Apat aıtyp kelmeıdi deıdi qazaq. Bul sóz kóbine tabıǵat apattaryna qatysty aıtylady. Alaıda HH ǵasyrdyń basynda qazaq dalasyn jaılaǵan ashtyq apattarynyń tabıǵı sebepten emes, qoldan jasalǵan saıasattyń saldary bolǵany búgin anyq. Ashtyq qazaq tarıhynda úsh ret qaıtalanyp, onyń árbiri eldi orny tolmas qaıǵyǵa ushyratty.
Sýret: QR ortalyq memlekettik kıno, foto jáne aýdıo qujattar muraǵaty, № 5-3621 sýret
I asharshylyq (1916–1918 jj.)
• Sebebi:
Birinshi dúnıejúzilik soǵys, 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilis, patshalyq Reseıdiń qazaqtardy maıdanǵa qara jumysqa alý saıasaty, aýyr salyqtar jáne azyq-túlik tapshylyǵy.
• Saldary:
• 1918 jylǵy «Nasha gazeta» basylymynyń málimetinshe, Syr óńirinde halyqtyń 30 paıyzy ashtyqtan qyrylǵan.
• Álıhan Bókeıhan 1914 jyly qazaq sany 6 mln 470 myńǵa jetkenin jazady.
• 1916–1918 jyldary keminde 1,5–2 mln adam kóz jumǵan.
• 300 myńnan 1 mln-ǵa deıin qazaq bosyp ketken (Qytaı, Aýǵanstan, Túrkıa jáne ońtústikke qaraı).
II asharshylyq (1921–1922 jj.)
• Sebebi:
• Azamat soǵysy men Keńes bıliginiń áli turaqtalmaǵan kezeńi.
• Azyq-túlik dıktatýrasy men tárkileý saıasaty (1918 jyldan bastap).
• Mal basynyń 80 paıyzy qyrylǵan jut.
• Tórt túlikten aıyrylǵan halyq azyq-túliksiz qaldy.
• Qatar kelgen juqpaly aýrýlar: súzek, tyrysqaq, oba, dingene.
• Saldary:
• S.Mendeshevtiń 1922 jylǵy baıandamasynda: 2 832 000 adam ashtyqqa ushyraǵan.
• Muhtar Áýezov málimeti boıynsha, 1,7 mln adam qaıtys bolǵan.
III asharshylyq (1930–1933 jj.)
• Sebebi:
• Stalındik-goloshekındik saıasat.
• Ujymdastyrý, jeke sharýashylyqty tárkileý.
• Kóshpeli ómir saltyna nuqsan keltirý, otyryqshylandyrý naýqany.
• Maldyń jappaı tartyp alynýy, eriksiz jerge qondyrý.
• Saldary:
• Túrli málimetter boıynsha:
• Resmı derekter: 2,4 mln adam qyrylǵan.
• 1937 jylǵy sanaqta: 3,6 mln adamnyń ornyna 2,3 mln adam tirkelgen – 1,3 mln kemigen.
• Sanaq júrgizgender atý jazasyna kesilgen, qujattar qupıa saqtalǵan, joıylyp ketken.
• 1980 jyldary qujattar ashylyp, zertteý júrgiziledi. Keńes odaǵy kezinde júrgizilgen sol jyldardyń solaqaı saıasaty jaıly birtindep aıtyla bastady.
Sýret: Egemen.kz
• Qazaq zertteýshileriniń málimetteri:
• Juldyzbek Ábilhojın, Manash Qozybaev, Maqash Tátimov: 1,75 mln adam qyrylǵan, keıin: 3 mln dep naqtylaıdy.
• Hankeldi Ábjanov: 4 mln adamnyń ómiri qıyldy deıdi.
• Shetel ǵalymdary:
• Robert Konkvest: 2,3 mln adam.
• Marta Olkott: 1,5 mln, onyń ishinde 1,3 mln – qazaqtar.
• Sara Kemeron da osy sandy qoldaıdy.
• Ulttyq quramy boıynsha: Qaıtys bolǵandardyń 80-90%-y qazaqtar bolǵan.
• Bul oqıǵa qazaqty óz jerinde 1990 jyldarǵa deıin az ultqa aınaldyrdy.
