Qunanbaıdyń ajaldan aman qalýy

        Aǵa sultannyń ákesi – Óskenbaı Keńgirbaıdan keıin Tobyqtyǵa bı bolǵan, hat tanyǵan adam bolǵan. Óskenbaıdyń ádildigin moıyndaǵan soń,  «İsiń aq bolsa, Óskenbaıǵa bar» degen halyq aýyzynda ańyz taraǵan. El  aıtysyna qaraǵanda, jat jerdiń adamdary Óskenbaıǵa kelip, daýlaryn sheshtiredi eken. Qunanbaıdyń sheshesi Naıman ishinde Mataı rýynyń qyzy – Zere óte esti, adal, momyn, taqýa, jomart ana bolǵany belgili.

        1804 jyly Qunanbaı dúnıege kelgende óte iri, tolyq, zor bolady. Ol týarda anasy tús kóredi. Túsinde: eri Óskenbaıdyń tórde otyryp, altyn saqany ıirip otyrǵanyn kóredi. Anasy ol altyn saqa – Qunanbaı dep jorıdy. Qunanbaıdy  bir kún dáretsiz emizbegen Zereniń áje bertinde:

- Men Qunashty bir kún dáretsiz emizip kórgem joq jáne omyraýymdy  

tazalap jýmaı, bismilla aıtpaı emizgen mezgilim bolǵan joq,- depti. Qunanbaıdyń denesi óte symbatty, tolyq, boıy zor, júzi nurly, bota kóz, mańdaıly qyr muryn, sulý bolǵan desedi. Balǵyn zor denesi balýandyqqa ótkir kózi erlikke, basy aqyldylyqqa sáıkestene bitken. Aýyl moldasynan oqyp, shala hat tanysa da ákesi Óskenbaıǵa kelgen hattardy birine-birin salystyryp, óz talabymen tolyq tanyp, túrikshe jazylǵan kitaptardy erkin oqı alatyn bolǵan eken.

       Qunanbaı bala kúninen óte uǵymdy, zerek, alǵyr, bir estigenin, oqyǵanyn, kórgenin  umytpaıtyn bolypty. Es bile bastaǵannan ákesiniń qasynda otyryp, kóp áńgime oqıǵalardy estip, qazaqtyń ótkir sózderin, maqal-taqpaqtaryn, naqyl sózderin, batyrlar, epostyq jyrlaryn, tarıhı oqıǵalardy jadyna saqtap alatyn.

         Qunanbaıdyń týysyn el bylaı baıandaıdy: Qyran qarly borandy qysta, aqpannyń qaqaǵan aıazynda jartasty shyńnyń zańǵar basyna aıazdyń ótine, tastyń ústine bir jumyrtqa týyp tastaıdy. Ol jumyrtqa qatty aıazda shydamaı jarylyp ketse, jarylǵan jumyrtqany quzdan tómen qaraı tastap jiberip, kelesi qysta jáne bir jumyrtqa týady. Sóıtip, tek aıazdan jarylmaı qalǵan jumyrtqany ǵana basyp shyǵarady eken. Sol balapan qustyń qumaıy bolyp shyǵady. Qyran balapandy asyrap, qanattandyryp, baýlyp jetiltedi. Qunanbaıdyń týysy sondaı, - desedi.

       Eldiń aıtysynda: «Qunanbaı el tilegine týdy. Ol eli úshin eńbek etetin bolady. Sonyń úshin jurt bolyp tilep, ony eki ajaldan, eki aıdaýdan alyp qaldyq. Qunanbaı ajal men aıdaýdyń qarmaǵyna ilingende halyq bolyp qudaıdan jalynyp tilep, kóz jasymyzdy kóldeı tógip, onyń janyn saqtadyq» desedi.

      Óskenbaı Qunanbaıǵa Naıman tabynyń Teristańbaly rýynan shyqqan ataqty Aǵanas bıdiń qyzy Kúńkeni aıttyrady. Óskenbaı kóbinese, el ishinde jıyn, sıeze júredi. El aralap, daý-shardy bitirgen kezeńderde Óskenbaıdy izdep kelgen adamdardyń daýlaryn Qunanbaı  da tyńdap, ádildik, bılik aıtqanda rıza bolyp attanady.

