Ustaz Ybyraı: «Qazaq halqy azbaǵan, tabıǵaty taza halyq» degen «Qyrǵyz hrestomatıasy» oqýlyq kitabynda. Osy oıdy keıinirek Ahmet Baıtursynov ta 1913 jyly qaıtalaǵan.
Azbaǵan halyqtyń óz oılaý júıesi, tól oıy bar. Ony qazaqsha oılaý delik.
Birde qazaqsha, jańasha, ınovasıalyq oılaý týraly jurtshylyq aldynda baıandama jasadym.
Kúnder ótken soń kafedra májilisinde aty áıgili akademık A.J.:
– Ǵarıfolla, sen áneýkúni qazaqsha oılaý dep baıandama jasadyń. Qazaqsha oılaý degen joq. Olaı aıtpa, uıat bolady, – dedi. Men nemisshe oılaý bar ma dep edim, ol birden:
– Iá, ıá, nemisshe oılaý bar, – dedi. Men de qalyspaı, oıshyl Abaı qaı tilde oılaǵan dedim. Suraǵym jaýapsyz qaldy, ol kisi teris aınalyp ketti.
Keńes zamanynyń akademıgi ne dese, o desin, azbaǵan halyqtyń óz oıy, oılaý júıesi bolǵan. Jyraýlar, sheshender, bıler, aqyndar oısyz bolǵan ba?
***
Qazaqsha oıdyń taǵdyry ustaz Ybyraı (Altynsarın) zamanynda máselege aınalǵan. Ol azbaǵan halyqqa óziniń ósip-óngen oılaý keńistiginde bilim men tárbıe berýdi maqsat etken.
Ol osal sharýa emes, sebebi qazaqqa bógde oılaý keńistigin ákelgen – Reseı ákimshilik júıesi bar. Bul jaǵdaıdy Abaıǵa deıingi danyshpan aqyn Dýlat: «Oryssha degen atyńnan, teris jazǵan hatyńnan» dep qysqa qaıyrǵan.
Oryssha oılaý júıesi basqa, ol halyqtyń dini, turmysy, dástúri, ómir súrý qalpy ózge, jazýy teris.
Dýlat aqyn aıtqandaı, ońnan solǵa aınalyp kettik. Bir sózben aıtqanda, teris baǵytqa tústik. Buryn oń aıaǵymyz qasıetti edi, endi sol aıaq «qasıetke» ıe bola bastady. Dástúrimizdegi «oń jaq» degen túsinik endi joıylmaq.
***
Ustaz Ybyraı qınaldy. Azbaǵan halyqty, endi aldaǵy ýaqytta qalaısha azdyrmaı saqtap qalý kerek.
Ustaz Ybyraı basty máselege nazar aýdardy. Ol tulǵa tárbıelep ósirip, jetildirip, ony bilim nárine sýsyndatyp kemeldendirý.
Bul – ol kezde túbirimen sheshilmeıtin is edi. Ol úshin halyq erkindigi, táýelsizdigi qajet.
Halyq bolsa bodandyqta, rýhanı quldyqta. Shoqan Ýálıhanov qazaq halqynyń saıası birligi múmkin bolmaýy úshin otarshyl Reseı qazaqtardy gýbernıa-gýbernıalarǵa bólip tastaǵan degen edi. Qazaq eliniń rýhanı tutastyǵyn múmkin etpeý, bólip-bólip bıleý degen zulymdyq saıasat kúshine engen.
***
Ustaz Ybyraıdyń aldynda oılaýdyń eki túri turdy. Birinshi, azbaǵan halyqtyń tól qazaqsha oılaýy.
Ekinshisi, bıleýshi halyqtyń, oryssha oılaýy. Mysalǵa, Sábıt Asqarov degen kisi aty-jónin alaıyn. Aıtalyq, Sábıt myrza desek, bul qazaqsha oılaý. Myrzanyń orysshasy «gospodın», biraq siz orys tilinde gospodın Sábıt deı almaısyz, durysy gospodın Asqarov. Baıqaısyz ba, biz «myrza» dep kisini (tulǵany) aıtamyz, oryssha myrza degen famılıaǵa ketedi. Sodan, qazir mynandaı jazý dástúri qalyptasqan S.Asqarov. Kisiniń esimi ınısıalǵa aınalyp ketken, ıaǵnı Tulǵa joq, famılıa bar. Qurmet famılıaǵa kisige (Tulǵaǵa) emes. Biz kóbinese Abaı deımiz, orystar Pýshkın deıdi, Aleksandr demeıdi. Olarda Pýshkınniń aty-jóni ınısıal A.S. (Aleksandr Sergeevıch).