Sýret: adebiportal.kz
Jalpy qorytyndy jáne salystyrmaly málimetter
• Táýelsizdik jyldarynda jarıalanǵan málimetter:
• 1920–1930 jyldary 4–4,5 mln qazaq asharshylyqtan kóz jumǵan.
• Demograf Maqash Tátimov:
«Azamat soǵysy, ashtyq, qýǵyn-súrgin, Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde 3,85 mln qazaq qyryldy».
• Smaǵul Elýbaı Turar Rysqulovtyń deregin keltiredi:
1918–1919 jyldary 1 mln 214 myń adam ashtyqtan qaza tapqan.
• 1992 jylǵy Parlamenttik komısıa:
1931–1933 jyldary 2,3 mln adam ashtan ólgen.
• Alashtanýshy, kórnekti jazýshy, ǵalym Beıbit Qoıshybaı:
1917–1933 jyldary aralyǵynda 4,5 mln adam qurban bolǵan.
• Ǵalym, tarıhshy Manash Qozybaev:
1931–1933 jyldary 2,1 mln adam, onyń 1,75 mln-y qazaqtar.
Keıin bul sandy 4–5 mln dep naqtylaıdy.
• Tarıh ǵylymdarynyń doktory, profesor Hankeldi Ábjanov:
Kemi 3 mln qazaq qyryldy dep málimdeıdi.
Sýret: astana-akshamy.kz
Myńǵyrǵan maldan tyshqaq laq ta qalmaǵan kez
Qaz daýysty Qazybek bı aıtqandaı qazekem eshkimge soqtyqpaı, mal baǵyp jatqan halyq edi. Myńdaǵan jyldar boıy tabıǵatpen etene baılanysta kún keship kelgen qazaqtyń bar baılyǵy, bar puly – myńǵyrǵan maly edi. Darhan dalada jaıylyp júrgen úıir-úıir jylqy, otar-otar qoı kózden áp-sátte bulbuldaı ushty.
«Baı-kýlaktardy kámpeskeleý týraly» 1928 jyly 28 tamyzdaǵy qaýly kúshtep tárkileýge ulasyp, sovet ókimeti iri baılarmen qatar orta sharýalardyń malyn da zorlyqpen tartyp alýǵa kóshti.
Bul sovettik saıası naýqan «Asyra silteý bolmasyn, asha tuıaq qalmasyn» deıtin uranmen júzege asty.
Mal sharýashylyǵy tereń kúızeliske ushyrady. Ujymdastyrý qarsańynda Qazaqstanda 40,5 mln bas mal boldy, al 1933 jyldyń 1 qańtarynda odan bar bolǵany 4,5 mln bas qaldy.
Jut jeti aǵaıyndy. Asharshylyqtan kóz ashpaǵan halyq basyna týǵan kelesi zobalań - repressıa boldy
Ólgeni ólip, bul apattan qalǵandary tiri ólik bolyp júrgen kezde bas saýǵalap, tarydaı shashylǵan halyq basyna kelgen kelesi qasiret saıası qýǵyn-súrgin «jyǵylǵan ústine judyryq» boldy.
Sýret: adyrna.kz
Qazaqstandaǵy saıası qýǵyn-súrginniń bastalýy men saldary
Qazaqstandaǵy alǵashqy saıası qýǵyn-súrgin 1928 jyldan bastaldy. Bul oqıǵa KSRO-nyń ortalyqtandyrylǵan bıliginiń ult respýblıkalaryndaǵy saıasatyn kúsheıtýiniń nátıjesi boldy. Ásirese, qazaqtyń ulttyq ıntellıgensıasyna qarsy baǵyttalǵan bul naýqan – ult rýhyn, eldiń oı-sanasyn janshý áreketiniń kórinisi edi.
«Kishi Qazan» – qazaq dalasyndaǵy qasiretti betburys
1925 jyly Qazaqstan ólkelik partıa komıtetiniń birinshi hatshysy bolyp F.I. Goloshekın taǵaıyndaldy. Ol respýblıkanyń saıası-ekonomıkalyq jáne áleýmettik jaǵdaıymen tanysyp shyqqan soń, «Qazaqstanǵa Uly Qazan revolúsıasynyń eshqandaı yqpaly bolmady, sondyqtan munda «Kishi Qazan» revolúsıasyn jasaý kerek», – degen teris qorytyndyǵy keldi.
