Erteń – Azamattyq avıasıa kúni
Erteń – óz ómirlerin aspanmen baılanystyryp, áýe kóligimen jolaýshylardy tasymaldap júrgen azamattyq avıasıa qyzmetkerleriniń aıtýly merekesi. Bul kún BUU Bas assambleıasynyń sheshimimen 1996 jyldan bastap jyl saıyn atap ótilip keledi. Avıasıa azamattyq avıasıa jáne áskerı avıasıa bolyp ekige bólinedi. Azamattyq avıasıaǵa kóliktik, sanıtarlyq, oqý-sporttyq, arnaıy maqsatqa arnalǵan, al áskerı avıasıaǵa áýe kúshteri, teńizdik, armıalyq, áýe shabýylynan qorǵanýǵa arnalǵan ushý apparattary jatady. Elimizdiń azamattyq avıasıa naryǵy jyl saıyn damyp kele jatqanymen, jolaýshy tasymaly áli kúnge birizdilikke túse qoımady. Búginde bul salada áýe reısteriniń keshigýi men bılet qunynyń qymbattaýy eń basty máselelerdiń birine aınaldy.
Keshikpeıtin reıs kerek
Búginde elimizde 55 avıakompanıa jumys isteıdi. Avıareısterdi aptasyna 617 reıs jıiligimen 57 baǵyt boıynsha 6 otandyq avıakompanıa oryndaıdy. Halyqaralyq reıster aptasyna 490 reıs jıiligimen 112 baǵyt boıynsha 28 elde oryndalady. Olardyń qatarynda Túrkıa, BAÁ, Ózbekstan, Grýzıa, Tájikstan, Reseı, Qyrǵyzstan, Qytaı, t.b. memleketter bar.
Azamattyq avıasıa komıtetiniń málimetinshe, 2022 jyldyń 8 aıynda otandyq áýekompanıalar tasymaldaǵan jolaýshylar sany 6,9 mln adamdy qurady. Máselen, «Air Astana» kompanıasy shamamen 2,7 mln, «FlyArystan» 2,1 mln, al «SCAT» avıakompanıasy 1,8 mln jolaýshy tasymaldaǵan.
Atalǵan kezeńde elimizdiń áýejaılarynda qyzmet kórsetilgen jolaýshylar sany 13,1 mln adamdy qurady. Bul ótken jylmen salystyrǵanda, 13 paıyzǵa artyq (2021 jyly – 11,6 mln adam). Dese de, áýe tasymalynyń ulǵaıýymen qosa, reısterdiń keshigýi de jıileı bastaǵan. Reıster birneshe sebeppen keshigip shyǵýy múmkin. Birinshisi aýa raıynyń qolaısyzdyǵy (qatty jel, tuman, boran jáne basqalary) nemese aıaq astynan týyndaǵan jáne aldyn alý múmkindigi joq tehnıkalyq sebeppen, oǵan ushaqty aýystyrý da jatady. Keıde bir ushaqtyń kesirinen odan keıingi reıster birinen keıin biri keshigedi. Máselen, Ystambul - Almaty baǵytyndaǵy reıs áýejaıda júk tıeýshilerdiń jetispeýinen bir saǵatqa shegeriledi. Bul ushaqta Almatyǵa jetken soń ármen qaraı Qyzylordaǵa ushatyn 30 shaqty jolaýshy bar. Tıisinshe, tranzıt jolaýshylardy áketý úshin Almatydaǵy bortty kidirtýge týra keledi. Sonyń kesirinen eki reıs keshiktiriledi. Jolaýshylardyń ómirine nemese densaýlyǵyna qaýip tóndirmeý úshin júrgiziletin jumystardan da keshigý bolady. Keıde jolaýshy ushaqqa minip, keıin ushýdan bas tartýy múmkin. Jaǵdaıdy ýshyqtyratyn faktorlar qatarynda Qazaqstan áýejaılaryndaǵy ushý-qoný jolaqtaryn jóndeý, qarbalas merzim kezinde áýejaılardyń jabylýy jáne qustarmen soqtyǵysýdyń kóbeıýi syndy sebepter atalady. Air Astana málimetinshe, kompanıa ushaqtarynyń qustarmen soqtyǵysý sany ótken jylmen salystyrǵanda 22,3%-ǵa ósken. Osy jáne basqa da máselelerge baılanysty ushaq reısteriniń keshigýi oryn alyp turady.
