Aqorda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń Ulttyq quryltaıdyń I otyrysynda sóılegen sóziniń tolyq mátinin jarıalady, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz.
Ardaqty aǵaıyn!
Barshańyzǵa Ulttyq quryltaıdyń ashylýy qutty bolsyn degim keledi. Biz búgin jalpyulttyq referendýmnan keıin alǵash ret bas qosyp otyrmyz. Ata zańǵa ózgerister engizýge arnalǵan referendým tabysty ótti. Azamattarymyz daýys berýge belsene qatysty. Otbasymen birge baryp, el bolashaǵyna beı-jaı qaramaıtynyn kórsetti. Shynaıy ózgeriske jáne jan-jaqty jańǵyrýǵa degen umtylysyn bildirdi. Keleshegimizdiń jarqyn bolaryna úmiti jáne senimi zor ekenin baıqatty. Elimiz erteńgi kúnge myzǵymas birlikpen qadam basýǵa daıyn ekenin anyq ańǵartty. Referendýmnyń qorytyndysy barshańyzǵa belgili. Kópshilik Ata zańǵa ózgerister engizý týraly meniń bastamamdy qoldady. Daýys berýge qatysqan barsha azamattarǵa zor alǵysymdy aıtamyn. Osylaısha, el damýynyń tarıhı kezeńi bastaldy. Konstıtýsıaǵa engizilgen ózgeristermen birge memlekettiń saıası júıesi ózgermek. Eldi basqarýdyń jańa úlgisi paıda bolady. Iaǵnı, biz Ekinshi Respýblıkany qurýǵa kiristik. Alaıda, keıbir azamattarymyz referendým kezinde memlekettiń ataýy da ózgerýge tıis edi degen pikir aıtyp júr. Olar «Qazaqstan» ataýyndaǵy «-stan» sózin elimizge de, búkil Azıaǵa da jat uǵym dep sanaıdy. Muny da qısyndy dep aıtýǵa bolmaıdy. Sebebi, álemde dál osyndaı Pákistan, Úndistan, Aýǵanstan jáne Ortalyq Azıa memleketteri bar. Eń basty másele, biz Táýelsiz elimiz – Qazaqstan Respýblıkasy atynan 30 jyl ishinde kóptegen halyqaralyq kelisimsharttarǵa qol qoıdyq, memlekettik shekaramyzdy bekittik. Osyndaı jaǵdaıda memleketimizdiń ataýyn ózgertý jaýapsyz sheshim bolar edi. Bul – eń aldymen, ulttyq qaýipsizdigimizge jáne halqymyzdyń beıbit ómirine tikeleı áseri bar óte mańyzdy másele. Biz búkil el bolyp Jańa Qazaqstandy quramyz. Bul – ońaı sharýa emes. Jurtymyz jańasha ómir súrýge beıimdelýi qajet. Halqymyzdyń sana-sezimi, qundylyqtary túbegeıli jańarýy kerek. Sonda ulttyń jańa sapasy qalyptasady. Bir sózben aıtqanda, barsha elimiz jańarady. Jańa Qazaqstan bir kúnde nemese bir jylda qurylmaıtyny anyq. Bul – búkil qoǵamdy ózgertetin kúrdeli ári uzaq úderis. Muny júzege asyrý úshin bir ǵana bılik áreket etse, bul, árıne, jetkiliksiz. Búkil el bolyp jumylsaq, kózdegen maqsatymyzǵa jetemiz. Sol sebepti, men Joldaýymda Ulttyq quryltaı shaqyrý týraly bastama kóterdim. Quryltaı shaqyrý – erteden kele jatqan ata dástúrimiz ekenin jaqsy bilesizder. Babalarymyz mańyzdy máselelerdi osyndaı alqaly jıynda talqylaǵan. Halyq ózara aqyldasa otyryp, bir toqtamǵa kelgen. Mundaı sheshimder búkil eldi biriktirgen. Tól tarıhymyzda ult taǵdyryn sheshken quryltaılar bolǵan. Onyń kóbi halqymyz úshin mańyzdy kezeńde ótkizilgen. Talas quryltaıynan keıin Altyn Orda derbes memleket boldy. Qaraqum jáne Ordabasy quryltaılary jurtymyzdy el qorǵaýǵa uıystyrdy. Orynbordaǵy birinshi qazaq quryltaıynda Alash partıasy quryldy. Ekinshi quryltaıda Alash avtonomıasy jarıalandy. Egemendik kezeńinde Dúnıejúzi qazaqtarynyń alǵashqy quryltaıy ótkizildi.
