Elimizdiń zaıyrly memleket retindegi basty maqsaty – beıbitshilik pen turaqtylyqty qamtamasyz etý, árbir azamat óz senimin, sondaı-aq dinge degen kózqarasyn erkin tańdaı alatyn qaýipsiz qoǵam qalyptastyrý, dinı alaýyzdyqtyń aldyn alý ekeni málim. Sol sebepti, jurttyń dinı kózqarastarynyń túrli ekstremıstik aǵymdarǵa sebep retinde qarastyrylýynyń nemese sol maqsatta paıdalanylýynyń aldyn alý qazirgi tańda asa mańyzdy. Osy oraıda, «zaıyrlylyq» máselesin tolyǵyraq qarastyrý úshin biz ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti fılosofıa kafedrasynyń qaýymdastyrylǵan profesory, fılosofıa ǵylymynyń doktory Berik Atashty áńgimege tartqan edik.
– «Zaıyrly» túsinigi kóp jaǵdaıda dinge qatysty, naqtyraq aıtqanda, din men memlekettiń araqatynasyna baılanysty aıtylatyn uǵym, – deıdi Berik Muratuly. – Oǵan batystyq din fılosofıasy men dintanýda maǵynasy jaǵynan «sekýlárızm», «antıklerıkalızm» degen uǵymdar da jýyqtaıdy. Negizgi ustanymy: dinniń memleketten ajyraýy, din men memlekettiń bir-birinen bólinýi, memleket din isterine, sáıkesinshe, din memleket isterine aralaspaýǵa tıis. Qazirgi tańda ol jetilip, dinı tózimdilik, dinı nasıhattar men ıdeologıanyń rettelýi, dinı ıdeologıanyń memlekettik zańdar aıasynda qyzmet etýi, barlyq dinge teń dárejede qaraý jáne dinı senim ıesiniń senimin qorlamaý, memlekettik deńgeıdegi resmı áleýmettik ınstıtýttarda dindi jáne ateızmdi nasıhattamaý, degenmen dinı-psıhologıalyq klımatty zerttep, ony baqylap otyrý, din memleketten qarjylandyrylmaýy tıistigi sekildi komponentterdi de qamtıdy. Qarama-qarsy uǵymy – teokratıalyq memleket. Iaǵnı, memleket zańdary men normalary, qoǵamdyq ómir salty dinı sharttarmen, erejelermen ǵana rettelýge tıis dep sanalatyn qoǵam.
Memleket pen dinı uıymdardyń araqatynasyna, memlekettiń quqyqtyq júıesine dinniń áseri boıynsha zaıyrlylyqtyń ózi árqıly bolyp keledi: preferensıaldy – dinge belgili bir jeńildikter jasaý; ekvıpotensıaldy – memlekettik ómirden dindi barynsha alshaqtatýǵa umtylý; ıdentıfıkasıaly – memlekettiń dinı uıymdarmen yntymaqtastyq qurýy. Áıtse de bular – tek shartty uǵymdar men túsinikter. Shyndyǵynda, olardyń arajigin ajyratý qıyn ekeni óz aldyna, naqty tájirıbe men ómirde zaıyrlylyqtyń deńgeıin dál anyqtaý da – kúrdeli másele. Degenmen dinniń memleketke, memlekettiń dinge absolútti túrde aralaspaýy múmkin emes. Máselen, zaıyrly qoǵamda din memlekettiń zańdary boıynsha rettelýge tıis, biraq sol zańdaǵy dinı bostandyq pen dinı sana erkindigine baılanysty bolyp shyǵady. Iaǵnı, din týraly zańdarda sol dinniń tyıymdary men erkindikteriniń qalaı jazylǵanyna, zańdyq-quqyqtyq negizde bekitilgenine baılanysty, bul – óz aldyna bólek másele. Al sol zańnyń oryndalýy men júzege asý deńgeıi de kúrdeli bolyp shyǵady.
