynamyn» dep jazyp syılady. Kitapty alysymen qolyma qalam alyp qaıta oqýǵa kiristim. Jumabektiń maǵan aýyzsha aıtqan áńgimeleriniń bári osynda saırap tur.
Jýrnalıs Jumabek Kenjalınniń shyǵarmashylyq ereksheligi, onyń keıipkerleri oıdan shyǵarylǵan emes, ómirde bolǵan, kóbisimen avtordyń ózi aralasqan, jaqsy biletin adamdar. Shyǵarmalarynyń jelisi de ómir shyndyǵyna negizdelgen. Sondyqtan olardy orynsyz sıpattaý, shekten tys ásireleý bolmaıdy. Barlyǵy nanymdy, túsinikti, kóńilge qonatyn jaıttar.
Segiz qyrly, bir syrly azamat
Jumabek Kenjalınniń óte qyzyǵa oqylatyn shyǵarmalar janry qoljazbalary. Ol talaı shet elde bolǵan. Barǵan, kórgen jerin qaǵazǵa túsirgende, oqyrman sol elderdi ózi aralap júrgendeı sezinedi. Ár eldiń tarıhyn, qalalaryn, halqyn, mádenıetin, salt-dástúrin, tipti qazirgi ekonomıkalyq jáne áleýmettik jaǵdaıyn qosa sýretteıdi. Bizdiń Jumabek segiz qyrly, bir syrly azamat qoı. Onyń taǵy bir qyry – ǵalymdyǵy. Saıasattaný máseleleri jóninde ǵylymı-zertteý eńbekteri, jasaǵan baıandamalary bir tóbe.
Máselen, «Ult rýhyn ulyqtaǵan urpaqpyz» ben «Saıası menedjment jáne baspasózdiń jurtshylyqpen baılanys máseleleri» degen kitaptary saıası ǵylymǵa qosqan úlken úlesi. Sonymen qatar, Jumabek Kenjalın birneshe joǵary oqý oryndary oqýlyqtarynyń avtory, joǵary mektepke arnap jańa oqytý baǵdarlamasyn jasaǵandardyń biri. Jumabektiń júris- turysynan, sóılegen sózderinen, istegen isterinen, jan shyǵarmalarynan ultjandylyqtyń ıisi ańqyp turady. Ol ózimen rýhtas ultjandy azamattardy qatty syılaıtyn jáne olar týraly óz oı-pikirlerin ashyq aıtyp otyratyn. Solardyń ishinen Muhtar Qul-Muhammedti erekshe jaqsy kóretin. Onyń erligin, batyldyǵyn, ultjandylyǵyn rızashylyq nıetpen aıtatyn.
Jumabek óte eńbekqor adam edi. Bos ýaqyty bolmaıtyn, ákimshilik nemese qoǵamdyq jumystan qoly bosamaı, jazýmen aınalysatyn. Osydan týra jıyrma a lty jyl buryn (1995 jyly) Almaty sanatorııinde birge demalýdyń sáti tústi. Men ol kezde Prezıdent apparatynda isteımin. Jumystan qol tımeıdi. Monografıalyq jumysymdy bitire almaı júrgen kezim. Sony aıaqtaýǵa demalys alǵan edim. Al Jumabek – «Halyq keńesi» gazetiniń Bas redaktory, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi. Ol da sanatorııge tolǵan qaǵazben baryp, jazýmen otyrdy.
– Meniń jónim bólek. Basqa ýaqyt bolmaıdy. Al sen nege demalmaısyń? – deımin Jumabekke.
Sondaǵy jaýaby: Tvorchestvolyq jumysty toqtatýǵa bolmaıdy, bas ár kezde jumys isteý kerek. Jýrnalıs sportshy sekildi únemi formada bolýy qajet degen edi. Ol-ol ma, meniń kúndelikti jumysyma ini-shákirt retinde qamqorlyq baqylaý jasap, kúsh-jiger berip otyrdy. Áıteýir ne kerek, sol jyly Jumabektiń kómeginiń arqasynda jumysty aıaqtap, eńbekti «Ǵylym» baspasyna aparýdyń sáti tústi.