Qazaqstan Avıasıa ákimshiligindegi tasymaldaý departamentiniń dırektory Nurjan Malaevtyń aıtýynsha, jyl basynan beri azamattardan áýe kompanıalarynyń qyzmetine baılanysty myńnan astam shaǵym túsken.
– Shaǵymdardyń kóbi Air Astana jáne FlyArystan kompanıalary reısteriniń keshigip, jolaýshylarǵa tıisti qyzmetter kórsetilmegendigi jaıly boldy, – deıdi ol. Bıyl tamyz aıynda Air Astana basshylyǵy uıymdastyrǵan baspasóz konferensıasynda áýe kompanıasy reısterdiń keshigýi boıynsha másele bar ekendigin moıyndady (konferensıa jónindegi maqala gazetimizdiń 2022 jylǵy 6 tamyzdaǵy №90 nómirinde jarıalanǵan). Onda áýe kompanıasynyń uqyptylyq kórsetkishi (keste boıynsha ýaqytyly ushyp-qonýy) 2015-2016 jyldary 92-91% bolsa, odan keıin bul kórsetkish tómendeı bergen. 2018-de 86%, 2020 men 2021-de 85%, bıyl jartyjyldyq kórsetkish boıynsha 74%-dy qurady. Ásirese, jazǵy ýaqytta reısterdiń kestesi jıi buzylǵan. Naýryz aıynda jolaýshylardyń 87% ýaqytyly jolǵa attansa, maýsym men shildede bul kórsetkish 66%-dy ǵana kórsetken. Degenmen, Air Astana basshylyǵy aıtylǵan máseleni sheshý úshin jumys istelip jatqandyǵyn da aıtqan.
«Air Astana-nyń búkil komandasy reısterdi ýaqytyly oryndaý úshin jumys isteıdi. Keshigýler sanyn azaıtý úshin jáne qyzmet kórsetý sapasyn arttyrý úshin biz reıster sanyn qysqartyp, Airbus A320 rezervtik ushaǵyn bóldik. Sondaı-aq, reısterdiń keshigýine baılanysty jedel jeli ashtyq. Jolaýshylar saǵat 8.00-den 24.00-ge deıin +7 (7272) 44-44-78 nómirine habarlasa alady», – dep Air Astana kompanıalar tobynyń prezıdenti Pıter Foster habarlaǵan bolatyn.
Óz kezeginde Azamattyq avıasıa komıteti de reısterdiń keshigý máselesin sheshýge mán bergen. Shildeden bastap reısterdiń keshigýi saldarynan jolaýshylardyń quqyqtary saqtalmaǵandyqtan, qazaqstandyq avıakompanıalarǵa 8 myń AEK (24 504 000) somasyna deıin aıyppul salyndy. Buǵan qosa QR IIDM uıymdastyrǵan «Ashyq saǵat alańynda» reıster keshiktirilgen jaǵdaıda jolaýshylardyń jaýapkershiligin kúsheıtý jónindegi qazirgi zańnamany jetildirý boıynsha josparlar da aıtyldy. Aıta ketken jón, qoldanystaǵy zańnamaǵa sáıkes jolaýshylar jumsalǵan ár saǵat úshin bılet qunynyń 3% mólsherinde (aıyppul túrinde) ótemaqy alýǵa quqyly.
