Qytaı: Ulttyq sanaq ne deıdi?

Demografıalyq toqyraý qaýip-qater tóndiredi

Eki jyl buryn Qytaıda jetinshi ret ulttyq sanaq júrgizildi. Álemdik indet pen túrli kedergilerge qaramastan ulttyq sanaq asa joǵary deńgeıde ótti. Sebebi, Ulttyq statısıka búrosy bul sanaqta jańa aqparattyq tehnologıalardy keńinen ári tıimdi paıdalandy. Burynǵy sanaqtarǵa qaraǵanda, meılinshe, dálirek derekterdi toptastyra aldy. Nátıjesinde sanaq Qytaıdaǵy halyq sanyn ǵana dálirek kórsetip bergen joq, eldegi demografıalyq salmaqty máselelerdiń betin ashty. Dál sol jyly Qytaı halyq sanynyń ósimi rekordtyq deńgeıde tómendedi. Tabıǵı ósim nebary 0,034% boldy. Qytaı tarıhynda mundaı tómen ósim kórsetkishi budan 60 jyldaı buryn bolǵan. 1958–1962 jyldary tómen áleýmettik jaǵdaı men sátsiz saıası júrister 30 mıllıon adamnyń ómirin jalmap, tabıǵı ósim 0,45 paıyzǵa tómendegen.

Soǵan deıin qytaılyq demograftar keri ósim qaýpin eskertken jáne alańdaýshylyq bildirgen. Sebebi, úrdis eldiń turaqty da­mýyna úlken kedergi keltiredi degen boljam jasalǵan. Bylaısha aıtqanda, álemdegi ekinshi iri ekonomıka ishki naryqtyq suranys pen satyp alý qabiletin joǵaltady. Ne bol­masa, ózge de damý úmkindikterinen aıyryla­dy. Bul AQSH ekonomıkasyn qýyp jetýge tyrysqan Qytaı armanyn kúıretedi. Sonyń aldyn alý úshin bılik uzaq jyl júrgizgen «josparly týý» saıasatynan bas tartty, tipti túrli yntalandyrý sharalaryn iske qosty. Biraq Qytaıdyń qazirgi demografıalyq úrdisine qarap otyrsaq, bul sharalar qysqa ýaqytta kómektesýi ekitalaı. (Bunyń mysa­lyn 1-, 2- kestelerden kórýge bolady).

HALYQ SANY JÁNE  ULTTYQ QURAM

Qytaı Ulttyq satıstıka búrosynyń málimetine sáıkes, eldegi jalpy halyq sany 1 443 497 378 adam (2020 jylǵy 1 qarashada­ǵy saǵat 0.00-degi esep). Bul sanǵa Qytaıdyń materıktik provınsıalarymen birge Gonkong, Makao jáne Taıvan halqynyń sany da ki­redi. Materıktik aýmaqtaǵy halyq sany – 1 411 778 724 adam, Gonkongte – 7 474 200 adam, Makaoda – 683 218, Taıvan aralynda 23 561 236 adam. Demek, Qytaı halqy 2010– 2020 jyldar arasynda altynshy ulttyq sa­naq 1 339 724 852 adammen salystyrǵanda 72 053 872 adamǵa, ıaǵnı 5,38 paıyzǵa ósken. 10 jyl ishindegi ortasha tabıǵı 0,53%.

Etnıkalyq quramyna kelgende, qytaılar (hanzýlar) 1 286 311 334 adam, el halqynyń 91,11% quraıdy. Ártúrli etnıkalyq azshy­lyqtardyń sany 1 25 467 390 adam, ıaǵnı 8,89 paıyz. 2010 jyldaǵydan qytaılardyń sany 60 378 693 adamǵa (4,93%), etnıkalyq azshy­lyqtar sany 11675179 adamǵa (10,26%) kó­beıgen. (Bulardyń arasynda qazaqtardyń sany 1 562 518 adam dep kórsetilgen). Qytaı­daǵy etnıkalyq azshylyqtar arasynda qazaq­tar 17-shi orynda. Sany jaǵynan qytaıdan keıin turatyn chjýan (jýanzý) halqy 19 568 546 adam, ary qaraı uıǵyrlar – 11 774 538, dúngender 11 377 914, máolar (máozý) – 11 067 929, majúrler – 10 423 303 bolyp aldyń­ǵy bestikti támamdaıdy. Bulardyń sany derlik 10 mıllıonnan asqandar. Sany 5–10 mıllıon arasynda bolatyn ızý, týjálar, tıbet (7 060 731) jáne mońǵoldar (6 290 204) bar. Qytaıdyń ulttyq quramy, olardaǵy jekelegen ósim deńgeıine qatysty resmı de­rekterdi saralaý bir munsha ýaqyt alady. Bul baǵytta aldaǵy ýaqyttarda jeke zerttep kó­rýge bolady.

Statısıkalyq málimetter kórsetkendeı, 2022 jyly Qytaı halqynyń tabıǵı ósimi 0-ge jýyq tómendep, azaıý úrdisine aıaq bas­qan. Al bıyldan bastap júz myńdap kemip barady. Halyqtyń ortasha jasy 1990 jyl­ǵydan qarqyndy ósip, 39-ǵa jetse, 2050 jylǵa qaraı 50 jastan asýy múmkin dep boljanady. 30 jyl burynǵymen salystyr­ǵanda bala týý koefısıenti de 2 esege azaı­ǵan. Bul aldaǵy 30 jylda qaıta qalpyna kelmeýi múmkin.