          Jas kúninen sheshendik ónerge, sóz tapqysh ádiske beıim bolǵandyqtan adamdyq boryshty qalaı aqtaý kerek degen suraq oıynan erte kezden oryn alady. Bul suraqty ákesine, basqa el adamdaryna talaı ret qoısa da, tolyq jaýap ala almaıdy. Abyroıly balýandardy, jaýdy jeńgen batyrlardy, el qorǵaǵan erlerdi qurmetteıdi. El úshin daýǵa túsip, el namysyn joqtap, elin bilim-ónerge bastaǵan adamdardy súıedi. Sodan soń, «Batasyz er jarymas, bataly er arymas», «jańbyrmenen jer kógerer, elmen er kógerer», «Kóp tileýi kól bolar, kólsiz taqyr shól bolar», «Er keregin el berer, er eńbegin el terer», «El qorǵaǵan er  bolar, elsiz adam kór bolar», «Adaldyq adamdyq belgisi, aramdyq jamandyq belgisi», «Kópti jamandaǵan kómýsiz qalar», «Kóp órt sóndirer, zalym órt óndirer», «Kóp túkirse kól bolar, kólsiz jerde shól bolar», «Kópten úıren, arsyzdan jıren», «Týra bıde týǵan joq, týǵandy bıde ıman joq», «Saıtandyq qylma, saıtannan ıman qashar», «Qudaı taza, sen de taza bol», «Nashardy qolda, momyndy qorǵa» syndy maqal-mátelderdi Qunanbaı oıyna toqyp, aýzynan tastamaıdy. «Janymnan malym sadaǵa, arymnan janym sadaǵa»,- dep Qunanbaı osy sertin buzbaı ótedi. Óziniń el  arasynda abyroıy bolǵandyqtan Qunanbaıdy el-jurty eki ret ajal aýzynan alyp qalǵan degen ańyz bar.  

          Óskenbaı Qunanbaıdy on toǵyz jasynda úılendirip, ózi otyrǵan tasqoranyń kún shyǵys jaǵyndaǵy kezeń astyndaǵy saıdyń aldyna qondyrady. Ózine bitken otyz shaqty jylqysynyń on ekisin Qunanbaıdyń enshisine beredi. Basqa mal Óskenbaıda az bolady.

       Er jigittiń qanaty at, erge aty saı bolý kerek. Biraq Qunanbaıda jaýǵa minip shabarlyq at bolmaıdy. Ákesiniń úıinen bólek  úı otyrǵan soń, oǵan qýsa jetetin, qashsa qutylatyn erge serik at kerek bolady. Qunanbaıdyń oıyna tóńirekke ataǵy jaıylǵan, aldyna at salmaǵan, óziniń atasy Aǵanas bıdiń  áıgili tor sholaq aty esine túsedi. Men enshi alyp, bólek otaý bolǵanymdy aıtyp, atamnan tor sholaq atty qalap suraıyn dep oılaıdy. Osy oımen Qunanbaı aıaq artýǵa jaraıtyn qyzyl bestige minip, jolǵa eki qonyp, Aǵanas bıdikine keledi.

Aǵanas amandyqty surap, enshige 12 jylqy alǵanyn estip:

- Saǵan bı bar jylqysyn beripti. Óskenbaıdyń dáýleti maǵan belgili ǵoı. Mal úlken úıde bolǵany jaqsy emes pe, sen joq bolsań, onan alasyń, al úlken úıde mal joq bolsa ol senen ala ala ma?- deıdi.

        Eki kúnnen soń Qunanbaı qaıtpaq bolady. Aǵanas erteńgi asty ishken soń, báıbishesi men bas jylqyshysyn shaqyryp alyp:

-Myna Qunanbaı enshi alyp, bólek otaý bolyp shyǵypty. Qazir on bes qulyndaıtyn bıesimen, bir aıǵyr úıirin jáne Kúńke men ekeýi minetin eki jaqsy at alǵyzyp berińder, aıdap qaıtsyn. El jaılaýǵa shyqqanda júz qoı, úılerin artatyn alty túıe alyp keter. Al, endi ózińniń qalaǵan-suraǵanyń bar ma?- deıdi.

Qunanbaı:

-Men basqa mal almaımyn, Torsholaq atty qalap keldim,- degende Aǵanas bı:

-Men Torsholaq atty bermeımin, odan basqa ne qalasań sony al,- deıdi.

Qunanbaı:

-Men basqa eshteme qalap kelgem joq,- dep kıine bastaǵanda, Aǵanastyń báıbishesi:

-Bı, ol ishi boq, syrty túk bir qara emes pe? Balańyzdan tor atty nesin aıadyńyz?,- dedi.

