3 mamyr – Dúnıejúzilik baspasóz bostandyǵy kúni. Qazaqstan RSF (RSF – Reporters without border) halyqaralyq jýrnalıser quqyǵyn qorǵaý uıymynyń málimetinshe sóz bostandyǵy reıtıńinde 180 eldiń arasynda 141-orynda tur. Bul kóńil kónshiterlik jaıt pa? Búgingi qazaq jýrnalısıkasynyń aqsap turǵan tusy qaısy? Osy týrasynda Aqshamnews.kz tilshisi zańger, medıa sarapshy Ǵalıa Ájenovamen suhbattasty. Sarapshy elimizdegi qazirgi aqparat keńistiginiń ahýaly, táýelsiz medıanyń tynysy jáne qazaq tiliniń medıadaǵy orny týraly ashyq ári ótkir oılaryn bólisti.
Saıası tutqyndar – sóz bostandyǵynyń basty ındıkatory
Ǵalıa Ájenovanyń pikirinshe, Qazaqstanda sóz bostandyǵy jyldan-jylǵa shektelip keledi.
“Biz bir nársege baǵa bergende ótkenmen salystyramyz ǵoı. Eger salystyrar bolsaq, búgingi jaǵdaı burynǵydan jaqsy emes”, – deıdi ol.
Sarapshy munyń basty sebebi retinde – eldegi saıası tutqyndardyń bolýyn alǵa tartady. Iaǵnı qoǵamda ashyq pikir bildirý, erkin oı aıtý – áli de qaýip tóndiretin áreket sanalady.
Satıra men synnyń shekarasy qaıda?
Elde sońǵy ýaqytta saıası tutqyndardyń sany artpasa, azaıar emes. RSF kórsetkishinde Qazaqstan saıası taqyryptar erkindigi boıynsha jalpy reıtıńten de tómen ındıkator kórsetip otyr. Osy tusta Ǵalıa Ájenova saıası syndarly oıyn satıramen jetkizemin degenderdiń ot basýyna qatysty oıyn jetkizdi.
«Kez kelgen adamdy, ultty bastan-aıaq qorlasa eshkim qarap otyrmaıdy. Satıra degen – mysqyl. Ol ázil emes. Dese de kórermenge ne oqyrmanǵa kúle otyryp biz suqqandaı áser qaldyrady. Onyń ózinde ar-namysqa, ásirese halyqtyń namysyna, abyroıyna nuqsan keltiretin jaǵdaılardan aýlaq bolýy kerek. Nendeı jaǵdaı bolmasyn shekaradan shyqpaý kerek» deıdi sarapshy.
Aqparatty burmalaý – jýrnalısıkanyń jaýy
Keıingi jyldary keıbir aqparat quraldarynyń belgili biroqıǵa ne tulǵany “aqtap alý” maqsatynda jalǵan aqparattaratýy jıilep ketti. Sarapshy muny alańdatarlyq jaǵdaıdep esepteıdi.
“Jýrnalısiń bireýdiń jeke ómirine qol suǵýyna quqyǵy joq. Ol tek syrttaı sot prosesin nemese keıipkerdińpsıhologıalyq portretin berýi múmkin. Al keıbireýler ózpikirin tyqpalap, jeke múddeni nasıhattap jatady – buljýrnalısıka emes. Sebebi onyń ar jaǵynan qyltıyp bireýdiń tapsyrysmasy turady”, – deıdi ol.
Táýelsiz medıa – tar jol, taıǵaq keshý
-Qazirgi qoǵamda táýelsiz medıa qurý múmkin be?
-Táýelsiz medıanyń joly qıyn. Bul – jazyqtyǵy joq, kileń kedergilerden turatyn soqpaq jol. Táýelsiz medıa qurý úshin tireýiń myqty bolýy kerek. Saǵan qoldaý kórsetetin berik , myǵym senetiniń, artyńda seni qorǵaıtyn bireý bolýy kerek. Árbir jýrnalıs argýmentasıasy bar, óz sózine jaýap beretindeı deńgeıge jetýimiz kerek. Qalaı bolsa solaı, anaý mynany aıtty degen ósekter jaramaıdy. Bul jýrnalısıkanyń damýyn artqa súıreıdi. Kóp sózdi qoıyp naqty isterge, sheshimder usynýǵa kirisý kerek. Uzaq materıaldardan arylyp, qysqa-nusqa, aıtary bar analıtıkalyq materıaldar kóbirek usynǵan jón.
Qazaq jýrnalısıkasy men til máselesi
Medıa sarapshy elde qostildilik tendensıasynda birqatar máseleler baryn jáne qazaq jýrnalısıkasynyń áli de kásibı bıiktikke jete almaı jatqanyn qynjyla aıtty.
“Orys tilinde jaryq kóretin materıaldardyń deńgeıine jetý úshin bizge ishki rýh jetispeıdi. Túrli qazaqtildi jýrnalıserdiń materıaldary orys tilinde usynylǵan jaǵdaıdaǵy deńgeıge jetpegeni qynjyltady. Bizde jaqsy materıaldar usynyp, eńbektenip júrgen jýrnalıser bar. Olarǵa men materıalyn qazaqshamen qosa orys tilinde de usynsa deımin. Sol kezde rezonanstyń kókesi bolady. Bul árıne eki jumys bolǵanymen nátıjesin beretin dúnıe. Biz tek qazaqtarǵa ǵana aıtyp, ózara talqylap, kesip-piship, sol qalypta jaýyp qoıa salǵanymyz durys pa, álde búkil eldi shýlatqanymyz durys pa?”, – deıdi ol.
Búgingi jýrnalısıkanyń jaǵdaıy jaıly:
“Qazir jýrnalıser jeńil-jelpi dúnıelerge úıir. Tek bolǵan oqıǵany aıtyp, jańalyqpen shektelip jatyrmyz . Analıtıkany, saraptamany kóbeıtip, oı tastaıtynaktýaldy taqyryptardy qozǵaýymyz kerek. Kóptiń kókeıinde júrgen máseleni kóterý kerek. Biz áli de oǵan joqpyz”, – dep baǵa berdi Ǵalıa Ájenova.