Kúni búgingi atymyzdy tolyq jazbaı ınısıaldy qoıyp júrgenimiz, sol teris baǵytqa ketkennen bolǵan sharýa. Bul sál nárse emes. Oılaýǵa túsken vırýs. Ol búkil oılaýymyzdy dert etti. Endi maǵyna ózgeriske tústi. Tól emes, bógde oılaý bastalmaq. Ol ádetke aınalyp, turaqtanbaq. Ol halyqtyń azýyna múmkindikter týǵyzbaq. Qundylyq adamnyń esimi emes, onyń tegi (famılıasy) bola bastady. Famılıamyzdaǵy «ov», «ova», «ın», «ına»-lardan qutyla almaı júrgenimiz sondyqtan. Adamnyń tulǵalyq qasıetine syn tústi. Jeke adamǵa myrza deýdiń ornyna, onyń ákesiniń esimin qosa ataý dástúrge endi, aıtalyq Sábıt Asqaruly. Sábıt myrza, Sábe, ata, aǵa demeımiz.
Aldaǵy kezde osy orysshadan qalaı, qashan arylmaqpyz?!
Sýpermarketke taýar alýǵa barsań, sizge satýshy oryssha tárbıelengen qyz bala «Vy mýchjına», «Vy jenshına» deıdi. Qazaqshasy «Siz erkek», «Siz áıel». Anaıy emes pe?!
Másele, adamdy «Tulǵa» dep qabyldaýda ne qabyldamaýda. Qazaqsha oılaýda Tulǵaǵa qurmet, oryssha oılaýda basqasha.
***
Sanamyzǵa sińip ketken teris oılaý. Azbaǵan halyqty buzýdyń bir tásili. Biz oılanbaı túsip kettik. Ustaz Ybyraı Tulǵa tárbıeleý jaǵynda bolǵan. Azan shaqyrylyp qoıǵan qazaqtyń esimi – azamat esimi, onyń tulǵalyq bolmysy.
***
Qazaqsha oılaý ázirshe tasada. Ústemdikte oryssha oılaý. Áli de Sabıt Askarov Askarovıch deımiz. Nege? Oryssha oılaımyz. Meni keıbir resmı organdar quttyqtaýlar jibergende Ǵarıfolla Esimuly – deıdi. Maǵynasy oryssha. Durysy, atam zamannan kele jatqan dástúr – eke, sonda qurmetti Ǵareke nemese Ǵarıfolla myrza dep atalmaq. Bul qazaqsha máni de maǵynasy da. Al Sabıt Askarov Askarovıch. Bári oryssha. Nege bulaı dep surasam:
– Osylaı resmı qalyptasqan, – dedi.
Bul oryssha tártip qaı zamanda qalyptasqan? Endi ony túzetýge bolmas pa eken, bireýler bolmaıdy deıdi, sebebi oryssha oılaý ádetke ábden sińip ketken, ol tez arada shyǵa qoımas.
Biz «Abaı» deımiz, orystar «Pýshkın» deıdi. Biz oı ekpinin kisi atyna túsirsek, olar famılıaǵa túsirdi. Eki túrli oılaý. Sodan ınısıal qoıý bastalǵan. A.S.Pýshkın, A.Qunanbaev. Qazaqsha ne Abaı deımiz, ne Abaı Qunanbaev dep tolyq jazbaımyz. Bul – durysy. Yńǵaısyz jaǵdaı, tipten, spıkerler: N.Nyǵmatýllın, M.Áshimbaev dep jazý telearnalarda órip júr. Durysy: Nurlan Nyǵmatýllın, Máýlen Áshimbaev emes pe? Oılanaıyq!
Biz aqyn Dýlat, er Mahambet, ustaz Ybyraı, ǵalym Shoqan, hakim Abaı dep epıtetterin qosa aıtqandy jón kóremiz. Sirá, osymyz durys bolar degen nıettemin.
Resmı ne beıresmı qujattarǵa qol qoıýǵa ákelgende, Ǵ.Esim jazylsa, suraımyn nege azan shaqyryp qoıǵan atymdy tolyq jazbaısyzdar dep. Osyndaı talap qoıamyn dep Senatta depýtat bolyp júrgenimde «aıǵaıǵa» qalǵanmyn. Men atymdy monıtorǵa tolyq jazýdy talap ettim, aqyry sózim ótpeı, jeńildim. Sebebi, oryssha oılaý rásimge aınalyp ketken.
Qazaqsha oılaý, qaıdasyń?!
P.S. Ustaz Ybyraı Tulǵany bilim men tárbıe tutastyǵy dep túsingen. Tulǵa qalyptasýynyń basty prınsıpin ashyp bergen:
Bir Qudaıǵa syıynyp,
Kel, balalar, oqylyq.
Oqyǵandy kóńilge,
Yqylaspen toqylyq
Bul – Tulǵanyń qazaqsha oılaýynyń úlgisi.