Qytaıdyń materıktik aýmaǵyndaǵy 31 provınsıa ishinde halyq sany 100 mıllıon­nan asatyn 2 provınsıa (kestede qara tús­tegi), 50 mıllıonnan 100 mıllıonǵa deıingi halqy bar 9 provınsıa (kestede sury tústegi) jáne 10 mıllıonnan 50 mıllıonǵa deıingi halqy bar 17 provınsıa bar. Halyq sany jaǵynan aldynǵy orynda turatyn 5 provın­sıada jalpy halyqtyń 35,09 paıyzy tura­dy. El aýmaǵymen qarastyrǵanda shyǵys, ońtústik jáne ortalyq aımaqtarda halyq sany tyǵyz ornalasqan. Batys, soltústik- batys, soltústik jáne soltústik shyǵys óńir­lerde salystyrmaly azyraq. Shyǵys aımaq­ta 563 717 119 adam (39,93%), ortalyq aımaqta 364 694 362 adam (25,83%), batys aımaqta 382 852 295 adam (keıbir ortalyq- batys provınsıalar qamtylǵan, 27,12%); al soltústik-shyǵys aımaqtyń úlesi 98 514 948 adamdy (6,98%) quraıdy.

DEMOGRAFIALYQ QIYNSHYLYQTAR

Qytaı halyq sany jaǵynan qazir de álemniń ekinshi ornynda. Áli de júz mıl­lıondap sanalatyn eńbek kúshine ıe. Biraq olar demografıalyq daǵdarysqa nege alań­daıdy? Demograftar Qytaı úkimetine birqa­tar qaýipterdi ataǵany bar. Aıtalyq, demografıalyq dıvıdendtiń tómendeýi Qytaıdyń damý turaqtylyǵyna qaýip tóndiredi. Bunyń astarynda áleýmettik turaqsyzdyqqa áke letin qaýipter bar. Sondyqtan da jyldar boıy jalǵasyp kelgen jáne aldaǵy ýaqytta da jalǵasa beretin ósýdiń tómendeýi syndy úrdisti toqtatýǵa keńes berýde.

Ekinshi úlken másele – halyqtyń qartta­nýy. Halyqtyń ortasha jasy turǵysynan sońǵy 10 jylda Qytaı halqy tez qartaıýdyń birinshi kezeńinen ótti. 2020 jyly Qytaıdyń materıktegi aýmaǵynda 60 jastan joǵary qarttar sany 264 mıllıonǵa jetken. Bul jalpy halyqtyń 18,7 paıyzyn quraıdy. Al qarttaný prosesine kirgen 2000 jyldarmen salystyrǵanda, 20 jyl ishinde egde jastaǵy halyqtyń úlesi 8,4 paıyz ósken. Sońǵy on­jyldyq, aldyńǵy onjyldyqpen salystyr­ǵanda qarqyndy. Bul úrdis aldaǵy onjyl­dyqta bir ese qarqynmen júrýi múmkin. Sondyqtan Qytaı bıligi úshin halyqtyń qarttanýyna qarsy áreket etý eń basty min­detteriniń biri bolyp qaldy. Tipti, ulttyq kongres jıyndarynda osy másele tereń talqyǵa tústi. Sebebi, qarqyn baıaýlaýy múmkin, alaıda prosestiń toqtamaıtyny anyq baıqaldy. Úrdis óz kezeginde jumyspen qamtý, resýrstyq qordyń jumsalýy, tehno­logıalyq ınovasıalar, óndiris pen qyzmet máselelerinde úlken daǵdarystardy, kúrdeli qaıshylyqty týdyrady. Sońynda bul QKP sońǵy kezde belgilegen «Joǵary sapaly damý» strategıasyn kúıretýi múmkin. Máse­lege Qytaı ǵana tap bolyp otyrǵan joq, bul bir jaǵynan jahandyq tendensıa.

Bundaı tereń problemalarǵa qaramastan, Qytaı bilim berý, jumyspen qamtý jáne ke­deılikten qutqarý, azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý jaqtarynda, sondaı-aq, bas­panamen qamtý máselelerinde sońǵy on jyl­da kóp alǵa ilgerilegeni de baıqalady. Mysa­ly, 2020 jylǵy kórsetkishte, 100 adam ishinde 15,4 adam keminde kolej bitirgen, ortasha joǵary bilimge ıe ekeni málim boldy.

2010 jyly bul kórsetkish 100 adamnan 9 adam shamasynda bolǵan.

Sonymen qatar, Qytaıdaǵy ýrbanızasıa qarqyny joǵary. 2050 jylǵa qaraı halyq­tyń 83 paıyzdan astamy qalada qonystanýy múmkin dep boljanýda. Bunyń ózi Qytaıda aldaǵy ýaqytta ekologıalyq, áleýmettik-eko­nomıkalyq máselelerdiń jańa túrleri paıda bolatynyn kórsetedi. Damýǵa degen keıbir kómekshi faktorlarmen birge qıyndyqtarǵa tap kelgen Beıjiń bıligi máseleni retteýdiń túrli amalyn qarastyrý ústinde.

«Almaty-akshamý»,  №95, 10 tamyz, 2023 jyl