Osylaısha, keńestik júıe elge kúshtep engizildi. «Kishi Qazan» saıasaty ultqa apat ákelgen qatigez reformalar men qýǵyn-súrginniń bastaýy boldy. Bul saıasattyń eń alǵashqy qurbandary – qazaqtyń oqyǵan, kózi ashyq zıalylary boldy.
Alǵashqy repressıa
1928 jyldan bastap Goloshekınniń bastamasymen respýblıkada repressıalyq sharalar júzege asa bastady. Keńes bıligi eń aldymen sanasy oıaý, halyqtyń sút betindegi qaımaqtary - ultjandy zıalylardan bastady. Olardyń qataryna mynandaı tulǵalar kirdi:
• Álıhan Bókeıhan
• Jaqyp Aqbaev
• Álimhan Ermekov
jáne basqa da elge belgili, Alash qozǵalysyna qatysqan qaıratkerler.
1930-jyldardaǵy jappaı qýǵyn-súrgin
1930 jyldary Keńes Odaǵynyń quramyndaǵy Qazaqstanda:
• 103 myń adam qýǵyn-súrginge ushyrady.
• 25 myń adam atý jazasyna kesildi.
Osy jyldar – qazaq halqy úshin rýhanı, mádenı, ǵylymı jáne saıası tulǵalarynan aıyrylǵan qasiretti kezeń boldy. Atylǵandardyń qatarynda:
• ǵylym,
• mádenıet,
• saıasat salalarynda qyzmet etken,
• ulttyq bolmys pen táýelsizdik úshin kúresken betke ustar zıaly qaýym ókilderi boldy.
1930–1953 jyldar aralyǵyndaǵy Keńes aýqymyndaǵy repressıa
Bul kezeń — búkil Keńes Odaǵyndaǵy halyqtar úshin eń aýyr kezeńderdiń biri retinde tarıhta qaldy:
• 1930–1953 jyldary aralyǵynda 40 mıllıonnan astam keńes azamaty repressıaǵa ushyrady.
• Bul repressıa Keńes Odaǵy quramyndaǵy barlyq ulttardyń ıntellıgensıasyna baǵyttaldy.
• Qazaqtardyń 40 paıyzy osy kezeńde qaza tapty.
Qazaqstan aýmaǵyndaǵy lagerler jáne deportasıalanǵan halyqtar
Stalındik rejımniń taǵy bir qaıǵyly beti — deportasıa jáne lagerler júıesi.
Qazaqstan jerine kúshtep qonys aýdarylǵandar qatarynda kárister, poláktar, Edil boıy nemisteri, Qyrym tatarlary, Kavkaz halyqtary jáne basqa da ult ókilderi bar edi.
Cýret: "Zulmat.Genosıd v Kazahstane" derekti fılminiń kadry
Olar Qazaqstan aýmaǵynda ornalasqan lagerlerge (mysaly, ALJIR, Steplag, Karlag jáne t.b.) qonystandyryldy. Bul lagerlerde qamaýǵa alynǵandardyń ishinde jazyqsyz jandar kóp boldy.
Qazaqstandaǵy saıası qýǵyn-súrgin Keńes ımperıasynyń ulttardy basyp-janshý, rýhanı azattyqty joıý, totalıtarlyq bılikti nyǵaıtý jolyndaǵy eń qatygez áreketteriniń biri boldy.
Goloshekın bastaǵan «Kishi Qazan» saıasaty qazaq dalasyna asharshylyq pen repressıa ákeldi. El eńsesin kóterip úlgermeı jatyp, zıalylarynan, malynan, erkindiginen aıyrylyp, máńgúrttendirý kezeńine tústi.
Bul qasiretti tarıh – tek ótkenniń sabaǵy emes, táýelsizdik qunynyń qandaı aýyr bolǵanynyń aıǵaǵy.
1920–1930, 1937–1938 jyldary 125 myń adam repressıaǵa ushyraǵan, onyń 25 myńy atylǵan.
Bul tarıhı qasiretti ashyq aıtý — eldiń jadyn jańǵyrtyp, ótkennen sabaq alý úshin mańyzdy. Asharshylyq — tabıǵı apat emes, qoldan jasalǵan qyrǵyn. Ol — ulttyń tarıhı jarasy.