Aqylshy da, qamqor azamat edi
Jumabektiń el ishinde, ásirese, zıaly qaýym arasynda abyroıy úlken edi. Ózinen úlken aǵalary, ustazdary, qurdastary, jasy kishi inileri men shákirtteri óte qatty syılaıtyn. Onyń sebebi – Jumabektiń úlken adamgershiliginde, kishipeıildiginde, qarapaıymdylyǵynda. Qandaı jaǵdaı bolmasyn onyń bireýmen qabaq shytyp, qatty sóıleskenin kórgen emespin. Jaıdary jarqyn minezimen bárin baýrap alatyn. Tóńireginde júrgen azamattardyń bárine derlik kómek kórsetip, qolushyn berýge tyrysatyn. Kóp jurttyń aqylshysy, qamqorshysy edi.
Jumabektiń el qadirlep, syılaıtyn qasıeti kóp-aq. Sonyń taǵy birin aıtaıyn. Jumabek jaqsy ıýmor, oryndy ázilge sheber adam edi.
Aldyna ashýlanyp kirgen adamdy bir aýyz sózben toqtatyp, ádemi maqalmen, ázilmen bir kúldirip alyp áńgimege kirisetin. Úlken jınalystarda, májilisterde keıde shıelenisip ketken daý-damaıdy da bir kúldirip qoıyp basyp tastaıtyn. Bul jalǵan qaljyń emes, dóreki kúlki emes. Jumabektiń ózine ǵana tán óte názik, shynaıy, súıkimdi ázili men oryndy kúlkisi bolýshy edi. Jumabek kelbetti, óte symbatty jan edi ǵoı. Jasy alpystan assa da syrt kıimin uqypty kıip, tik júretin. Árıne, ózin-ózi kútýi bar shyǵar. Biraq meniń oıymsha, bul qubylystyń negizi Jumabektiń tektiligi, rýhanı baılyǵy, qasıettiligi, ádeptiligi, jan tazalyǵy, kóńil adaldyǵy, úlken adamgershiligi dep bilemin.
Jumabek Kenjalın – ishki sulýlyq pen syrtqy sulýlyqta teń qosylǵan symbatty, súıkimdi, ardaqty, búkil el syılaǵan abzal azamat boldy. Ol tek jýrnalıs, jazýshy ǵana emes, halkymyzǵa belgili úlken koǵam, memleket qaıratkeri bolyp eńbek etti. Osy qoǵamdyq, memlekettik jumysta qazaqtyń táýelsiz memleketiniń qalyptasýyna óz úlesin barynsha qosty. Jumabek óz ǵumyrynda sońyna mol mura, óshpes ónege qaldyryp ketti. Eli, shet elder tanyǵan ǵıbratty jýrnalısiń, jazýshynyń, ǵalymnyń, kórnekti qaıratkerdiń, som tulǵanyń, úlken júrekti asyl azamattyń esimin eli qashanda ardaq tutady. Ol óz halqymen birge máńgi jasaıdy. Onyń esimi jýrnalıs-ǵylym-bilim kóginde ýaqyt ótken saıyn bıikteı bermek!
Jumabek Kenjalın bilim salasyn jetildirýge de kóp kúsh jumsady. Joǵary bilim berý júıesiniń kóptegen ózekti máselelerin taldap, óz pikirin aıtyp, damý joldaryn kórsetti. Jýrnalısıka jáne saıasattaný mamandyǵyna úlken qamqorlyqpen qaraıtyn. Uzaq jyldar boıy osy mamandyqtardyń jetilip, damýyna orasan zor eńbek etti. Aty shartarapqa jaıylǵan ǵylymı mektep qalyptastyrdy. Óziniń maǵynaly ómir jolymen, ishki rýhanı baılyǵymen, asyl adamı qasıetterimen, kishipeıildigimen, eńbekqorlyǵymen, parasattylyǵymen barlyq jastarǵa úlgi bolyp, jýrnalıser, saıasattanýshylar emes, ǵylym qýǵan barlyq jastardyń rýhanı kósemi, aqylshysy, tárbıeshisi bola bildi.