Bul jıynda syrttaǵy qandastarymyz Atamekenge shaqyryldy. Uly kósh Táýelsiz Qazaqstanǵa bet aldy. Qazaq quryltaılarynyń bári el damýyna zor ózgeris ákelgen. «Keńesshil el kemdik kórmeıdi» degen naqyl sóz sodan qalsa kerek. Biz babalar jolyn ustanyp, Quryltaı shaqyrý dástúrin jańǵyrttyq. Eldigimizdi nyǵaıtyp, birligimizdi bekemdeıik dep, búgin bas qosyp otyrmyz. Ulttyq quryltaıdyń birinshi otyrysyn Ulytaýda ótkizýge uıǵarym jasaldy. Ulyq ulystyń bastaýynda turǵan Joshy han kesenesiniń irgesine aq shatyr ornattyq. Munyń zor sımvoldyq máni bar. Eldiń birligi, ulttyń tutastyǵy degenimiz – osy. Men quryltaıǵa keler aldynda tutas eldiń atynan uly Joshy hannyń rýhyna quran baǵyshtap, qurban shaldym. Jańa Qazaqstandy qurý jolyndaǵy tarıhı qadamnyń kıeli jerden bastalýy – jaqsy yrym. Bárimiz babalardyń arýaǵy qoldap, isimiz ońynan bolsyn dep tileımiz. Uly dalanyń tórinde turǵan Ulytaý talaı tarıhı oqıǵanyń kýási bolǵan. El taǵdyryn aıqyndaǵan kóptegen mańyzdy keńester dál osynda ótken. Kıeli ólkede Altyn orda ámirshileri men Qazaq handarynyń izi qalǵan. Biz urpaqtar sabaqtastyǵy jalǵasyn tapsyn dep osy jerge kelip otyrmyz. Meniń Jarlyǵymmen bul óńirde jańa oblys qurylǵanyn bilesizder. Qasıetti ólkeniń ataýyn jańǵyrtyp, ony Ulytaý dep atadyq. Derbes oblys mártebesi osy aımaqty tyń serpinmen damytýǵa múmkindik beredi. Jumys oryndary ashylyp, halyqtyń ál-aýqaty jaqsara túsedi dep oılaımyn. Jańa nysandar, solardyń ishinde áleýmettik keshender boı kóteredi, týrısik áleýeti artady. Oblystyń alǵashqy qadamy alqaly jıynnan bastalýda. Ult uıasy – Ulytaýdyń ǵasyrlar boıǵy uly mısıasy qaıta jalǵasyn tapty. Endi, Ulttyq Quryltaıdyń jumysyn uıymdastyrý máselesine toqtalsam. Onyń quramynda ¬¬¬117 adam bar. Quryltaıǵa barlyq oblystyń, san túrli salanyń, ár býynnyń ókilderi qatysyp otyr. Biz kópti kórgen el aǵalarynyń aqyl-keńesine júginemiz. Belsendi azamattyq ustanymy bar orta býynnyń tájirıbesin eskeremiz. Jańasha oılaıtyn jastardyń tyń ıdeıalaryn qoldaımyz. Quryltaıǵa Parlament depýtattary, saıası partıalar men Qazaqstan halqy Assambleıasynyń músheleri de shaqyryldy. Úkimettik emes jáne kásibı uıymdardyń ókilderi de shet qalǵan joq. Quryltaı quramyna óńirlik qoǵamdyq keńesterdiń múshelerin qostyq. Men Ulttyq quryltaı atyna zaty saı bolyp, el úmitin aqtaıdy dep senemin. Bizde túrli pikirtalas alańdary bar. Biraq, Quryltaıdyń orny bir bólek. Quryltaı – keń aýqymdy jıyn. Biraq, bul jumystyń sapasyna keri áser etpeýi kerek. Otyrystardy muqıat uıymdastyrýymyz qajet. Bul jerde shyn máninde halyqtyń