Sonda Aǵanas:

-Men budan at aıap otyrǵanym joq. Ózin aıap otyrmyn. Qazir Tobyqty basqa elmen jaýlasyp otyr. Eline jaý shapsa, bul jaýǵa, «Attanǵa» shappaı otyra ala ma? Jaýǵa shapsa, osy tory atpen shabady. Qara kórse toqtamaıtyn at ony alyp jaýǵa kiredi, ne munyń beınetine, ne ajalyna sebep bolady. Sondyqtan, buǵan tory atty bere almaımyn. Basqa ne alamyn dese de qolyn qaqpaımyn,- dep tysqa shyǵady.

         Qunanbaı da tysqa shyǵyp enesiniń bergen eki qorjyn basy sálemdemesin bókterip atyna minedi. Enesi kózine jas irkip, Qunanbaıdyń mańdaıynan ıiskep súıip, amandasyp, sálem aıtyp qala beredi.

        Qunanbaı kezeń asa bergende artynan shaqyrǵan daýys estip qarasa jylqyshy qolyn bulǵap tur eken. Qaıta kelgende Aǵanas:

-Seni jaqsy bola ma deýshi edim. Sen jaman ekensiń ǵoı. Bir taıdy bermedi dep moınyń túsip ketkeni qalaı? Men senen bir taıdy aıaǵanym joq dedim ǵoı. Endi saǵan sertpen torsholaq atty beremin. Topqa bı minsin, óziń aýyl arasyna kókparǵa, toıǵa min. Báıgege qos. Biraq, jaýǵa minip shabýshy bolma, ana bergen malym bergen,- deıdi.  

Sonda Qunanbaı:

-Qazir qys jaman jut bolyp, qys aıaǵy qara sýyq bolyp tur. Bul joly tory atty ǵana alaıyn, basqasyn keıin jer qaraıyp, kún jylyǵanda, kók shyqqanda alarmyn,- deıdi.

       Azdan keıin qylshyǵy túlep alatań bolǵan qabyrǵasy jabyq tory atty jylqyshy oınaqtatyp jetelep alyp keledi. Qunanbaı tory atty jetekke alyp, hosh aıtysyp, elge tartady. Kezeń asqan soń tory atqa erdi salyp minip alyp, bestisin jetekke alyp, jolǵa bir túnep úıine keledi.

          Kóktem shyǵyp, kún jylynyp, jer qulpyryp kóktegen ýaqyt. Qunanbaı at qaratil bolǵanda torsholaq atty jaratyp, aqtaban soıyldy daıyndap, belbeýge ilip,  atty túnde baılap qoıatyn.

         Bir kúni tań qarańǵysynda taý jańǵyryǵyp attandaǵan daýys estilip, azan-qazan aıǵaıǵa ulasady. Daýysty estigen Qunanbaı atyp turyp, soıylyn alyp, atqa jaıdaq minip, ózendi órleı jóneledi. Jolda sala-salalardan «qaıdalap» shapqan birneshe adamdar qosylyp, Shyńǵystyń syrtqy bıik jotasyna shyǵady. Bul kezde tań aǵaryp, jer beti aınadaı bolyp kórine bastaıdy.

Bıikte buryn shyǵyp turǵandardyń biri:

-Naıman jaýy bolsa kerek. Syrt eldiń taı-týlaǵyn tik kótere aıdap ketti. Jaý qarasy Tomasha baýyryna jańa ǵana kirdi,- dedi.

       Osy kezde Bushantaı jazyǵynan jaýdyń da qarasy kórinedi. Sonda Otynshy aqsaqal:

-Dámeli, aty áldi jigitter iriktelip jaýdy qýyńdar, bógeńder, arttaryńnan kóp qoldar jetedi, endi turýdyń qajeti joq,- degen soń, aty áldi, er jigitterden iriktelip jıyrma shaqty jigitter jaý artynan jónep beredi. Sol toppen birge Qunanbaı da shyǵady.

