Qazaqstannyń halyq jazýshysy, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Muzafar Álimbaıdyń týǵanyna – 100 jyl
Muzaǵań týraly kóp aıtýǵa da, az aıtýǵa da bolady. Kóp aıtýǵa bolatyny shyǵarmalary óte kóp, shyǵarmashylyǵy aýqymdy. Bári de oqyrmanǵa jetken, tanylǵan jáne júreginen oryn alǵan. Az aıtýǵa bolatyny halyqtan, ádebıetti súıer jurtshylyqtan óz baǵasyn áldeqashan alǵan. Tarlan talantty dáripteýdiń ózi artyq. Degenmen týǵanyna 100 jyl tolyp otyrǵan, jetpis jyldan astam ýaqyttan beri qolynan qalamy túspegen kórnekti qalamger týraly jaq ashpaý, jyly lebiz bildirmeý ádeptilikke de, ádilettilikke de jatpas edi.
Muzaǵań shyǵarmashylyǵyna jetpis jyldan astam ýaqyt boldy dep otyrmyz. Naqtylaq aıtsaq – 75 jyl. Dálel keltireıik. On alty jasar kezinde jaqyn dosy qatty aýyryp, aýrýhanaǵa túsedi. Dárigerler aýyrýyn anyqtaımyz dep júrgende eki-úsh kúndi ótkizip alady. Aýyrýy asqynǵan dosy qatty qınalady. Dosynyń qınalǵany munyń da janyna batady. Dárigerlerdiń dármensizdigine ári selqostyǵyna bozbala jigit: «Ebi joq dárigerdiń emi de joq» degen eken. Bul Muzaǵańnyń alǵashqy aforızmi edi. Sol qalpy dos-jarandarynyń esinde saqtalypty. Sodan bylaı qaraı óleń jazý, reti kelgende, urymtal tustarda utqyr sózderdi aıtyp salýdy daǵdyǵa aınaldyrǵan.
Muzafar Álimbaı balalalar men búldirshinderge arnalǵan «Baldyrǵan» jýrnalynyń alǵashqy redaktory boldy. Jarty ǵasyrdan astam ýaqyt sol basylymdy basqaryp, balalardyń súıikti jýrnalyna aınaldyrdy. Eresekterdiń ózi bul jýrnaldy súısinip oqydy. Jýrnal nesimen súıikti boldy? «Baldyrǵan» baldyrǵandardyń kóńilin qalaı tapty? Menińshe eń talǵampaz oqyrman – balalar. Olardyń oıynan shyǵý, kóńilin burý tipti de ońaı sharýa emes. Kóptegen jazýshylardyń balalar taqyrybyna jaza bermeıtini de sondyqtan bolsa kerek. Jetkinshekterdi ılandyrý, belgili bir maqsatqa kózin jetkizý qıynnyń qıyny. Kerisinshe, balalardyń bir qalamgerge kóńili aýsa, shyǵarmalaryn izdep júrip oqıtyndary taǵy bar. Eseıgende de sol jazýshynyń nemese aqynnyń jazǵandaryn nazardan tys qaldyrmaıdy. «Baldyrǵan» myńdaǵan búldirshinniń qanatyn qataıtty, talantyn shyńdady. Súrleýi de, soqpaǵy da mol qıyn óner, biraq ómirsheń óner – qalamgerlikke baýlydy.
Muzaǵańnyń kezinde «Baldyrǵan» jýrnalynda óleń jazýǵa baýlýdyń jańa tásili qalyptasqan bolatyn. Ol bylaı edi:
«Hleb – nan,
Zver – ań».
«Noch – tún,
Solnse – kún».
«Devochka – qyz,
Sol – tuz» ...
Osylaısha jalǵasyp kete beretin. Jýrnaldyń ár sanynda úzilmeı berilip turatyn. Bul ári oryssha til jattyqtyrýǵa, ári óleń qurastyrýǵa óte-móte qolaıly tásil edi. Biz osy jýrnaldy oqyp, osy tásilden úırenip óstik.
