Prozaık, dramatýrg, memleket jáne qoǵam qaıratkeri Altynshash Jaǵanova 80 jasqa toldy. Mereıtoı ıesiniń qurmetine Almatydaǵy A.P.Chehov atyndaǵy Ortalyq qalalyq kitaphanada «Qazaqtyń Altynshashy» atty ádebı-sazdy kesh ótti. Oǵan jastarmen qatar, keıipkerdiń eń jaqyn tileýles adamdary qatysty.
Namys týraly
Eske sala ketsek, Altynshash Jaǵanova komsomol organdarynda, «Qazaqstan» jáne «Jazýshy» baspalarynda jumys istegen. Respýblıkalyq «Qazaqstan áıelderi» jáne «Jańa fılm» jýrnaldarynyń bas redaktory bolǵan. Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń apparatynda jaýapty qyzmet atqardy. Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty, QR Kóshiqon jáne demografıa jónindegi agenttiginiń tóraıymy bolyp, respýblıkalyq «Rýhanıat» partıasyna jetekshilik etken.
Qaıratkerligimen qatar qalamgerligi de bir tóbe. «Ámına, qasqyrlar jáne aqyrzaman», «Aq qoıan – Qumaı tazy», «Erketotaı», «Tentekter», «Eho po krýgý», «Shalýná» atty áńgime, povesterdiń jáne «Bári de anadan bastalady», «Nóser», «Ala jip attaǵandar», «Beımaza áıel», «Jan alqymda», «Obyr» syndy pesalardyń avtory.
– Búgingi kezdesýge kileń móldiregen jastar kelgen eken, men sol úshin qýanyshtymyn. Óıtkeni, jastar – bizdiń bolashaǵymyz. Bizdiń erteńgi kúnimiz. Biz úmit artyp otyrǵan jetkinshekterimiz. Ótken kúnderge kóz júgirtsem, biz biraz sharýa tyndyrǵan sıaqtymyz, onyń ishinde qıyndyǵy da bar, jaqsylyǵy da kóp. Bizdiń tusymyzda zaman basqasha edi. 1990 jyldan bastap elimizde úlken-úlken ózgerister, betburystar boldy. Qazirgi egemendigimiz, táýelsizdigimiz op-ońaı ornaı salǵan joq. Men sol jyldary Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń depýtaty boldym. Sol keńestiń ishinde júrip biz talaı márte otqa da, sýǵa da tústik. Túptep kelgende eldiń bolashaǵy, aınalaıyn, myna senderdiń keleshekteriń úshin biz árdaıym týra jol tańdaı bildik dep oılaımyn, – dedi Altynshash Qaıyrjanqyzy sóziniń betasharynda.
Iá, Altynshash Jaǵanova zaty názik bolǵanymen, Táýelsizdigimizdi alar sonaý qıyn-qystaý tusta er azamattarmen ıyq túıistire qatar júrip, depýtat retinde eldik deńgeıdegi túıindi máselelerge kóp aralasyp, olardyń oń sheshilýine atsalysqan qaıratker.
Altynshash Jaǵanovanyń osynshalyqty qaısar, namysqoı minezi týraly aıaýly qyzy, QR eńbek sińirgen qaıratkeri, ánshi, telejúrgizýshi Qarakóz Súleımenova bylaısha áńgimelep berdi.