«Qazaqstan Respýblıkasynyń áýe keńistigin paıdalaný jáne avıasıa qyzmeti týraly» Zańyna sáıkes reıstiń keshigýine áýe kompanıasy kináli bolǵan jaǵdaıda jolaýshylarǵa salqyn sýsyndar, ystyq tamaq, qonaqúıde turý men oǵan baryp, qaıtýǵa deıin kólik tegin usynylýy tıis», – dep IIDM Azamattyq avıasıa komıtetiniń avıasıalyq tasymaldar basqarmasynyń basshysy Ádilet Kóbenov áýe kompanıalaryna naqty talapty túsindirgen.
Osy rette aıta ketetin jaıt, «Áýe keńistigin paıdalaný jáne avıasıa qyzmeti týraly» zańnyń 86-babyna sáıkes, eger reıs eki saǵattan astam ýaqyt keshikse, jolaýshylarǵa salqyndatylǵan sý berilýi kerek. Tórt saǵat keshikse, ystyq tamaq berilýi tıis. Túnde alty saǵatqa nemese kúndiz segiz saǵat keshikse, qonaqúıden oryn berilýi kerek. Eger áýe kompanıalary zańda bekitilgen osy qyzmetterdi kórsetpese, Ákimshilik quqyqbuzýshylyq kodeksiniń 567-babyna sáıkes, aıyppul salynady.
Arzan bılet arman ba?
Azamattyq avıasıa salasynda kópshilikti qynjyltyp júrgen máseleniń taǵy biri – bılet qunynyń tym qymbat bolýy. Osy másele jaıynda gazetimizdiń turaqty oqyrmany hat joldaǵan bolatyn:
«Jazǵy demalysta shetelge saıahattaýdy jón kórip, avtorlyq týrmen jolǵa shyqtym. Biz mejelegen jerge barý úshin aldymen qart Kaspııdiń jaǵasynda ornalasqan Aqtaý qalasynan ushýymyz kerek boldy. Poıyzben barsaq úlgermeımiz, amalsyzdan áýe kóligine júgindik. 2,30 saǵatta jetip barǵanymyz 50 myń teńge aınalasynda shyqty. Qaıtadan Aqtaý qalasynan Almatyǵa ushatynymyz osy aqshada shyqty. Úlken jolǵa shyqqan bizderge bul aqsha qomaqty kórindi. Ózińiz demalýǵa bara jatyrsyz, degenmen de óz elimizde-aq jarty aqshamyz áýe bıletine jumsalyp ketkeni kóńilimizdi qynjyltty», – deıdi Dana Aqjolova esimdi oqyrman.
Mamandardyń aıtýynsha, bılet baǵasy naqty baǵyttar boıynsha suranys pen usynysqa, maýsymdyq jáne táýliktik suranystyń aýytqýyna, bılet satyp alý kezindegi borttaǵy júktemeniń artýyna baılanysty belgilenedi. Sondaı-aq, onyń quny aeronavıgasıalyq jáne áýejaıdaǵy túrli qyzmetterden, avıajanarmaı men amortızasıalyq shyǵyndardan quralady.
Búginde áýe bıletteriniń baǵasy arnaıy rettelmeıdi, avıatasymaldaýshylar dınamıkalyq baǵa belgileýdi qoldanady. Bylaısha aıtqanda, bıletterdiń quny naryqtaǵy suranysqa qaraı avtomatty túrde retteledi. Tek QR Kásipkerlik Kodeksiniń talaptaryna sáıkes, básekelestikti qorǵaý boıynsha QR zańnamasy buzylǵan jaǵdaıda ǵana monopolıaǵa qarsy den qoıý sharalary qoldanylatyn bolady.
Aıtylǵan másele boıynsha Azamattyq avıasıa komıteti ózge pikirde. Olardyń aıtýynsha, qazaqstandyq tasymaldaýshylardyń tarıf quny sheteldik avıakompanıalarmen salystyrǵanda edáýir tómen.