Óz zamanynyń uly
Endigi bir aıtatyn sóz – Jumabektiń ustazdyq qasıeti. Jumabektiń dárisin tyńdap, bilim alyp, maman bolyp shyqqan myńdaǵan jastar bar. Osy kúngi kórnekti jas jýrnalıserdiń, saıasattanýshylardyń kóbisi onyń shákirtteri. Al ǵylymı izbasarlary óz aldyna bir tóbe. Jumabektiń ǵylymı jetekshiligimen, onyń kómegimen, qamqorlyǵymen jazylyp qorǵalǵan dıplomdyq jumys jáne magıstrlik dısertasıalar elýge tartady. Mindetti túrde aıtylatyn Jumabektiń taǵy bir syry bar. Ol – onyń úlken janashyrlyǵy, qamqorshyldyǵy. Qanshama jyl janynda júrgenderdiń baıqaǵany Jumabekten «joq» degen sóz shyqpaıdy. Shamasy kelse kómektesedi, kelmese aqylyn aıtady. Jas bolsyn, kári bolsyn Jumabekke alǵystaryn jaýdyryp, rızashylyǵyn aıtyp jatady. Mundaı keńshilik, myrzashylyq kóp adamnyń qolynan kele bermeıdi.
Jumabek – jany baı, dosy kóp adam edi. Óıtkeni, ózi dostyqqa berik, dostaryna adal bolatyn. «Dosym kóp bolsyn deseń, óziń dos bola bil, aqymaq aǵaıynnan aqyldy dos artyq» degen qaǵıdany ustanatyn. Jumabekti Almaty men Astanada ǵana emes, Máskeýde de, Varshavada da, Berlınde de, basqa elderde de ári jýrnalıs, ári ǵalym retinde, ári jaıdary-jaısań azamat retinde keńinen tanıdy. Jumabek – dostaryn tek kóbeıtip qana qoımaı, olarǵa qatty áser etetin, jaqsy ónege kórsetetin tulǵa edi. Bir sózben aıtqanda, Jumabek Kenjalın óz zamanynyń uly boldy. Abaı danamyz aıtpaqshy, «zamandy kim bılemek, zaman kimdi ılemek» degendeı, keıbir zamandastarymyz zaman talabyna shydaı almaı, bas kótere almaı ótse, ol zamanynyń isin istep, tórt qubylasy túgel bop júrdi. Qazaqsha aıtqanda, arqaly azamat edi. Asyl, adal azamat bop eńbek etti. Bul da onyń azamattyq qyrynyń bir kórinisi edi.
Jumabek shákirtimizdiń erekshe atap aıtatyn azamattyq adamgershilik qasıetteri óte kóp-aq. Sonyń ishinde bólip aıtatyn, erekshe kóńil bóletin qasıeti – ustazdaryna adal bolyp, olarǵa qurmetpen qarady. Ustazdary kóp edi. Ustazǵa baı adam boldy. Olardyń ishinde qazaqtyń abzal azamattary – Sh.Eleýkenov, R.Nurǵalıev, B.Qydyrbekuly sıaqty iri tulǵalarmen, ulaǵatty ustazdarmen tilektes dostyǵyn erekshe atap aıtý kerek.