úni estilýge tıis. Kez kelgen adamdy Quryltaıǵa qatystyrýǵa bolmaıdy. Jurttyń muń-muqtajyn, talap-tilegin jetkizetin azamattar bas qosýy kerek. Bul el birligin nyǵaıtatyn, qoǵamdy uıystyratyn tyń ıdeıalar ortalyǵy bolatynyna kámil senemin. Qurmetti qaýym! Ulttyq quryltaıdyń alǵashqy otyrysy mazmundy boldy dep aıtýǵa bolady. Halyqtyń kókeıinde júrgen kóptegen keleli máseleler aıtyldy. Tyń oılar ortaǵa salyndy. Olarǵa kóńil aýdaramyz. Usynystardy Quryltaıdyń hatshylyǵy jınaqtap, maǵan beredi. Jazbasha pikirlerińiz bolsa, jiberińizder. Quryltaı jumysynan syrt qalǵan adamdardyń usynystaryna da kóńil bólemiz. Oı-pikirlerdiń eshqaısysy eleýsiz qalmaıdy. Onyń bárin zerdelep, mańyzdy bastamalardy mindetti túrde birge júzege asyramyz. Jalpy, jumysty júıeli, uıymdasqan túrde júrgizýimiz kerek. Ulttyq quryltaıdyń Ulytaýda bastalǵany durys boldy. Kıeli ólkemiz Jańa Qazaqstandy qurý jolyndaǵy birliktiń sımvolyna aınaldy. Osy oraıda, men taǵy bir mańyzdy bastama kótergim keledi. Bul jerde barlyq rýlardyń tańbasy tasqa jazylǵan. Sol arqyly babalarymyz ult birligin kórsetken. Qanysh Sátbaev «Elimizdiń Tý tikken jeri – Tańbaly tas» degen. Ókinishke qaraı, qasterli jazýlar keıin ábden búlindi. El azamattary Ulytaýǵa eskertkish qoıyp, tastaǵy tańbalardy jańǵyrtty. Biraq, bul jetkiliksiz dep oılaımyn. Munda qazaqtyń birligin áıgileıtin sáýletti nysan turýy kerek. Men Áýlıetaýdyń eteginde Memlekettik rámizder alańyn ashýdy tapsyramyn. Qasıetti óńirde kók baıraǵymyz asqaqtap turýǵa tıis. Sol arqyly urpaqtar sabaqtastyǵy jalǵasyp jatqanyn kórsetemiz. Tamyry tereń memlekettigimizdiń jańa dáýiri bastalǵanyn bildiremiz. Referendým arqyly Ata zańymyzǵa engizilgen túzetýler kúshine endi. Biz basqa da zańdardy Konstıtýsıaǵa saı ózgertýimiz qajet. Halyq shynaıy jańǵyrý bolady dep kútip otyr. Sol úshin referendýmda bastamamyzdy qoldap, senim mandatyn berdi. Endi, konstıtýsıalyq reformany jedel ári tolyq júzege asyrýymyz kerek. Qazirdiń ózinde mańyzdy ózgerister bolyp jatyr. Men referendýmǵa deıin partıa qatarynan shyqtym. 5 maýsymnan keıin bul sheshim konstıtýsıalyq normaǵa aınaldy. Memleket basshysy barlyq saıası kúshterden derbes turýy kerek. Prezıdenttiń árbir is-áreketi tek memleket múddesine arnalýǵa tıis. 8 maýsymda úsh jańa oblys quryldy. Óńir basshylary Ata zańnyń jańa talaptaryna sáıkes taǵaıyndaldy. Máslıhat depýtattary daýys berip, ákimdi men usynǵan azamattardyń ishinen tańdady. Konstıtýsıalyq ózgerister, osylaısha, kezeń-kezeńimen qoldanyla bermek. Jańarǵan Konstıtýsıa tolyqqandy qoldanysqa enýi úshin áli kóp jumys isteýimiz kerek.