– Shyn máninde árkim ata-anasymen maqtanady. Meniń anam qazaq eli, jeri, halqy jáne otbasy úshin aıanbaı eńbek etken jandardyń biri. Solaı osy qarttyqqa aqyryndap aıaq basyp kele jatyr. Men qýanyshtymyn anamnyń amandyǵyna! Adamnyń bolmysynyń qalyptasýy ol, árıne, bala kezde kórgen tárbıesine baılanysty. Mysaly, anamdy atam men ájem qatty erkeletip ósirgen. Erkeletkende de, kádimgi qazaqtyń jaılaýynda erkin jiberip, «sabaq oqysań oqyrsyń, oqymasań kórersiń» degen sıaqty, betin qaqpaǵan, eshnárseden tejemegen, shektemegen. Sol erkindigi bolmysyn qalyptastyrdy. Osy oraıda bir oqıǵany aıtyp bereıin sizderge. Anamnyń tórtinshi synypta oqyp júrgen kezi eken. Balalardy shańǵy tebýge aparady. Ártúrli ult ókilderi turatyn orta. Sonda bir sheshen, álde ázerbaıjannyń balasy ma eken, ekeýi shańǵyǵa talasyp qalady. Álgi balanyń qolyna tıgen shańǵysy synyq eken deıdi, sodan ol janynda turǵan meniń anamnyń shańǵysyn julyp alady. Anam qarap tursyn ba, balanyń qolynan óz shańǵysyn tartyp alady. Anaý bala da bergisi joq, ekeýi julmalasa ketedi. Sol kezde anam tumsyǵynan bir perip, qanatyp qoıypty. Qazir elestetseń kúlkili sekildi, al ekinshi jaǵynan qaraǵanda ol shynashaqtaı qyzdyń namysqoılyǵy, rýhynyń kúshtiligi der edim. Máskeýde M.Gorkıı atyndaǵy ádebıet ınstıtýtynda oqyp júrgen kezinde de qazaqtyń namysyna tıetin sózder, ádebıetine, tarıhyna qatysty teris pikir aıtatyn adamdarǵa da esesin jibermegen. Sondaı bir sátte qarsylasyn saýsaǵyndaǵy úlken júzigimen bir urǵan kórinedi. Keshegi ótken Tumar patshaıym, Álıa men Mánshúgimiz qaıdan shyqty, osyndaı namystan shyqty. Biz eń aldymen tilimizge, tarıhymyzǵa qurmetpen qaraıtyn halyq bolýymyz kerek. Jastarda jalań namys bolmaýǵa tıis. «Mynaý jaman» dep nemquraıdylyq tanytyp ótip ketpeńiz, jaman bolsa, qaı jaǵynan jóndeýge múmkindigińiz bar, shamańyz kelgenshe úles qosýǵa umylyp júrseńizder deımin jastar. Bilimdi, bilikti, namysty, rýhty adamdy eshbir jaý almaıdy, – dedi Qarakóz Súleımenova.
Ananyń orny bólek
Altynshash Jaǵanovanyń esimi de kezdeısoq qoıylmaǵan. Ákesi jylqyshy bolǵan. Kózi ashyq, kókiregi oıaý kisi jyr-poemalardy súıip oqyǵan desedi. Tatardyń «Altynchech» poemasyna erekshe qyzyǵýshylyq tanytyp júrgen tusta qyzy dúnıege kelip, atyn «Altynshash» dep qoıypty. Sheshesi 45 jasynda týǵandyqtan ba, ábden qınalyp, tipti emize de almaǵan desedi. Sodan kishkentaı Altynshashty jylqy sútimen, ıaǵnı saýmalmen asyrapty. Keıde óziniń ózgesheleý minezin meńzep, «meniń jarty qanym – jylqyniki» dep qaljyńdaıtyny sodan.
– Meniń qalyptasýyma, tulǵalyq damýymda da anamnyń orny erekshe. Keı tusta qatal, keı jerde danalyqpen tárbıe berdi. Senesizder me, meni aýlaǵa, syrtqa anam tek on bes mınýtqa ǵana jiberetin. Eger úıge aıtylǵan ýaqytta kelmesem, kelesi joly múldem shyǵarmaı qoıatyn. «Qyzǵa qyryq úıden tyıym» degendi qatty ustandy. Tamaq isteýdi de erte jasymnan úıretti. Sonda «qyz bala erteń bireýge jar, bireýge kelin, sondyqtan úı sharýasynda pysyq bolýy, sol úıdiń otyn mazdatyp jaǵyp otyrýy kerek» degeni eken. Eger meni biletinder «qonaqjaı, dastarhany árdaıym jaıýly» dep maqtap jatsa, ol anamnyn bergen tárbıesi. Iá, sol tárbıe meniń úlken áýletke kelin bolyp túsip, elge tanymal azamatqa jar bolýda da úlken septigin tıgizdi, – deıdi Qarakóz Súleımenova anasy týraly.
Qandasym
Osynaý keshke meıman bolyp kelgen, atamekenge Mońǵolıadan sonaý 1992 jyly oralǵan belgili sýretshi, QR-nyń mádenıet qaıratkeri Ómirzaq Rystan Altynshash Jaǵanovanyń depýtat retinde jat elde júrgen qandastarymyzdyń atajurtqa oralýyna sińirgen eńbegi týraly áńgimelep berdi.