Endi zaıyrly qoǵam múshelerine tán qasıetter qandaı degenge kelsek, zaıyrly qoǵamnyń múshesi, eń aldymen, dinge rasıonal kózqaras ustanýy kerek. Ol rasıonal kózqarastyń ólshemi men platformasy – din fılosofıasy (dinı fılosofıa, teologıa emes), din áleýmettanýy, din psıhologıasy ilimderinde jatyr. Zaıyrly qoǵam múshesi, eń aldymen, sol ózi ómir súrip otyrǵan qoǵamnyń zaıyrly ekenin túısinýi kerek. Sodan soń, zaıyrly qoǵam qaǵıdalaryn uǵynýǵa tıis jáne ony oryndaý qajettigin jaýapkershilik retinde sezinýi kerek. Eń bastysy, belgili bir senim ıesi bolsyn, ateıs bolsyn, ol óziniń senim kúshin syrtqa shyǵarmaıtyndaı ishki áleminde saqtaýy qajet jáne memlekettiń din týraly zańdarynan tolyq habardar bolýy kerek. Máselen, adamzat tarıhyndaǵy eń basty qater – din ıeleriniń dinı tózimdilik tanytpaýy. Ateısik kózqarastaǵy tulǵalar dinı senim ıelerine kemsitýshilikpen qaramaýy, olardyń dinı senimderin taptamaýy kerek. Onyń qaǵıdalary kóp. Degenmen, zaıyrly qoǵam múshesiniń naqty, basty ustanymy – árqıly din ókilderiniń, ateıserdiń de beıbit, qatar ómir súrýi qajettigi týraly dil men psıhologıany qabyldaý bolýy shart.
Qazaqstan Respýlıkasy – zaıyrly memleket, din týraly zańdar álemdik órkenıettegi dinı klımat boıynsha da qabyldanǵan. Biraq tym kúrdelenip barady. Tipti zań buzýshylyqtar da ashyqtan-ashyq oryn alyp otyr: dinı uıymdardyń keıbiri qoǵamdyq sana men turmysty tutas jaýlap alǵysy keledi; dindi ýaǵyzdaý men nasıhattaý boıynsha mısıonerlikpen shuǵyldanýǵa arnaıy resmı ruqsat beriletin qujattary joq bolǵan jaǵdaıda da ýaǵyzdar júrgizile beredi, dinı ýaǵyzdar memlekettik mekemelerde, kóshede, halyq jınalǵan basqa da jerlerde júrgizilip otyrǵandyǵy jasyryn emes.
Dinı radıkaldy jáne fanattyq nemese sol fanattyqqa umtylyp otyrǵan sana jastar arasynda salystyrmaly túrde, zaıyrly memlekettik ustanymdar turǵysynan qaraǵanda, bizdiń elimizde barshylyq dep aıta alamyz. Kóp jaǵdaıda ıslam dininiń kelbetiniń ózi de ózgergen: «dindi tek paıda tabýǵa, baıýǵa paıdalanatyn kásipkerlik ıslam», «dúmshelik ıslam», «saıasılanǵan ıslam» sıaqty jaǵymsyz keıipte órbip keledi, ol – ulttyq qaýipsizdigimizge asa qaterli bolyp otyr. Sonymen qatar keıbir din adamdarynyń ózi ashyqtan-ashyq ulttyq qundylyqtarǵa qarsy kúres júrgizý saıasatyn ustanyp otyrǵandyǵy da málim. Tipti keıbir dinı sarapshylar Qazaqstanda ıslam dini qalypty zaıyrly jaǵdaıda damyp keledi dep sanaıdy, óıtkeni, olardyń ózderinde dinı fanatızmge jýyqtaıtyn «parafanattyq» túsinikter bar. Basty másele sol ekspertterdiń dinı sanasynyń ózi kúdik týǵyzatyndyǵynda bolyp otyr. Óıtkeni keıbir bıliktegilerdiń ózinde dinı úreıler bar, dúmshe din ıesine qarsy shyǵýdy «Qudaıǵa qarsy shyǵý» dep túsinetin zıalylarymyz da joq emes.
Al dástúrli mádenıet, din jáne halqymyzǵa jat ıdeologıanyń ara jigin qalaı ajyratýǵa bolady degenge kelsek, bul arada jaı ǵana fanattyq pen zaıyrly qoǵam múshesiniń arasyndaǵy aıyrmashylyqty kórsete ketken jón. Qaýipti dinı fanattyń dástúrli aǵym ókilinen aıyrmashylyǵy: a) olar dindi zańsyz, reti kelsin-kelmesin nasıhattaı beredi (ıdeologtar), óz senimin kez kelgen sátte ózinen-ózi únemi aqtap alýǵa tyrysady (apoleget); á) úgit kezinde «tozaq oty», «qarǵysqa ushyraý» sıaqty úreı týdyratyn túsinikterdi qoldanýǵa qushtar bolady; b) úgit-nasıhat júrgizetin kezdi (zańsyz) únemi baǵyp júredi, ońtaıly sátin kútedi (dinı aqparatqa arnaıy suranys bolsa, bul – jaǵdaı basqasha); v) kez kelgen nárseni, qubylysty, pikirdi, oıdy, maqsatty dinge aparyp (qıyspaıtyn bolsa da) qıystyryp otyrady; g) óziniń senimine qarsy keletin nemese úndespeıtin pikirlerge tózip tura almaıdy, sol sátte sezimge berilip, ashýlanýǵa beıim bolyp keledi, pikirtalas etıkasyn jáne rasıonaldylyqty saqtamaıdy; ǵ) tanym-túsiniginde: Otan, Ult, Ata-ana, Baýyr t.b. jalpyadamzattyq eń mańyzdy qundylyqtardy óziniń seniminen tómen qoıady; d) ózgelerdi óz senimine kirgizý mindetin erikti-eriksiz túrde «ózine-ózi júktep» alady jáne kelispegenderdi «jek kóredi», keıde tipti «jaý» sanaıdy; e) dinı máseleler toptamasyn aqylmen, parasattylyqpen túsiný oǵan jat, tek sezim men senimdi ǵana basshylyqqa alady, ózine-ózi syn kózben qaraı almaıdy; j) jeke «Men»-ine qatysty alǵanda, jalpyadamzattyq, ulttyq moraldi eskerýsiz qaldyryp, dinı (syrtqy) formaǵa qushtarlyǵy anyq baıqalyp turady; z) ulttyq dástúrli qundylyqtardyń da sharıǵatqa saı kelmeıtin qyrlarynyń barlyǵyna jýyǵyna «shırk», «haram» degen sıaqty tabýlardy óz betimen tańyp qoıady t.b.