Biz 20-dan astam jańa zań jobasyn ázirlep, qabyldaýymyz qajet. Saılaý týraly, saıası partıalar týraly jáne basqa da birqatar zańdardy ózgertemiz. Bul eldi tabysty jańǵyrtý turǵysynan óte mańyzdy. Zańdardy qabyldaý úshin birneshe aı, tipti, jarty jyl ýaqyt qajet bolýy múmkin. Biraq, reformany sozyp, arqany keńge salýǵa bolmaıdy. Jurt naqty ózgeristerdiń qazir bolǵanyn qalaıdy. Sondyqtan, depýtattarymyz negizgi zań jobalaryn osy kezden jınaqtaı berýi kerek. Sosyn kúzgi sesıa bastalǵanda birden iske kirisken jón. Basty zańdar jyl sońyna deıin qabyldanýǵa tıis. Sonda ǵana jan-jaqty jańǵyrýdy joǵary qarqynmen jalǵastyra alamyz. Jalpy, konstıtýsıalyq reforma saıası júıeniń tepe-teńdigin ornyqtyrady. Osy is-sharalar halqymyzdyń memleketti basqarý isine qatysýyna mol múmkindik beredi. Bul – óte durys. Men muny tolyq quptaımyn. Sebebi, sol arqyly janashyr azamattar ortaq iske jumylady. Barlyq sheshimder el múddesi turǵysynan qabyldanady. Bılik pen qoǵamnyń áriptestigi Ádiletti Qazaqstandy qurý isinde aıryqsha ról atqarýǵa tıis. Osy oraıda, referendým jańa qoǵamdyq mámileniń negizin qalyptastyrdy. Biz ultty uıystyratyn parasatty, tyń ıdeıalar men usynystarǵa aıryqsha mán berýimiz qajet. Bul – Ulttyq quryltaıdyń eń basty mindeti. Sondyqtan, mynadaı baǵyttarǵa nazar aýdarý qajet dep oılaımyn. BİRİNSHİ. Jalpyulttyq birlikti nyǵaıtý Biz demokratıa dástúri jetilgen, myqty azamattyq qoǵam quramyz. Bul – strategıalyq baǵytymyz. Osy baǵdardy berik ustanýymyz kerek. Sońǵy úsh jylda bul salada biraz nátıjege jettik. Bılik pen halyq arasynda mazmundy dıalog ornattyq. Buǵan Ulttyq qoǵamdyq senim keńesi zor septigin tıgizgenin atap ótkim keledi. Sol arqyly birqatar ozyq ıdeıalar usynyldy. Mıtıńiler týraly demokratıalyq zań shyqty. Partıalyq saılaý tizimine áıelder men jastar úshin otyz paıyzdyq kvota engizildi. Qoǵamdyq keńesterdiń jumysy jandana tústi. Saıası jańǵyrý baǵdarlamasy arqyly oń bastamalar laıyqty jalǵasyn tabary sózsiz. Ulttyq quryltaıdyń shaqyrylýy – el ómirindegi eleýli oqıǵa. Quryltaıdyń basty maqsaty – jańa ıdeıalar men jasampaz qadamdar arqyly ult birligin nyǵaıtý. Biz, eń aldymen, ulttyń jańa sapasyn qalyptastyrýǵa aıryqsha mán berýimiz qajet. Sonymen qatar, qoǵamdy alǵa jeteleıtin qundylyqtardy qalyptastyrýymyz kerek. Halyqtyń bolmysyn jáne qoǵamdyq sanany jańǵyrtpaı, túbegeıli ózgeris jasaý múmkin emes. Biz ornyqty demokratıalyq ınstıtýttar quramyz desek, saıası jaýapkershilik mádenıetin damytýymyz qajet. Shyn máninde, naǵyz otanshyldyq qasıetti qalyptastyrýǵa tıispiz. Sonda radıkalızm men ekstremızmge tosqaýyl qoıamyz. Demokratıa degenimiz – keremet ómir týraly jalpylama uǵym, túsinik emes. Bul – kúndelikti tynymsyz eńbekti talap etetin órkenıetti ómir salty. Ataqqumarlar men alaıaqtardyń jalań urany men qurǵaq ýádesine aldanbaý qajet. Elimizdiń bolashaǵy úshin asa mańyzdy máselelerdi daý-damaımen emes, utymdy oı-pikirmen, parasatty paıymmen jáne sanaly kózqaraspen sheshkenimiz abzal. Biz «túrli kózqaras, birtutas ult» qaǵıdatyn berik ustanýymyz qajet. Bir-birimizdiń oı-pikirimizdi