Jaz aılary - qazaq úshin toı maýsymy. Al qazaqtyń toıy - ulttyń qýanyshy men saltanaty, yqylym zamannan kele jatqan mádenıet pen dástúrdiń aınasy. Alaıda keıingi jyldary ulttyq bolmysymyzdyń dáni sanalatyn keıbir salt-dástúrler toıdan shettetilik bara jatqandaı. Bul jaıly tarıhshy-etnograf Berdaly Ospanmen áńgimelesken edik. Tolyǵyraq Aqshamnews.kz tilshisiniń materıalynan oqyp, bilińiz.
Berdaly Ospan
tarıhshy-etnograf
Toıbastar áni nege aıtylmaı barady?
Berdaly Ospannyń aıtýynsha, qazirgi toılarda jıi kezdesetin toıbastar dástúri óz mánin joǵaltyp barady. Buryn toıbastar tek syılyq tabystaý emes, eń aldymen rýhanı mazmuny bar án-jyr arqyly jasalatyn. Onda toı ıesiniń ata-babasy, el qorǵaǵan batyrlary, áýlettiń qadirli qarıalary jaıly jyr aıtylyp, sol arqyly urpaqtar sabaqtastyǵy men áýlettiń ardaqty joly dáripteletin.
“Búginde bul dástúr tek materıaldyq qundylyqpen ólshenetin boldy. Rýhanı jaǵy kómeski tartyp qaldy. Qazirgi toılarda toıbastar uǵymy tek syılyqpen sabaqtasatyn boldy. Biz onyń negizgi mánin qaıta jandandyrýymyz kerek”, – deıdi etnograf.
Toı tarqar – umyt qalǵan alǵys dástúri
Toıdyń sońynda aıtylatyn "toı tarqar" dástúri de umytyla bastady. Bul – toıdy uıymdastyrýǵa atsalysqan jandarǵa alǵys bildiretin, rızashylyq nıetpen jasalatyn áńgime men tilek. Toı ıesi sol kúngi qýanyshtyń mánin, kimder qol ushyn sozǵanyn, toıdyń qalaı ótkenin aıtyp, kelgen qonaqtarǵa rızashylyǵyn bildiretin.
“Kel demek bar, ket demek joq” degen sóz osy tusta beker aıtylmaǵan. Bul – qazaqtyń qonaqqa degen qurmetiniń kórinisi. Qazir kóp toıda toı ıeleri jıyn sońynda tilek aıtyp jatady. Bul uqsas dástúr. Biraq naqty "toı tarqar" dep atalatynyn eske salyp, qaperimizde ustaǵanymyz abzal”, – deıdi Berdaly Ospan.
"Otqa maı quıýdy shırk deıtinderdiń ózi – shirik"
Etnograf qazirgi qoǵamda jıi synǵa ushyrap júrgen otqa maı quıý dástúriniń de mánin ashyp berdi. Kópshilik bul áreketti dinı turǵydan "shırk" dep qabyldap, ony teriske shyǵarýǵa tyrysady. Alaıda ǵalymnyń pikirinshe, bul – qazaqtyń kóne dúnıetanymynan týǵan yrym.
“Barlyq qazaq musylman boldy degen túsinik shartty. Qazaq – ejelden ózindik senimmen, tabıǵatpen úndestikpen ómir súrgen halyq. Otqa maı quıý – Jaratqannan tilek tileý men jaqsylyq shaqyrýdyń sımvoly. Bul – salttan jerýden týǵan qorqynysh emes, ony túsinbeýden týǵan adasýshylyq. Kóbi qazir muny umytyp barady”, – deıdi ol.
Etnograf bul dástúrdiń kórkemdik túrde “Qyz Jibek” fılminde óte durys kórsetilgenin de atap ótti.
"Salt burmalanyp jatqan joq, beıimdelip jatyr"
Berdaly Ospan salt-dástúrlerge qoǵam tarapynan jıi syn aıtylatynyn joqqa shyǵarmaıdy. Biraq ony burmalaý emes, beıimdelý úderisi dep túsinýge shaqyrady. Onyń aıtýynsha, dástúrlerdiń qatty ózgerýi tabıǵı qubylys, sebebi Qazaqstan aýmaǵy keń, al ár óńirdiń ózindik ereksheligi bar.
Mysaly, betashar saltynda oqtaýdy kishkentaı ul balaǵa ustatý nemese dombyramen qosa baıan, akordeon sıaqty aspaptardy qoldaný – bul burynǵy saltqa qarsy kelý emes, jańǵyrý, keńeıý belgisi.
“Bul 20 ǵasyrda paıda bolǵan qubylys. Jańa aspaptardyń qosylýy – mýzykalyq mádenıetimizdiń damýynyń belgisi. Salt degen – qatyp qalǵan qaǵıda emes. Ol – tiri aǵza sıaqty, zamanǵa beıimdelip otyrady”, – deıdi etnograf.