Qazaqstanda jahandyq taza energıa kózderine kóshý úrdisteri aıasynda atom elektr stansıasyn (AES) salý taqyryby barǵan saıyn ózekti bola túsýde. Senimdi jáne turaqty energıa qýatyna suranystyń artýyna baılanysty úkimet óz AES-in qurý múmkindigin qarastyrýda, bul Qazaqstannyń energetıkalyq qaýipsizdigin nyǵaıtyp qana qoımaı, eldi Ortalyq Azıadaǵy ıadrolyq ındýstrıanyń kóshbasshysy retinde kórsetedi. AES salý jańa tehnologıalardy tartýǵa, halyqaralyq yntymaqtastyqqa jáne ınvestısıalarǵa jańa múmkindikter ashady, bul túptep kelgende eldiń turaqty ekonomıkalyq damýyna yqpal etedi.
Degenmen, bul jobanyń keleshegimen qatar, qaýipsizdik, ekologıa jáne qoǵamdyq qoldaý máseleleri de mańyzdy oryn alady. Osy máselelerdi Fransıadaǵy halyqaralyq Assystem kompanıasynyń ıadrolyq ındýstrıadaǵy bıznes-damytý sarapshysy Edgar Sıberger DKnews.kz saıtynyń atqarýshy redaktory Arman Qorjumbaevpen suhbatynda talqylaıdy. Sıberger Qazaqstannyń alǵashqy AES-in salý jolyndaǵy qıyndyqtar men múmkindikter týraly óz kózqarasymen bólisedi.
Siz qalaı oılaısyz, Qazaqstannyń Ortalyq Azıadaǵy strategıalyq jaǵdaıy ıadrolyq energıa salasynda sheshim qabyldaýǵa, ásirese kórshi elderge qatysty qalaı áser etedi?
- Qazaqstan Ortalyq Azıadaǵy eń úlken el retinde, ásirese energetıka salasynda mańyzdy ról atqarady. Onyń strategıalyq ornalasýy jáne álemdegi eń úlken ýran qorlary sıaqty baı resýrstary Qazaqstandy ıadrolyq energıada mańyzdy oıynshy etedi. Bul saladaǵy sheshimder kóbine kórshiles elder men halyqaralyq seriktesterge baılanysty bolady. Qazaqstan Reseı, Qytaı jáne basqa eldermen ıadrolyq energıa salasynda belsendi yntymaqtasyp keledi, bul tıimdi aımaqtyq energetıkalyq júıelerdi qurý múmkindikterin ashady. Mundaı yntymaqtastyq Qazaqstannyń energetıkalyq táýelsizdigin nyǵaıtyp, aımaqtaǵy turaqtylyqty qamtamasyz etýge kómektesedi.
Iadrolyq jáne energetıkalyq jobalar boıynsha halyqaralyq yntymaqtastyqty basqarýdyń qandaı mehanızmderi tıimdi dep sanaısyz jáne olardy Qazaqstannyń AES salý josparyna qalaı qoldanýǵa bolady?
- Halyqaralyq arenada sátti yntymaqtastyqtyń negizgi mehanızmderi — ashyqtyq, senim jáne aıqyn quqyqtyq negizder. Seriktestermen ózara múddelerge negizdelgen turaqty jáne uzaq merzimdi qatynastardy ornatý mańyzdy. Qazaqstan úshin bul HAEA sıaqty halyqaralyq uıymdarǵa belsendi qatysý jáne jetekshi ıadrolyq derjavalarmen ekijaqty kelisimderdi damytý degendi bildiredi. Qazaqstandaǵy AES salý jobalaryna osy mehanızmderdi qoldaný tek ozyq tehnologıalardy tartýǵa ǵana emes, sonymen qatar joǵary qaýipsizdik standarttarynyń saqtalýyn qamtamasyz etýge kómektesedi, bul osyndaı jobalardy sátti iske asyrý úshin óte mańyzdy.