– Biz es bilgeli Qazaqstan týraly radıodan estip, bilip óstik. Sosyn bizge Qazaqstannan «Juldyz», «Qazaqstan áıelderi», «Mádenıet jáne turmys» jýrnaldar jıi kelip turatyn. Altynshash apaıymyzdy «Qazaqstan áıelderi» arqyly tanydyq. Apaıymyz ár jerde tarydaı shashyrap júrgen, Mońǵolıa, Qytaı, Aýǵanstan, Iran elderinde ǵumyr keship jatqan bir mıllıonǵa jýyq baýyrymyzdyń Otanǵa oralýyna dáneker boldy. Árıne, ol úshin memleket kómektesti. Biraq kómektesý úshin de qarajat suraý, istiń kózin tabý, sózin ótkize bilý kerek. Al ol úshin sózsiz tulǵalyq qasıet, tabandy minez kerek. Sol jyldary kóship kelgen qandastarymyzǵa óte qıyn ýaqyt boldy. Sonyń bárin memleketimiz eńserip shyqty. Atamekenge kelgenderge barlyq jaǵdaı jasaldy. Árıne, bul oraıda Altynshash apaıymyzdyń eńbegi ushan-teńiz. Sol tusta oralǵan baýyrlarymyz búginde birneshe esege kóbeıip, halyq sany artty, – dedi Ómirzaq Rystan.
«Qazaqstan áıelderi»
Altynshash Jaǵanovanyń qazaq kınosyna da sińirgen eńbegi zor. Ol tusta jańadan túsirilip bitken otandyq kınomyzdy qylyshynan qan tamyp turǵan KSRO-nyń súzgisinen alyp shyǵý qıynnyń qıyny bolǵan. Máskeýdiń talabynan shyǵyp, ruqsatyn alý úshin de olar talaı ter tókti. Ol kezde qazaq kınosy týraly birde-bir jýrnal joq bolatyn. Altynshash Jaǵanova «Jańa fılm» degen jýrnaldyń shyǵýyna muryndyq bolyp, bas redaktory retinde qazaq kınematografıasyna óz qoltańbasyn qaldyrdy.
Jýrnal degende, árıne, «Qazaqstan áıelderiniń» orny bólek. Sol jýrnalmen qanshama urpaq tárbıelenip, ulaǵat alyp ósti. Ondaǵy nebir rýbrıkalardy búginde birqatar telearnanyń óz baǵdarlamalarynda paıdalanyp júrgeniniń ózi jetistik.
Iá, onyń qazaq rýhanıatyna, elimizdiń mádenıetine sińirgen eńbegi zor. Talaı aqyn, jazýshynyń kitaptarynyń basylýyna Keńestik kezeńniń óktem saıasatyna qaramaı, atsalysyp, keıde asqan batyldyq, minez kórsetip, jaryqqa shyǵartty.
Bir kezderi 30-jyldardaǵy qoldan jasalǵan asharshylyq týraly, eki jarym mıllıon adamnyń qynadaı qyrylǵany jaıly esh jerde aıtylmaıtyn. Altynshash Jaǵanova depýtat bolyp turǵan kezinde Joǵary Keńestiń tórinde osy máseleni eldik deńgeıge shyǵaryp, bir mınýt únsizdik jarıalatyp, osy taqyryp turǵysynda arnaıy qujat qabyldanǵany da tarıh paraqtaryna jazyldy.
Toqsanynshy jyldary Zaısan jerinde úlken jer silkinisi bolyp, eki aýdan typ-tıpyl bolyp, jermen-jeksen bolǵanda, qarapaıym turǵyndardyń qasynan alǵashqylardyń biri bolyp Altynshash Jaǵanova tabylǵan bolatyn. Búlingen baspanalardyń ornyna jańa úılerdiń boı kóterýine, oǵan jumsalatyn qarjynyń ýaqytyly bólinip, bekitilýine úlken eńbek sińirdi.
«Rýhanıat» partıasyn quryp, eldegi oqý, bilim, urpaq saýlyǵy, densaýlyq, mádenıet, rýhanıat salalaryn kótergeni de umytylmaq emes.
Qarttyqqa sán bergen
Belgili fılolog Qalbıke Esenova da Altynshash apaıǵa degen iltıpatyn bylaısha jetkizdi.
– Men ózim ǵylymda júrgen soń bilemin, qazirgi kúni ásirese, fılologıada jańa baǵyt qalyptasyp kele jatyr. Ol baǵyt «Tulǵataný» dep atalady. Sol personologıa ǵylymynyń naǵyz qaq ortasynda turatyn Altynshash apaı dep bilemin. Aldaǵy ýaqytta «Altynshash álemi» nemese «Altynshashtaný» degen sıaqty úlken bir sala damıdy dep senimmen aıta alamyn. Osy keshte aıtylyp jatqan barlyq ómir jolyńyz bizge úlgi. Barlyǵy tarıhı shejire sıaqty. «Qarttyq bizge sán bermeıdi, qarttyqqa biz sán bermesek» deıdi Qadyr aqyn. Shyn máninde qarttyqqa sán berip júrgen Altynshash apaı, aman bolyńyz, sizge degen qurmetim sheksiz, – dedi ol.