        Az ýaqyttan soń bularǵa, jylqyny aıdap bara jatqandar aldyńǵy beleske shyqqanda, arǵy jaǵyndaǵy jazyqtan jaý qarasy kórinedi. Bular jaýdy kórgen soń, at basyn irikpeı jónep beredi. Aldyndaǵy jaý qarasyn kórgen tory at basyn bir shaıqap aýyzdyqty aýyzǵa salyp, quıyndaı júıitkip oqtaı zýlap, toptan qara úzip jónep beredi. Qunanbaı azdap at basyn tejeıin degenge tory at erik bermeı qustaı ushyp, jaýǵa taqaıdy. Muny kórgen jaý bastyǵy, basynda aıyr qalpaǵy bar, qara qulyn terisinen kıgen jarǵaǵy bar, qolynda qyl jalaýly naızasy bar batyr:

-Mynaý bir ershikesh eken,  basqalaryń jylqyny aıdaı berińder. Segiz kisi qalyp eki bólinip, ortadan ótkizip sazaıyn bereıik, ortalaryńdy  asha berińder,- dep naızany oqtap, Qunanbaıdy tosyp turady. Muny kórgen Qunanbaı at basyn tartýǵa boı bermegen soń amalsyz eki toptyń ortasynan óte berip, qol yńǵaıy jaqtaǵy birin uryp jibergende oń jaq keýdege naıza da sart etip qadala túsedi, at basy qaıyrylyp toqtaıdy. Jaý naızany eki ret basyp attan túsire almaıdy, úshinshi ret basqanda naıza uńǵysynan shart synyp ketedi. Sol kezde ortada qalǵan Qunanbaı qarǵyp túsip, tizgindi at basynan qaıyryp eki qolyn aıqastyryp, attyń shoqtyǵynan basyp otyryp alady. Jaý aıqastyrǵan qoldan uryp, saýsaq syrtyn talqandap jaralasa da Qunanbaı attan aıyrylmaıdy. Sonda jaý batyry:

-Bir taıdan týǵan neme eken. Júrińder, qýǵynshylar kelip qaldy. Ózine de qylarymdy qylǵamyn, adam bolsa baryp-baryp adam bolar, -dep jóneı beredi.

      Qunanbaı atqa tirelgen keýdesindegi synǵan naızany uńǵysynan ustap turyp, sýyryp alady. Sol kezde ózi de qulap túsedi.  Artqylar kelip basyn súıep, oń jaq emsheginiń astyn ala kirgen naızanyń ornynan qan sýdaı sorǵalap shapshı bastaǵanda Qunanbaıdy qyrynan jatqyzyp, jıylǵan halyq  kezektesip jaranyń qanyn soryp, ishke jibermeý aılasyn jasaıdy. Qan ishine ketse, júregi aınyp qusatyny belgili. Bul kezde Qunanbaı appaq shúperekteı qýaryp, óńi qashyp, óler-tirileri belgisiz halde jatady. Qan ábden tazalanǵan kezde, daıyndap qoıǵan at qylyn kúıdirip, ystyqtaı jaranyń aýzyna qaıtalaı basyp otyrady. Kóılekti jyrtyp alyp jarany tańady.

        -Kún joǵary kóterilip, sáske bolǵan kezde kózimdi ashsam, - deıdi Qunanbaı nemeresi Shákárimge aıtqan áńgimesinde: - qanym keýip barady eken, bir aıaq aıran shalapty dem almaı bir-aq jutyp, az dem alyp aınalama qarasam, tóńiregim tolǵan adam. Báriniń kózderinde jas, qarıalar kiselerin moıyndaryna salǵan, alladan tilek tilep meniń janymdy qaldyrýyn surap tur eken. Men azdan soń ekinshi aıaq sýsyndy taǵy iship esimdi jınaı bastadym. Sol kezde jurt: «A, qudaı! Aqsarbas, kók qasqa jolyńa aıttyq!»- dep shýlap, kúńirenip jylap jiberdi. Eger el tilegi bolmaǵanda men ólgen adam edim. Kóp tileýi kól bolyp, kóptiń tileýin qudaı qabyl qylyp, aman qaldym. Meni teńge salyp, Shyńǵys syrtyndaǵy Qarabatyr, Ánet aýyldaryna alyp kelgende aldymnan kári atalar, qart analar, qatyn-balalar shýlap, a qudaılap shyqqandaǵy, olardyń maǵan degen kirshiksiz júrekteriniń aq nıetteriniń, adal tilekteriniń aýǵanyn aýyzben aıtyp jetkizý qıyn shyǵar. Qarabatyrdyń úlken úıi Otynshynykine kirgizerde kári áje meni ushyqtap kirgizdi. Otynshy aıtqan aqsarybasyn soıyp meni qaljalap, etti elge taratyp, keshke aýylǵa alyp keldi. Men jaz boıy teńge túsip júrip, jazyldym»,- depti.

Qunanbaıdyń sol jaradan qalǵan oń jaq emsheginiń astyńǵy jaǵynda alaqandaı berish tyrtyǵy sodan qalǵan desedi.