«Azamattyq avıasıa komıteti ókilderi bılet satatyn saıttardaǵy qazaqstandyq avıakompanıalardyń halyqaralyq jáne ishki baǵyttardaǵy jol júrý qujatynyń baǵasyna salystyrmaly taldaý jasady. Taldaý barysynda Astana – Almaty baǵytyndaǵy 30 qazandaǵy áýe bıletiniń quny 17 500 teńge men 47 800 teńge aralyǵynda ekendigi belgili boldy. Al Air Astana kompanıasynyń Astana–Ystambul–Astana baǵytyndaǵy 2 jáne 9 qarasha kúnderdegi bılet baǵasy 274 000 teńgeni qurap otyr. Bul sáıkes data men sáıkes baǵyttaǵy ózge sheteldik áýe kompanıasynyń bılet baǵasynan eki ese tómen», – deıdi AAK.
Sondaı-aq, taıaý kúnderi QR Indýstrıa jáne ınfraqurylymdyq damý mınıstri Qaıyrbek Óskenbaev shetel loýkosterin tartý arqyly elimizde áýe kóligine bılet quny arzandaıtynyn aıtqan.
«Qazir tıisti jumystar atqarylyp jatyr. Bizde ulttyq operator segmenti bar, sondaı-aq loýkoster segmenti eskerilgen. Atap aıtqanda, «ashyq aspan» rejımi aıasynda jolaýshylardy tasymaldaýǵa qatysty tıisti ruqsat tásilderin engizemiz. Máselen, loýkosterler bir elden ushyp kelip, bizdiń el arqyly basqa memleketke saparlaı alady, ıaǵnı Eýropaǵa nemese Túrkıaǵa áýe kóligimen barý múmkindigi qamtylmaq. Loýkoster bolǵandyqtan, bılet quny áldeqaıda arzan bolady. Bul qadamdardy kelesi jyldan bastap iske asyrý josparlanyp otyr», – dedi Q.Óskenbaev.
Osy oraıda el ishindegi eń arzan bıletter memleket tarapynan sýbsıdıalanatyn baǵyttarda bolatynyn aıta ketken jón. Bıyl elimizde 23 ishki baǵytta oryndalatyn reıster sýbsıdıalandy, bul baǵyttarda bılet quny 8 myńnan 25 myń teńge shamasynda boldy. Onyń ishinde 6 baǵyttyń Almaty qalasymen baılanysy bar: Almaty-Petropavl (25 myń), Almaty–Kókshetaý (25 myń), Jezqazǵan–Almaty (20 myń), Almaty–Úsharal (10 myń), Almaty–Balqash (14 myń), Almaty–Taraz (9 myń).
Qalaı arzanyraq bılet satyp alýǵa bolady?
1) Baǵanyń belgilenýi ushatyn aıǵa táýeldi, birinshi klass pen bıznes-klasty kúni buryn brondaýǵa keńes beremiz. Ekonom-klastaǵy áýe bıletin satyp alýdy da uzaqqa sozbaǵan jón – muny 2-4 aı buryn oryndańyz.
2) ALA-ALA baǵytyndaǵy ushaqqa arnalǵan eń arzan bıletter sársenbi jáne beısenbi kúnderi qoljetimdi. Ádette, demalys kúnderi olardyń baǵasy qymbatyraq bolady.
3) Ár baǵytqa jeke-jeke bılet satyp alǵannan góri, birden eki jaqqa bılet satyp alǵan tıimdirek.