Muzaǵańnyń boıyndaǵy kóp keremet qasıetteriniń biri – izdengishtigi. Buǵan qosa barynsha eńbekqor. Jasy ulǵaıǵandyǵyna qaramastan, qolynan qalamy bir sát túsken emes. ónimdi jazady ári senimdi jazady. Erjetip óleń ólkesine qanat qaqqanda Muzaǵańa eliktep bastap edik. Talaılar-aq sóıtken. Balalar aqyny bolyp qalmady. Maqal-mátel jazýmen, ózge elderdiń maqal-mátelderin aýdarýmen shektelmedi. Eresekterge de arnap jazatyn boldy. Qarttarǵa arnalǵan qanshama kitaptary bar. Jasyratyny joq, atasaqaly aýzyna túskenimen, bata berýdi bilmeıtin qarıalar az emes. Ieginde saqaly bolǵanymen, aýzynda maqaly joq kókkelerimiz de jetip jatyr. Muzaǵańnyń «Marjan sóz», «Naqyldar kitaby», «Batamenen el kógerer» degen kitaptaryn oqysyn solar. Ol kóptegen basylymdardyń, sonyń ishinde bizdiń «Almaty Aqshamynyń» turaqty avtory ári janashyry boldy. Avtory deıtinim, aı saıyn gazettiń bir betin alyp marjan sózderi – jańa aforızmderi, maqal-mátelderi shyǵyp turdy. Oqyrman ony izdep júrip oqıdy. Bizge telefon shalyp, gazettiń sol sanyn suraıtyndar da bar. Al janashyry degenge keletin bolsam, aptasyna birer márte telefon shalyp gazette jarıalanǵan qaısybir materıaldar tóńireginde pikirin aıtyp otyratyndyǵy. óziniń kóńilinen shyqqan, janyn tolǵandyrǵan maqalalardy da, keı tustary kemshin túsip jatqandardy da tilge tıek etip, pikirin búkpesiz bildiredi. Baǵyt-baǵdar beredi. Atalyq keńesin aıap qalǵan emes. Pikir bildirý, aqyl-keńes aıtý kim-kim úshin de ońaı sharýa emes. Ol úshin biraz eńbektený qajet. Gazettiń ár sanyn jibermeı baıyppen oqyp shyǵý kerek. Baspasózge jany ashyǵan adam ǵana osylaı jasaıdy.
Muzafar Álimbaı qarymdy jazýshy, alǵyr oıly aqyn ǵana emes, qazaq tiliniń janashyry, ári qorǵaýshysy da. Baspasózde jarıalanyp ketken keıbir shıki, ıi qanbaǵan sózder úshin shyr-pyr bolyp, avtoryna telefon shalyp nemese baspasózge habarlasyp, áıteýir ábigerge túsip júredi. Munyń ózi Muzaǵańnyń ana tiline degen adaldyǵy bolsa kerek.
Sońǵy ýaqytta marjan sózderdi jınaýmen birge olardy ózi jazýmen de aınalysty. Buryn ár eldiń marjan sózderin jınastyryp, olardy qazaq tiline aýdaryp, birneshe qaıtara kitap etip te shyǵardy. Aýdarady degennen shyǵady, Muzaǵańnyń aýdarmashylyǵy óz aldyna bir sala. Sheber aýdarǵandyǵy sonsha, keıbir maqal-mátelder bizdiń tilimizge kirigip, birigip ketken. Qazaqtyń óz maqaly sıaqty. Aıtalyq, «Jumyla kótergen júk jeńil», «Kóktemniń bir kúni – jylǵa azyq», «Úılený ońaı, úı bolý qıyn» t.b. Osy maqaldardy qazaqtyń támsili emes dep kim aıta alady. Mundaı jatyq etip aýdarý, qazaqtyń júrekke jaqyn sózderin qoldaný sheberdiń sheberiniń ǵana qolynan kelse kerek. Muzaǵańnyń abyroıyn asqaqtatyp turǵan salanyń biri osy aýdarmashylyǵy. Shet elderde bolǵanynda nemese ózge eldiń jazýshylary Qazaqstanǵa kelgende kóbisiniń izdeıtini Muzafar Álimbaı eken. Munyń syry da sol Muzaǵańnyń aýdarmashylyq qabiletiniń qudirettiliginde. Kim bolsa da óz tilin qasterlegen azamatty syılaıtyny belgili ǵoı.