Altynshash Jaǵanovany mereıtoıymen Qazaqstan Jazýshylar odaǵyndaǵy barsha qalamger áriptesteriniń atynan Qazaqstan Jazýshylar odaǵy tóraǵasynyń jastar isi jónindegi orynbasary Beıbit Sarybaı da quttyqtaı kelipti.
– Bizdiń Altynshash apaıymyz – halyqtyq, ulttyq tulǵaǵa aınalǵan, ádebıet pen jýrnalısıkanyń qos tizginin, qaıratkerliktiń shylbyryn teń ustaǵan aıaýly jan. Jýrnalısıkada da, ádebıette de, saıasatta da áıelder sanaýly. Sol sanaýlylardyń sanatynda, aldyńǵy sapynda bolyp, ultqa osynshama eńbek etken, ter tókkken, osyndaı ıntellektýal adam bizdiń árdaıym maqtanyshymyz, – deı kele, ol odaqtyń ádemi syı-sıapatyn usyndy.
Kesh barysynda Qarakóz Súleımenova anasyna arnap «Qarlyǵash» pen «Mahabbat arman» ánderin shyrqap berdi. Sondaı-aq, Qurmanǵazy atyndaǵy Ulttyq konservatorıanyń stýdentteri – Estaıuly Abdýrrahman men Jańabaı Aqjol ánnen shashý shashty. Altynshash apaı ortaǵa shyǵyp bı bıledi. Kesh sońynda kitaphanaǵa 45 jyl otasqan jary, belgili qalamger Ánes Saraıdyń «Adaı tarıhy» kitabyn syıǵa tartty.
- Zıalynyń sózi
Altynshash JAǴANOVA, jazýshy, dramatýrg, memleket jáne qoǵam qaıratkeri:
– Men úshin kitaphana degen qasıetti jer. Ádebıetti bala kúnimnen erekshe yqylaspen oqydym. Aýylda úlken kitaphana bolatyn. Qolym qalt etse, sonda baryp álem klasıkteriniń shyǵarmalaryn paraqtaıtynmyn. Solarǵa eliktep, óleń, áńgimeler jaza bastadym. Osy kitaphananyń qyzdary habarlasyp, ózińizben rýhanı kesh ótkizeıik dep edik degende, bas tarta almadym. Sebebi, kitaphanany da, onda eńbek etip júrgen, rýhanıatqa qyzmet etip júrgen árbir jandy qurmet tutamyn.
Qazir jasandy ıntellekt degen mıymyzǵa da tıise bastady ǵoı. Árıne, mindetti túrde zamanaýı ilim-bilimdi, tehnologıany meńgerińder. Eldiń bolashaǵy sender. Biraq ulttyq qundylyqtarymyzdy da bir sátke esten shyǵarmańdar, aınalaıyndar. Qazaqtyń salt-dástúriniń bári tunyp turǵan tárbıe. Bilimmen qosa, sonyń bárin ómirmen ushtastyryp otyrsańdar, eshkimnen kem bolmaısyńdar.
Men únemi aıtyp júremin, qazaqtyń qyzy qandaı bolsa, halqy da sondaı dep. Ult bolashaǵy eń birinshi kezekte áıel-ananyń qolynda ekenin umytpaýymyz kerek. Erteńgi kúni bizge altyndaı, kórgendi, ınabatty, sanaly ul-qyz tárbıelep beretin analar. Ara-tura dúkenge bas suǵa qalsań, kasada turǵan keıbir qyzdar «alsańyz alyńyz, almasańyz qoıyńyz» dep qatqyl sóılep, zatty aldyńa tars etkizip tastaı salady. Bul usaq-túıek emes. Biz eshqashan tárbıeden qatelik jibermeýimiz kerek. Qazaqtyń ulttyq ereksheliginiń biri de – ata-anany, úlken kisini syılaý, olardyń aldynan kese-kóldeneń ótpeý, qarsy kelmeý.
Men álemniń jarty bóligin araladym. Talaı dúnıeni kórdim. Biraq men eshqashan Eýropaǵa qyzyqqan emespin. Men úshin barlyq keremet óz elimde, óz jerimde! Aınalaıyn, jastar, ıá, mindetti túrde oqyńdar, toqyńdar, shet eldi de kórińder, biraq elge qyzmet etińder. Qazaq ekenińdi maqtan tutyńdar. Búgingi Táýelsizdigimizdiń qadirine jete bilińder. Baqytty bolyńdar, altyndarym!