Áýe qaýipsizdigi mańyzdy
Poıyzǵa minýden tejeletin ne kólikpen júrýge qorqatyn adamdardy kúndelikti kóre bermeımiz. Al áýedegi ushaqty qoldanbaı, aınalyp ótýge tyrysatyn tulǵalar kerisinshe jıi kezdesedi. Tipti, áýe kemesine baılanysty qorqynyshqa «aerofobıa» atty jeke termın berilgen. Alaıda, álemdik zertteý boıynsha, ushaq – jer betindegi eń qaýipsiz kólik. Ár jolaýshy úshin ushaq apatynyń qurbany bolý qaýipi 11 mıllıonǵa shamamen 1 jaǵdaıdy quraıdy, ıaǵnı barlyq kólik túrleriniń arasyndaǵy eń tómen kórsetkish. Dál osyndaı jol-kólik apatynyń qaýpi 1:5000 eken. Degenmen, kópshilik arasynda áýe kóligine degen senimsizdik bar. Ókinishke qaraı, kólik apaty jıi bolǵandyqtan, ony adamdar qalypty jaǵdaı retinde qabyldaıdy. Al ár ushaq apaty, ásirese, jolaýshy tasymaldaıtyn kólik kemeleri apatqa ushyrasa, ol qoǵamda úlken rezonans týdyrady
ASN (avıasıalyq oqıǵalardy baqylaıtyn halyqaralyq saıt) derekterine súıensek, 1941–2022 jyldary Qazaqstan aýmaǵynda azamattyq, áskerı jáne aýyl sharýashylyǵy ushaqtarynyń qatysýymen barlyǵy – 89 áýe kemesiniń apaty bolǵan, onyń 50-i adam shyǵynymen aıaqtalǵan (statısıka tıisti kestede kórsetilgen). Jalpy 81 jyl ishinde Qazaqstan aýmaǵynda bolǵan ushaq apatynan 804 jolaýshy qaza tapqan. Al İİM Ákimshilik polısıa komıtetiniń dereginshe, 2022 jyldyń 8 aıynda jol-kólik oqıǵasynan 874 er adam, 320 áıel jáne 113 bala qaıtys boldy. Iaǵnı 80 jyldyq áýe apatynyń kórsetkishinen jol-kólik oqıǵasynyń bir jyldyq esebi asyp túsedi.
ASN saıtynda jarıalanǵan ózge de derekterge nazar aýdarsaq, 1991 jyldan beri elimizde oryn alǵan áýe apattarynyń jalpy sany – 37, onyń ishinde kóbine (25 ret) negizinen júk tasymalyna mamandanǵan «Antonov» kompanıasynyń ushaqtary jer qushqan. Sondaı-aq, 1991 jyldan bergi qaıǵyly áýe oqıǵalarynyń 7-eýi Almaty áýe aılaǵynda ne qala mańynda oryn alǵan. 2019 jylǵy 27 jeltoqsan kúni «Bek Air» áýe kompanıasynyń Fokker-100 ushaǵynyń jer úıge soǵylýy – Almatyda oryn alǵan sońǵy áýe apattarynyń biri boldy. Oqıǵany eki jyldan astam zerttegen komısıanyń qorytyndysy bıyl sáýir aıynda ǵana aıtyldy:
«Bek Air» AQ áýe kemesimen bolǵan avıasıalyq oqıǵa ushaq áýege kóterilgen kezde qanatynyń kúsh túsetin qasıetteriniń sımmetrıasyn joǵaltýy nátıjesinde oryn alǵany anyqtaldy. Sonyń kesirinen ushaq ushý-qoný jolaǵynan kóterilgennen keıin fúzelájǵa qulap, qar basqan topyraqtyń betimen ońǵa qaraı aýyp ketken, odan keıin áýejaıdyń perımetr boıynsha qorshaýyn buzyp, atalǵan qorshaýdan 9-10 metr qashyqtyqta ornalasqan eki qabatty jeke menshiktegi qurylys nysanyna soǵylǵan. Komısıa qorytyndysyna sáıkes, ushaq qanatynyń kúsh túsetin qasıetterin joǵaltýynyń sebebi jer ústindegi muzdanýdyń áseri bolýy yqtımal», – dep habarlady Azamattyq avıasıa komıteti.