         Qunanbaıdyń ekinshi ret ajaldan aman qalýy, bala jigit kúninde  sheshek shyǵyp, ólim aýzynda jatqanda el tileýimen saýyǵyp ketýi edi. Birneshe kún ol as-sýdan qalyp, denesin kók sheshek qaptap, eki kózin ashtyrmaı, kirpigi qımyldaýmen jatady. Aýzyn arandaı ashqan ajal ony býyndyryp, janyn alqymyna alyp keledi. Qunanbaıdy ońasha úıge salyp, ata-anasy baǵyp otyrady. Ol jatqan úıdi halyq qorshap ajalǵa qarsy turady. Kempirler kúndikterin, shaldar kiselerin moıyndaryna salyp, erkek-áıelder eńirep, qudaıdan Qunanbaıdyń janyn qaldyrýdy surap tilek tileıdi. Aıtylmaǵan kók qasqa, aqsarybas qalmaıdy. Mine, osyndaı el tilegi birneshe kúnge sozylady.  Sheshek daǵy asqynyp, ólim aýzynda jatqan Qunanbaıǵa el aýzyndaǵy bul áńgimelerden bólek, táýip Yrǵyzbaıdyń kómektesýi ańyzdan góri shynaıy derek bola alady.

Emshi qońyr aıýdyń ótin baýyrymen qosyp alyp, meıizdeı etip keptirip, maral, buǵy, kıik múıizderinen jasaǵan dárilerin rettep, ábden qaınatyp tazartqan. Ol qunanbaıdyń ót jolynyń buzylǵanyn bilip, ózine arnap tigilgen kıiz úıde jeti, qyryq bir, júz neshe túrli shópten, qyryq bir túrli japyraqtan, gúl men tamyrdan dári jasap, ony jylqynyń ish maıyna aralastyryp qaınatady. Jeti túrli dámnen tosap daıyndap, oǵan aıý ótiniń tarydaıyn eki-úsh súıkep, jıi-jıi ishkizdirip, qyryq kún emdeıdi. Osyndaı kúrdeli emdeý jolynan ótken Qunanbaı aıtylǵan merzimnen soń, aýrýynan qulan-taza jazylyp shyǵady.

      Aqyrynda ajaldy halyq tilegi jeńip, Qunanbaı táýir bolady. Biraq, aıamaı alýǵa kelgen ajal onyń nurly sulý betin azdap shubarlap, sol jaq kózinde qabaǵynyń astyn ala tarydaı aq qaldyryp ketedi. Biraq beti shubar, kózinde tarydaı aǵy – onyń qasıetin, adamgershiligin, halqynyń súıý mahabbatyn kemite almaıdy. Qaıta ol halyq tileginiń ajalmen alysyp, ajaldy jeńgen belgisiniń aıǵaǵy bolyp qalady.

         Ataǵy alysqa ketken Qunanbaıdy «qudaıdan tilep alyp qalǵan» oqıǵalardy belgili polák saıahatshysy A. Ianýshkevıchtiń jazbalarynan da aıtady.  «Kezinde ol kórikti erkek bolǵan. Budan birneshe jyl buryn sheshek ony Mırabo sekildi kórden bir-aq shyǵara jazdaǵan, qazir onyń betinde sodan qalǵan izder bar. Ol kósilip sóılep ketkende, tyńdaýshylar onyń sıqy qashyp, reńi taıǵan júzin múlde umytady. Qaterli derttiń taby jerlesteriniń músirkep, onyń jolynda báıek bolǵanyn Qunanbaıdyń esine álsin-álsin túsirip otyrady. Osynyń ózi onyń qyzmeti men mańyzynyń dáleli.  «Men janymdy qaıda qoıarymdy bilmeı jatqanymda, – dedi ol maǵan tebirene, – adamdar kúni-túni meniń kıiz úıimdi apyr-topyr bolyp qorshap turatyn. Olardyń kóz jasy meni shyjǵyryp áketip bara jatqan otty sóndirip, meniń tirligimdi Allamnan jalbarynyp surap alyp qaldy» - depti.

Eliniń eki ajaldan tilek tilep alyp qalýy Qunanbaıdyń halyqqa degen súıispenshilik qasıetin qaırap jetildiredi. Halyq onyń  abyroıyn kóterip, ataǵyn jaıyp, aqyl, adal adamgershiligi zor, áýlıe, parasatty dep, Qunanbaıdyń atyn atamaı úlkender oǵan «myrza» dese, jastar «Táte» dep ataǵan eken.