tyńdap, qurmetteı bilsek, alǵa qadam basamyz. Biz demokratıalyq reforma jasaımyz dep, memleketti álsiretýge esh jol bermeýimiz kerek. Men «Táýelsizdik bárinen qymbat» atty maqalamda elimizdiń eń basty qundylyǵy – egemendik ekenin atap óttim. Qańtardaǵy qaıǵyly oqıǵalardan keıin Qazaqstanda saıası belsendilik kúrt artty. Jańa saıası partıalar jáne qozǵalystar qurylyp jatyr. Qoǵam belsendileri áleýmettik jelide túrli máselelerdi kóterip júr. Shyny kerek, keıde múlde aqylǵa syımaıtyn paıymdar da aıtylady. Jurt daýly máselelerge narazylyq bildirip, kóshege shyǵatyn boldy. Zańdy belden basatyn azamattar da joq emes. Birtindep demokratıa jolyna túsý kezinde mundaı jaǵdaılardyń bolýy – túsinikti. Biraq, Zań talaby múltiksiz oryndalýǵa tıis ekenin árdaıym este ustaý qajet. Zań men tártip – ishki turaqtylyqtyń birden-bir kepili. Onsyz qoǵamnyń damýy múmkin emes. Sondyqtan, bul qaǵıda bizdiń eń basty baǵdarymyz bolýǵa tıis. Jalpy, otbasyn asyraý úshin tabandy eńbek etip júrgen, zańǵa baǵynatyn adamdar qurmetke ıe bolýy kerek. Ókinishke qaraı, bizde kóshe buzaqylary, jaýapkershilikten jurdaı blogerler jáne masyldyq pıǵylmen aıqaı shyǵaratyn adamdar búgingi kúnniń batyryna aınaldy. Depýtattar men atqarýshy bılik ókilderi solarǵa ǵana basa mán beretin boldy. Túrli deńgeıdegi sheneýnikter solardyń ǵana talabyn oryndaýǵa júgiredi. Ortalyqtaǵy jáne aımaqtardaǵy bılik barlyq azamattyń muń-muqtajyna birdeı qaraýǵa tıis. «Halyq únine qulaq asatyn memlekettiń» kómegine senip otyrǵan, zańǵa baǵynatyn qarapaıym jurt nazardan tys qalmaýy kerek. Elimizde áli sheshimin tappaǵan túıtkilder kóp. Oǵan kóz juma qaraý qoǵamda ádiletsizdik joıylmaıdy degen teris oı týǵyzyp, áleýmettik depressıaǵa ákep soqtyrady. Biz bar kúsh-jigerimizdi salyp, osy máseleni sheshýimiz kerek. Memleket pen halyq múddesin bárinen bıik qoıǵanda ǵana, maqsatymyzǵa jetemiz. Naǵyz memleketshil adam qara basynyń qamyn emes, halqynyń ıgiligin oılaýy kerek. Men barshańyzdy dál osyndaı otanshyl azamattar dep sanaımyn. Ultymyz birlik pen táýelsizdik murattary jolynda uıysýy qajet. Ulttyq quryltaı músheleri osy maqsatqa bar kúsh-jigerin jumsaıtynyna kámil senemin. Sonda ǵana ozyq demokratıa dástúrin qalyptastyramyz, Ádiletti jáne Jańa Qazaqstandy quramyz. EKİNSHİ. Reformalardyń mán-mańyzyn halyqqa túsindirý Eń bastysy, bizdiń baǵdarymyzdy halyqtyń basym kópshiligi qoldap otyr. Azamattarymyz elimizde túbegeıli ózgeris bolatynyna senedi. Degenmen, referendým tabysty ótti eken dep, bosańsýǵa bolmaıdy. Naǵyz jumys endi bastaldy. Reformany júzege asyrý barysyn elge udaıy túsindirip otyrýymyz kerek. Qazirdiń ózinde jańǵyrý úderisi birtindep jalpyulttyq sıpatqa ıe bola bastady. Shyn máninde, jańǵyrýdyń áserin árbir azamatymyz sezinýi qajet. Eldegi ózgeriske árkim óz isindeı qarasa, shyn máninde, jańarý jolyna