Al bıyl elimizde jyl basynan beri bir ushaq apaty boldy. Aqpan aıynda An-2 ushaǵy Aral qalasynan ońtústikke qaraı 10 km jerge qonǵan kezde órtengen. QR IIDM Azamattyq avıasıa komıteti habarlaǵandaı, oqys oqıǵadan zardap shekkender bolǵan joq.
Dese de, Qazaqstannyń qazirgi áýe qaýipsizdigi álemde joǵary baǵalanady. Halyqaralyq azamattyq avıasıa uıymynyń (IKAO) standarttaryna sáıkes bıyl Qazaqstannyń ushý qaýipsizdigin qamtamasyz etý deńgeıi 74%-dan 84%-ǵa deıin artty. Bul kórsetkish ortasha álemdik deńgeıden 15% joǵary jáne Eýropa elderiniń deńgeıimen sáıkes keledi. Atap aıtqanda, elimiz Nıderlandy (87%), Belgıa (87%), Portýgalıa (87%), Chehıa (87%), Latvıa (86%), Danıa (85%), Islandıa (84%), Polsha (84%), Slovenıa (82%), Kıpr (82%) sıaqty eldermen bir qatarda.
Aldaǵy ýaqytta bul kórsetkish tek óse beredi dep senemiz. 2019 jylǵy «Bek Air» áýe kompanıasyna tıesili Fokker-100 ushaǵynyń taǵdyryn qaıtalamas úshin ár áýe kompanıasy, ár áýejaı men áýe bortynyń qyzmetkeri, jaýapty memlekettik organdar óz mindetterin asa muqıat atqarady dep senemiz.
P.S. Qazaqstan áýe keńistiginiń búgingi kúıine, ondaǵy negizgi suraqtarǵa sholý jasap óttik. Biz kórsetken ózekti máseleler jaýapsyz qalmaıdy dep úmittenemiz. Sondaı-aq, áýe kemesin basqaryp, tańerteń Almatyda as iship, keshke Astanada qonatyn ushqyshtardy jáne azamattyq avıasıa salasynyń barlyq qyzmetkerlerin merekelerimen quttyqtaımyz.
Kerek-derek
Áýe salasyna qatysty qyzyqty derekterdi nazarlaryńyzǵa usynamyz:
- Basqarylatyn ári óz betimen usha alatyn álemdegi alǵashqy ushaq amerıkalyq aǵaıyndy Orvıl Raıt pen Ýılbýr Raıt qurastyrǵan «Flyer 1» boldy. Tarıhtaǵy alǵashqy ushaq 1903 jyly 17 jeltoqsanda ushty. Al aǵaıyndy Raıttar álemdegi eń alǵashqy ushqyshtar retinde tanyldy.
- An-225 «Mrıa» (arman) – álemdik avıasıa tarıhyndaǵy eń úlken jáne eń aýyr júk kóteretin ushaq. Áýe kemesi KSRO-da jobalanyp, 1988 jyly Kıev mehanıkalyq zaýytynda qurastyrylǵan.
- Álemde kún saıyn ushaqtar 120 myń reıs jasap, shamamen 12 mıllıon jolaýshy tasymaldaıdy. Kúndelikti ár 2 sekýnd saıyn bir ushaq bir jerge ushady nemese qonady.
- Saýd Arabıasynda áıelderge ushaqty basqarýǵa ruqsat etilgen, biraq olarǵa kólik júrgizýge bolmaıdy.
- Halyqaralyq reısterde ushatyn ushqyshtar dıspecherlermen tek aǵylshyn tilinde sóılesedi.
- Bıyldan bastap «Almaty aqshamy» jáne «Vechernıı Almaty» gazetteri «Air Astana» jolaýshylaryna sandyq nusqada qoljetimdi.
Ázirlegender Dosbol ATAJAN, Aqtolqyn TURLYǴAZY.
ASN saıty usynǵan bir jylda qaıǵyly oqıǵamen aıaqtalǵan apat kestesi