Qazir Muzaǵańnyń kórkem sózderi, urymtal tustardaǵy aıtylǵan utymdy oılary eldiń aýzynda júr. «Muzaǵań aıtypty» degen sózder óte kóp. Árıne «uıqasqannyń bári óleń emes» degendeı, jyltyr sózderdiń barlyǵy marjan emes, olardyń arasynda arzany da bar. Muzaǵań arzan sózge barmaıdy. Sózderdi qoldanǵanda onyń ishki maǵanasy men mán-mazmunyna, úılesimdiligine, sonymen qatar syrtqy kórkemdigine kóp kóńil bóledi. Bir-eki sózin keltire keteıik.
Quran-kárim – jaryq nur,
Qasıetin tanyp bil.
***
Dúleı –
Úreıden kóz ashpas.
***
Jamandyqty baıqa da,
Jaqsylyqty qaıtala.
***
Aqyndyqta –
Danalyq ta bar,
Dýanalyq ta bar.
***
Shákirtke ustaz bolý – irilik, ustazǵa ustaz bolý – ulylyq.
***
Eskertkish tozsa da, estelik tozbaıdy.
***
Túıirdeı bolsa da, túıindi oıyń bolsyn.
***
Ultyn bilgiń kelse, ǵurpyn bil.
Ánshi-kúıshilerdiń, aqyn-jyraýlardyń dýman qurǵan óner tórinde, solardyń tátti sazyn, tatymdy sózin qarshadaıynan qulaǵyna quıyp ósken Muzaǵań 5 jasynda áripti álip dep bilip, kitap oqı bastaǵan. 6 synypta aýyl kitaphanasynyń bir qysta 150-den asa kitabyn taýysyp, «Baýyrsaqtan» bastap», «Batyrlar jyryn» jáne Aleksandr Sergeevıch Pýshkınniń 4 tomdyǵyn taýysady. Ákeden 8 jasta, shesheden 13 jasynda aıyrylyp, jetimektiń kim ekenin, jetimdiktiń zil men muń ekenin anyq ta tolyq sezindi. 1932-33 jylǵy alapat ashtyqty kózben kórip, óz basynan ótkerdi. 1937 jyldyń stalındik soıqanynda halyqtyń zıaly ul-qyzdaryn zorlyq-zombylyqpen oqqa baılanǵanyn da óz kózimen kórgen. Soǵys bastalǵanda on segizge tolar-tolmasta bolǵan Muzafar Álimbaevtyń pedýchılısheni endi bitirgen kezi edi. 1941 jyldyń jeltoqsanynda óz erkimen soǵysqa shaqyrylyp, saıası jaýyngerler brıgadasynyń 120 mm mınomet dıvızıonyna alynady. Úsh jarym aıdaı qatardaǵy jaýynger, sosyn saıası jumystar jónindegi jetekshiniń orynbasary boldy. Kalının maıdanynda Rjevtiń túbinde 1942 jyldyń qarashasynda leıtenant Muzafar Álimbaev soǵysqa artılerıa rotasynyń komandıri retinde kiristi...
Muzafar Álimbaevtyń mátin jazýdaǵy sheberligi óz aldyna bir shejire. Osy kezge deıin aıtylyp júrgen jáne aıtyla da beretin «Aqmańdaılym», «Aqsuńqarym», «Maraldym», taǵy da basqa halyq súıip tyńdaıtyn ánderdiń mátinderin de jazǵan Muzaǵań. Muzaǵań jaıynda shaǵyn maqala bylaı tursyn, kitap jazsa da artyqtyq etpeıtini belgili. Tipti birneshe tomǵa tatıtyn eńbegi de bar. Bizdiki qarymdy da qarýly qalamgerdiń mereıtoıynda mysqaldaı bolsa da ózimizdiń jyly lebizimizdi, ystyq yqylasymyzdy bildirsek degen oı ǵana. Qazaq ádebıetiniń bir salasy – balalar ádebıeti men qazaq sóziniń máıegi maqal-mátel jazýdyń mashyǵy Muzafar Álimbaıdy marjan sózdiń marshaly desek te bolǵandaı. Ataly sózdiń aýyryn ári táýirin qara nardaı qaıyspaı kóterisken ádebıet abyzy men alybynyń artynda qalǵan marjan sózderi men aforızmderin áli kúnge izdeýshiler qatary sıregen emes.