túsemiz. Muny elimizdiń árbir azamaty tereń túsingeni jón. Sizder elimizdiń túkpir-túkpirinen kelip otyrsyzdar. Turǵyndarmen jıi kezdesesizder. Reformanyń mán-mańyzyn elge jan-jaqty túsindirý qajet. Qazir – ınternet dáýiri. Jastar ózine qajet málimetti ǵalamtordan alady. Dástúrli aqparat quraldarymen qatar, áleýmettik jelige basa mán berý qajet. Jańǵyrýdyń mańyzyn urpaq sanasyna sińirý úshin jańa tásilderdi qoldaný kerek. Jalpy, túsindirý jumysy kezinde jastarǵa aıryqsha nazar aýdarǵan jón. Óıtkeni, búgingi reformalardyń ıgiligin erteń solar kóredi. Biz ne istesek te bárin urpaq úshin istep jatyrmyz. Árıne, bul jumystan qoǵamnyń basqa ókilderi de tys qalmaýǵa tıis. Jańa qoǵam quryp, jańa sanany qalyptastyrý isine búkil eldi uıystyrý qajet. Osylaısha, Quryltaı reformalardy júzege asyrýǵa jan-jaqty atsalysady. Túptep kelgende, Ulttyq quryltaı negizgi azamattyq qoǵam ınstıtýttarynyń birine aınalýǵa tıis. ÚSHİNSHİ. Jańa tehnologıalar arqyly halyqty aýqymdy reformalarǵa qatystyrý Quryltaıǵa qansha adam kirse de, qoǵamdy tolyq qamtı almaıdy degen pikir aıtylyp júr. Biraq, Quryltaı múshelerin kóbeıte bersek, odan paıda bolmaıdy. Budan jumystyń berekesi qashyp, uıymdastyrý isi qıyndap ketýi múmkin. Quryltaı – belgili bir adamdar ǵana bas qosatyn jer emes. Ol, shyn máninde, jalpyulttyq jıynǵa aınalýy kerek. Bul – óte mańyzdy mindet. Biz Jańa sıfrlyq tehnologıanyń múmkindigin keńinen paıdalanýymyz qajet. Sonda memleket pen halyqtyń qarym-qatynasy barynsha tıimdi bolmaq. Men Qurultay degen arnaıy mobıldi qosymsha ázirleýdi usynamyn. Sol arqyly halyq eldi jańǵyrtý týraly oı-pikirin onlaın rejımde aıta alady. Jurt reformanyń naqty paıdasyn kórýi qajet. Sondaı-aq, oǵan tikeleı qatysýǵa múmkindigi bolýy kerek. Azamattar ózekti máseleler boıynsha ınteraktıvti saýalnamaǵa qatysady. Kez-kelgen túıtkildi sheshý jolyn usynyp, elimizdi jańǵyrtýǵa óz úlesin qosa alady. Qaıyrymdylyq isterdi úılestiretin túsinikti ári tıimdi elektrondy servısti iske qosýǵa bolady. Munyń bári sıfrlyq demokratıany damytatyn tehnologıalyq platformanyń negizin qalaıdy. Damyǵan memleketter osyǵan umtylyp jatyr. Biz ǵalamdyq órkenıettiń kóshinen qalyp qoımaýymyz qajet. Ulttyq quryltaıdyń elektrondy nusqasyn jasaǵan jón. Sonda árbir azamatymyz ortaq iske atsalysady.
Qurmetti Quryltaıǵa qatysýshylar! Men elimizdi damytýǵa qatysty birneshe mańyzdy máselege toqtalǵym keledi. Jalpyulttyq biregeıligimizdi nyǵaıta túsý – eń basty mindettiń biri. Jańa Qazaqstan degenimiz – eń aldymen, qundylyqtardyń jańarýy. Sondaı-aq, qoǵamdaǵy qarym-qatynas mádenıetiniń ózgerýi. Men osyǵan deıin de bul týraly birneshe ret aıttym. Taǵy bir mańyzdy jumys – bul tarıhı ádildik ornatý. Bir kezderi umytylyp ketken ult perzentteriniń esimin qaıta jańǵyrtýymyz kerek. El taǵdyryn aıqyndaǵan tarıhı oqıǵalarǵa laıyqty baǵa bergen