Jumabektiń parasattylyq mektebi
Jumabektiń taǵy bir asyl qasıeti – úlkendi syılaý. Bul jóninde ol aldyna jan salmaǵan. Odan kóp nárse úırenýge bolady. Ómirden ótken kórnekti aǵalarymyz K.Saǵadıev, S.Satybaldın, T.Sadyqov, B.Týlekbaev, Ó.Jánibekov, Ó.Aıtbaev sıaqty sańlaqtardy Jumabek aıryqsha syılaıtyn. Olardyń oıyn qas-qabaǵynan tanıtyn, tilekterin aıtqyzbaı oryndaıtyn. Olar da Jumabekti alaqandaryna salyp aıalap ótti. Jalpy, qazaq úlkendi syılap ósken el, degenmen Jumabektiń úlkendi syılaýy, olardy qurmet tutýy erekshe. Muny sanaly sabaq, aıryqsha adamgershilik, tipti Jumabektiń parasattylyq mektebi dese de bolǵandaı.
Adam ózinen-ózi talap etpeı, ózin-ózi qamshylamaı uzaqqa bara almaıdy. Meniń shákirtim «Meniń qolymnan ne kelmedi? Ne istedim? Kimge qandaı járdemim tıedi? Myna jumysta júrgende ne isteýim kerek?» deýmen beımaza tirlik keshti. Jumabekke qazaqı ortada ósip, dúnıe tanyp, elmen qoıan-qoltyq aralasyp, barshanyń múddesi úshin tereń tolǵana bilgeni erekshe yqpal etti. Qyzmette júrgen basqa qatarlastaryndaı emes, ana tilin erkin, sheber bilip, serke sózdiń sardary bolyp, halyq úshin qabyrǵasy qaıysatyn qasıeti ony basqalardan erekshe daralap turdy. Jumabek sol daralanǵan darhan minezimen, qaıtalanbaıtyn is-áreketimen, bıik bolmysymen biletinderdiń báriniń oıynda qaldy. Jalpy, halqymyzdyń adal perzenti, qazaq jýrnalısıkasynyń, ǵylymynyń maqtanyshy, ǵalym, qaıratker, ulaǵatty ustaz Jumabek Kenjalınniń atyn ardaqtap, esimin este qaldyrý úshin artynda qalǵan áriptesteri men shákirtteri qoldap kelgen barlyq sharalardy iske asyryp, azamattyq paryzyn atqarǵany abzal bolar edi. Jumabek óz otbasynda óte syıly, kurmetti otaǵasy, súıikti jar, súıkimdi áke bolatyn.
Sóz sońynda Álıma jóninde erekshe aıtyp ketken de jón shyǵar. Jumabektiń tiri kezinde barlyq jaǵdaıyn jasap, janashyry, qamqorshysy bola bildi. Jumabek ómirden ótken soń onyń joqtaýshysy bolyp, esimin este qaldyrý nıetimen balalarymen birge ulan-ǵaıyr qyzmet atqardy. Áli de atqaryp keledi. Jumabektiń týǵan kúnin, ómirden ótken ýaqytyn jyl jibermeı, atap ótip otyrady. Jıi-jıi Jumabektiń óz kindiginen shyqqan Dastan men Jandos uldaryn jaqsylap tárbıelep, úlken azamat qyp ósirdi. Álıma shákirtime Jumabektiń arýaǵy rıza dep oılaımyn. Árıne, osynyń bárine de Jumabek shákirt inimniń ózi laıyqty, eske alýǵa turatyn parasatty adam. Biraq Jumabek sıaqty iri tulǵalardyń ishinen suraýsyz qalǵandary, eleýsiz ótkenderi az ba? Sondyqtan Álımanyń adamgershiligine, qaıraty men qajyrlyǵyna rızashylyq bildirip, rahmet aıtaıyq. Jumabektiń kózi bolyp, aramyzda shapqylap júre bersin.
Qoryta aıtqanda, órge umtylǵan rýh jyrshysy – Jumabek Kenjalınniń jarqyn beınesi kóptegen aǵalarynyń, ustazdarynyń, júzdegen shákirtteriniń, áriptesteriniń, jalpy ony bilgen, tanyǵan san myńdaǵan azamattardyń júreginde, kókirek kóńilinde, sana-seziminde saqtalady.