Sizdiń kózqarasyńyz boıynsha, Qazaqstan óziniń AES josparlaryn iske asyrý barysynda ıadrolyq ındýstrıada qandaı jańa múmkindikterge ıe bola alady?
- Qazaqstanda tek ýran jetkizýshi retinde ǵana emes, sonymen qatar ıadrolyq energıa óndirýshisi retinde biregeı múmkindikter bar. Taza energıa kózderine degen qyzyǵýshylyqtyń artýymen Qazaqstan shaǵyn modýldik reaktorlardy (SMR) damytýda kóshbasshy bola alady, bul energıamen qamtamasyz etýde ıkemdi jáne ekonomıkalyq jaǵynan tıimdi sheshimder usynady. Sonymen qatar, Qazaqstan ıadrolyq qaldyqtardy qaıta óńdeý tehnologıalaryn damytý jáne engizý boıynsha halyqaralyq jobalarǵa qatysýdy qarastyrýy kerek, bul eldiń ıadrolyq ındýstrıasyndaǵy qosymsha qunyn aıtarlyqtaı arttyrady.
Sizdiń kásibı tájirıbeńizge súıene otyryp, joba sátti bolýy úshin sheteldik ınvestısıalar men saraptamalardy tartý úshin Qazaqstan úkimeti qandaı sharalar qabyldaı alady?
- Sheteldik ınvestısıalar men saraptamalardy tartý úshin Qazaqstan ınvestorlar úshin qolaıly jaǵdaılar jasaýdy basty nazarda ustaýy kerek. Bul aıqyn jáne boljamdy quqyqtyq negizderdi ázirleý jáne engizý, ınvestısıalyq ortada uzaq merzimdi turaqtylyqty qamtamasyz etý jáne kelisimshart jasaý prosesinde ashyqtyqty qamtamasyz etý. Sondaı-aq, ıadrolyq ındýstrıadaǵy jetekshi jahandyq kompanıalarmen seriktestik ornatý mańyzdy, bul qajetti bilim men tehnologıalardy tartýǵa múmkindik beredi. Qazaqstan strategıalyq ınvestorlardy tartý úshin salyq jeńildikteri men basqa da qarjylyq yntalandyrýlardy qarastyrýy kerek.
Iadrolyq jobalardyń sáttiligi úshin qoǵamdyq qoldaý qanshalyqty mańyzdy?
- Fransıanyń ıadrolyq retteýshisi ádette óz energetıkalyq strategıasyn qoldaý jáne jalpy qoǵammen tıimdi qarym-qatynas jasaý úshin qandaı mehanızmderdi qoldanady? Qoǵamdyq qoldaý kez kelgen ıadrolyq jobanyń sáttiliginde mańyzdy ról atqarady. Fransıada, onda ıadrolyq energıa elektr energıasynyń negizgi kózi bolyp tabylady, retteýshiler halyqpen qarym-qatynasqa úlken mán beredi. Negizgi mehanızmderge qaýipsizdik, ekologıalyq aspektiler jáne ıadrolyq energıanyń artyqshylyqtary týraly ashyq aqparat berý kiredi. Qoǵamdyq tyńdaýlar, jergilikti qaýymdastyqtarmen kezdesýler jáne bilim berý baǵdarlamalary turaqty túrde ótkiziledi. Adamdardyń suraqtar qoıýǵa jáne jaýaptar alýǵa múmkindigi bolýy mańyzdy, bul senimdilikti arttyryp, alańdaýshylyqty azaıtady. Qazaqstan óz ıadrolyq bastamalaryna keń qoldaý kórsetý úshin osy tájirıbelerge nazar aýdaryp, olardy óz jaǵdaılaryna beıimdeýi kerek.
Qyzyqty áńgime men qundy oılaryńyz úshin kóp rahmet, Edgar! Mańyzdy máselelerdi talqylaýǵa múmkindik bergenińiz úshin rahmet! Qazaqstannyń Ortalyq Azıadaǵy ıadrolyq ındýstrıada kóshbasshy bolýǵa barlyq múmkindigi bar ekenine senimdimin.
DKnews.kz