jón. Sońǵy eki jylda bul baǵytta kóptegen jumys atqaryldy. Ultymyzdyń kórnekti tulǵalarynyń esimi ardaqtaldy. Tarıhı datalar qalpyna keltirildi. Osylaısha, elimizdiń shynaıy shejiresi jazylyp jatyr. Ótkenge ádil baǵa berilmese, jarqyn bolashaqtan úmit kútý qıyn. Muny tereń túsingen abzal. Men byltyr elimizdiń akademıalyq úlgidegi jańa tarıhyn jazý týraly tapsyrma berdim. Qazir Qazaqstan tarıhynyń kóp tomdyǵy ázirlenip jatyr. Belgili ǵalymdarymyz jumylyp, osy mańyzdy iske atsalysýda. Men ózim de bul jumysqa úlesimdi qosamyn. Ony kelesi jyldyń ortasynda túbegeıli aıaqtaý kerek. Degenmen, másele ýaqytta emes, sapada. Tarıhymyz júıeli, shynaıy, eń bastysy, táýelsiz eldiń kózqarasymen jazylýy kerek. Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligine muny aıryqsha qadaǵalaýdy tapsyramyn. Qajet bolsa, shetel ǵalymdaryn da tartýǵa bolady. Biz – tarıhtan taǵylym ala bilgen halyqpyz. Búgin qaıta jalǵasyn tapqan Quryltaıdy tól tarıhymyzǵa taǵzym deýge bolady. Osy Quryltaı da erteń ult shejiresiniń bir belesine aınalatyny anyq. Eldiń tarıhı jadyn jańǵyrtý úshin úılesimdi saıasattyń bolýy erekshe mańyzdy. Osy oraıda, biz el damýynyń jańa basymdyqtaryn belgilep alýymyz kerek. Ulttyq merekeler men ataýly kúnder tizbesine birqatar ózgeris engizgen jón. Men Respýblıka kúnine ulttyq mereke mártebesin qaıtarýdy usynamyn. Sondyqtan, qazannyń jıyrma besi kúni jyl saıyn Egemendik kúnin elimizdiń basty merekesi retinde atap ótýimiz kerek. 1990 jyly 25 qazanda Qazaqstannyń Egemendigi týraly deklarasıa qabyldandy. Bul elimizdiń táýelsizdik jolyndaǵy tuńǵysh qadamy bolatyn. Osy qujatty qabyldaǵan kezde Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazarbaev asa mańyzdy, tipti sheshýshi ról atqardy. Respýblıka kúni eldiń memleket qurý jolyndaǵy tarıhı qadamynyń sımvoly bolýy kerek. Árıne, Táýelsizdik kúniniń bastapqy máni saqtalady. Bul kún memlekettik mereke bolyp qala beredi. Biraq, táýelsizdik alýǵa zor úles qosqan ulttyq batyrlarymyzǵa taǵzym kúni retinde atap ótilýi kerek. Saıası reformany merekeler kúntizbesimen ushtastyrýymyz beker emes. Bul qadam qoǵamdy jańǵyrtady jáne el birligin nyǵaıta túsedi dep sanaımyn. Biz aýqymdy reforma júrgizý arqyly bılik pen qoǵamnyń qarym-qatynasyn túbegeıli ózgertemiz. Iaǵnı, olardyń arasynda ózara seriktestik paıda bolady. Bir sózben aıtqanda, azamattarymyzdyń el basqarý isine qatysý múmkindigin arttyramyz. Ár adamnyń jetistigi tutas elimizdiń tabysty bolýyna jol ashady. Bizdiń qoǵamnyń yntymaq-birligi múlde jańa sıpatqa ıe boldy. Aldymyzda aýqymdy jumys bar. Jańa Qazaqstan ıdeıasyn iske asyramyz desek, aıanbaı eńbek etýimiz kerek. Shyn máninde, eldi eńbekqorlyq qana kórkeıtedi. Tabysqa jetýdiń eń basty kilti – eńbek. Uly Abaı «Eńbek etseń erinbeı, toıady qarnyń tilenbeı» dep ósıet qaldyrdy. Eńbekqorlyq bizdiń negizgi qundylyǵymyz