Qazaqta etke qamyr salý dástúri qashannan bar?

Et – qazaqtyń tól asy

Qazaqtyń qonaqjaılyǵyn, dastarhanyn etsiz elestetý múmkin emes. «Aldyńyzǵa et qoıdyq, eki qoldy bos qoıdyq», «Et - etke, sorpa - betke», «Qonaq kelse, et qyzarar, et qyzarmasa, bet qyzarar» syndy maqal-mátelder bul taǵamnyń halqymyz úshin qanshalyqty mańyzǵa ıe ekenin aıǵaqtaıdy. Syıly qonaq kelgende sońǵy qoıyn soıyp berse de, et asýdan bas tartpaǵan halqymyz asty árqashan erekshe qurmettegen. Aqshamnews.kz tilshisi osy taqyryp tóńiregindegi keıbir ataýlar men etke salynatyn qamyr jaıly sarapshylardan pikir alyp, tarqatyp kórdi.

Etpen birge beriletin qamyr: qaıdan shyqqan dástúr?

Et asý men ony tartý rásimi elimizdiń barlyq óńirinde bolǵanymen, ár aımaqtyń ózindik erekshelikteri bar. Sonyń ishinde etpen birge beriletin qamyrdyń nemese nannyń da ataýy men jasalý joly ártúrli. Etnograf Dosymbek Qatyrannyń aıtýynsha, etke qamyr salý – qazaqta jappaı bolmaǵanymen, ońtústikte ejelden bar úrdis.

Qamyr salý – uıǵyr men dúngen asqanasynyń yqpaly ma?

Dosymbek Qatyran bul salttyń keńinen taralýyn HH ǵasyrdyń 20-30 jyldarynan keıingi kezeńmen baılanystyrady. Onyń pikirinshe, bul dástúr Ońtústik Qazaqstandaǵy uıǵyrlar men dúngenderdiń as mázirinen mádenı baılanys arqyly qazaqqa sińgen.

«Keıingi 30-40 jylda etke qamyr salyp tartý dástúrge aınaldy.  Bertinge deıin, 80-90 jyldarǵa deıin ettiń astyna shelpek nemese qamyr salyp tartý ol bir uıat sıaqty eseptelgen. Etin nanmen kóbeıtken sıaqty bolyp. Sózge qalmaıyq degen tartynys bolǵan. Al endi qazir qarasańyz, ol asa bir dámdeýish retinde, asa syıly qonaqqa tartatyn taǵam retinde bolyp ketti, - deıdi etnograf.

Sarapshynyń sózinshe, qamyr qosý alǵashynda ońtústikten bastalyp, keıinnen ózge aımaqtarǵa taralǵan. Tabıǵat jaǵdaıy da bul úrdiske áser etken: jyly óńirlerde jeńil tamaqtar basym bolsa, soltústik pen batysta qunarly taǵamdar kúndelikti ómirdiń bir bóligine aınalǵan.

Beshbarmaq ataýy qaıdan shyqqan?

Bir kezderi kóp synalǵan «beshbarmaq» ataýy qazir kóptiń qulaǵyna sińisip ketkendeı. Tipti kele-kele ony «besh» dep aıtqanǵa da úırendik. Biraq Dosymbek Qatyran bul ataýdyń qazaqqa jat, bashqurt pen tatar halyqtarynyń oıdan shyǵarǵan sózi ekenin aıtady.

«Qazaq eshqashan etti «beshbarmaq» dep atamaǵan. Bul patsha zamanyndaǵy  tárjimashylardyń aýdarmasy arqyly sińgen kirme sóz. Odan bólek, qala turǵyndary arasynda etti týrap, qamyrymen birge daıyn kúıinde usynylǵan taǵamdy da «beshbarmaq» dep ataý úrdisi beleń alǵan. Alaıda, bul - keıinnen paıda bolǵan jańsaq uǵym», - deıdi ol.

Marat Toqashbaevtyń ýáji: etke qamyr qosý - erteden kele jatqan taǵam

Etnograf Marat Toqashbaev bolsa, etke qamyr salý dástúriniń erteden bar ekenin alǵa tartady. Onyń aıtýynsha, qazaqtar ejelden otyryqshy tirshilikpen qatar, eginshilikpen de aınalysqan, sondyqtan nan túrleri men qamyr qosylǵan taǵamdar ómir súrý saltynyń bir bólshegi bolǵan.

«Álkeı Marǵulan aıtady ǵoı: Qazaqty kóshpeli degen durys emes, qazaq kóshpeli bolsa, Qazaqstan jerindegi 200-den astam kóne qalalardy kim salǵan dep. Sondyqtan qazaq tek kóshpeli ǵana emes, ol otyryqshylyqpen de eńbek etken. Qazaq sol etke nan qosýdy Qazaqstannyń 5000 jyldyq tarıhy bolatyn bolsa, sonyń ishinde keminde 3 myń jyldan beri sol dástúr bar. Bir jerlerde ettiń nany, bir jerler ettiń qamyry deıdi», – dep túsindirdi M.Toqashbaev.

Qulaq nan, ińkál, kúlshetaı: qyzyqty ataýlardyń syry

Marat Toqashbaev et qamyrynyń «qulaq nan» degen ataýy  týraly da qyzyqty derek aıtady. Ol - qamyrdy úzip alyp, bas barmaq, suq jáne ortanshy saýsaqtyń ushymen jaımalap, ony  sorpaǵa tastaý arqyly jasalatyn nan. Bul - buryn oqtaý qoldanylmaǵan kezden qalǵan ádis. Etke salynatyn jaımany nemese nandy elimizdiń soltústik óńirinde «qulaq nan» dep ataý osy kúni de bar. 

Etnograftyń aıtýynsha, et qamyrynyń - «ińkál»  degen ataýy  qalmaqtardan aýysqan. Bul sózdiń qazaqqa sińgenine shamamen 200 jyldaı ýaqyt ótken Al «kúlshetaı» sekildi ataýlardyń da ózindik tarıhı, geografıalyq máni bar.

Qamyr túrleriniń ár aımaqtaǵy ataýlary

Qazaq dalasynyń ár óńirinde etke qosylatyn qamyr ártúrli atalady. Bul - taǵam ataýlarynyń dıalektilik erekshelikteri, ári olardyń daıyndalýyna, janyna qosylatyn dámdeýishter men kóknisterge de baılanysty bolýy múmkin. Biraq etnograftar olardyń eshqaısysy qate nemese burys ekenin bildirmeıdi. 

Qazaq halqy úshin et - tek taǵam emes, qurmettiń, qonaqjaılyqtyń belgisi. Al onyń qasynda tartylatyn qamyr – ýaqyt óte kele qalyptasqan, tamaq mádenıetin baıytqan dástúr.

Etke qamyr salý keıinnen paıda boldy ma, álde erteden bar ma – bul týraly pikirler san túrli. Biraq bir nárse anyq: qazaq dastarhany - baı, tarıhy - tereń, taǵamy – dámdi.

Qalaı atasaq ta, qaı óńirden bolsaq ta – bul taǵam bizdiń ortaq qundylyǵymyz.