Bizge bastapqyda, negizinen alǵanda, Fransıanyń zaıyrlylyq úlgisi ozyq bolyp kórindi jáne onyń keıbir ustanymdaryn qoldandyq. Degenmen «Nelikten biz únemi ózge elderdiń úlgilerin paıdalaýnymyz kerek?» degen saýal týyndaıdy. Qazaq halqynyń rýhanıaty da eshkimge uqsamaıtyn ózindik tóltýma belgilermen aıshyqtalady. Sondyqtan qazaqstandyq zaıyrlylyqtyń ózindik úlgisin jasaýymyz kerek.
Osy arada zaıyrly memleket retinde Qazaqstan qaı salalarǵa kúsh salýy kerek, qaı baǵytta jumys júrgizilgeni jón degen máselege kelsek, bul baǵytta atqarylar kóptegen jumys tizbesi bar. Olardyń keıbirin jınaqtap, bylaısha usyna alamyz:
- dinı jat baǵyttardy uıymdastyryp otyrǵan yqpaldy adamdardy taýyp, jazalaý; dinı ýaǵyzdardy qatań baqylaýǵa alý jáne memlekettik mekemeler men qoǵamdyq oryndarda dinı ýaǵyz júrgizetinder úshin arnaıy «din polısıalaryn» qurý;
- sanasy dinmen manıpýlásıalanǵandardyń qoǵam úshin sonshalyqty qaterli ekenin keń túrde nasıhattaý;
- dinı radıkal jáne ekstremıstik pıǵyldarǵa empatıamen qaraıtyn, biraq ol oıyn jasyratyn adamdardyń zıaly qaýymdar arasynda da bar ekenine kóz jetkizý;
- olardyń tizimin ashyq jarıalaý; dinı fanattyq pen radıkaldylyqty, zaıyrly emesterdi qadaǵalaıtyn «erikti halyqtyq baqylaýshy» toptar qurý;
- etnomádenıetke degen «dinı ıntervensıany» zańmen aıyptaý; musylmandar dinı basqarmasynyń ishinde de jat pıǵyldy adamdardyń paıda bolýyna baılanysty (ataýy hanafızm men matrýdı bolǵanmen, aralarynda jat aǵymnyń ókilderi de bolýy múmkin) ony tutastaı qaıtadan reformalaý;
- dinı ekspertterdi teologtardan emes, dinı sanasy taza fılosoftardan, psıhologtardan, áleýmettanýshylardan qura otyryp, sol ekspertterdiń ústinen qaıtadan táýelsiz ekspertter júrgizý jáne t.b.
Óıtkeni teolog qanshama bilimdi, bilikti bolǵanmen, ol – dindi ýaǵyzdaýshy adam. Sonymen qatar elimizde ulttyq rýhty qoldaıtyn, salt-dástúr men ádet-ǵurpymyzdy qorǵaıtyn shynaıy táńirshilder de bar (keıbireýler táńirlikti tek qana ıslamdy dattaýmen shuǵyldaný dep sanaıdy, olar emes) jáne soǵan qarsy keletin, olardy jek kóretin antıtáńirshilder de paıda boldy. Shyndyǵynda, olardyń ózderi de – belgili bir deńgeıde táńirshilder. Bularǵa psıhoanalız jasap qarasaq, olardyń boıynan fanattyq pen ultqa qarsylyqtyń beısanaly umtylystaryn baıqaýǵa da bolady, múmkin, olardyń keıbiri táńirliktiń ne ekenin jete túısinbeıdi. Bul másele empırıkalyq zertteýlerdi kerek etedi.