bolýy qajet. Ony ult sıpatyn aıqyndaıtyn asyl qasıetke aınaldyrýǵa tıispiz. Tabandy eńbek – elimizdiń básekege qabiletin arttyratyn basty formýlanyń biri. Tipti, biregeıi deýge bolady. Álemde eńbekti básekelestik deńgeıine kótergen memleketter bar. Sonyń arqasynda olar sapaly ónimderimen jer júzin moıyndatyp otyr. Bul halyqtar óz urpaǵyn jas kezinen tynbaı jumys isteýge baýlıdy. Solardyń tájirıbesin ózimizge beıimdep, bala tárbıesine engizý jaıyn qarastyrǵan jón. Halqymyz «Eńbek – yrystyń bulaǵy, baqyttyń shyraǵy» dep beker aıtpaǵan. Jańa Qazaqstanda eńbekqor adam eń syıly adam bolýǵa tıis.
Biz óskeleń urpaqty adal eńbekke baýlyp, jahandyq naryqta básekege qabiletti etip tárbıeleýimiz qajet. Mańdaı termen tapqan ár tıyn – naǵyz ardyń isi, Abaı aıtqan «tolyq adamnyń» eńbegi ekenin jastardyń sanasyna toqýymyz qajet. Bizdiń burynǵy bir mınıstrimiz baýyrlas kórshi memlekettiń azamattaryn keleke qylǵany bar. Olar Reseıge baryp, qara jumys isteýge májbúr, al biz, qazaqtar, ondaı jumysty istemeımiz, baqytty halyqpyz dep aıtqan. «Estimegen elde kóp», árıne. Biraq, budan ótken soraqylyqty oılap tabýdyń ózi qıyn. Eńbekten qashqan adam keýdesin uryp, maqtanbaı, kerisinshe, ondaı áreketinen uıalýy kerek. Eńbek degenimiz – bul qasıetti uǵym. Adal eńbekti kúlki etip, mazaq qylýǵa bolmaıdy. Mundaı teris pikirler jastardy adastyrady, olardyń dúnıetanymyna jaǵymsyz áser etedi. Tipti, keıde jastarymyz jumystan qashyp, jeńil tabys kózin izdep jatady. Aqyr sońynda, munyń bári búkil halyqtyń abyroı-bedeline nuqsan keltiredi. Qazaq – qoly ashyq, qaıyrymdy, qonaqjaı halyq. Buǵan eshkimniń talasy joq dep oılaımyn. Biraq, álemde osyndaı qasıetterge ıe halyqtar az emes. Jastarymyz, eń aldymen, zıatkerlik qabileti joǵary, oıy ushqyr, eńbekqor bolýy qajet. Qazir – aqyl-oı jáne daryn ıeleriniń zamany. Qazaqstan da osy kóshten shet qalmaýǵa tıis. Ozyq bilim men qajyrly eńbekti ushtastyra bilsek qana, elimiz ósip-órkendeıdi. Kózdegen maqsatyna jetedi. Halqymyz qanaǵatshyl, únemshil, ónertapqysh bolýǵa umtylýy kerek. Osyndaı jaqsy qasıetter árkimniń muratyna aınalýǵa tıis. Qoǵamda qyzý talqylanyp jatqan taǵy bir máselege toqtalsam. Bul – kadr saıasaty. Ádiletti Qazaqstandy qurý kadrlardyń ornyn aýystyra berý degen sóz emes. Óz isin jetik biletin kásibı mamandar, otanshyl azamattar qashanda baǵaly. Memlekettik qyzmetshilerge qandaı da bir klannyń múshesi retinde qaraýǵa bolmaıdy. Árıne, olardyń quramyn jańartyp otyrǵan durys. Biraq, muny tereń oılanyp, baıyppen jasaý qajet. Kadrlardy jappaı jumystan shyǵarý jaqsylyqqa aparmaıdy. Áleýmettik jelide «eski kadrmen Jańa Qazaqstandy qalaı qurýǵa bolady?» deıtinder bar. Bul – oryndy suraq. Biraq, negizinen kadrlardy birtindep aýystyrý kerek. Tipti, kezinde Reseıde, Qytaıda, Iranda bolǵan revolúsıalardan keıin de burynǵy rejımniń sheneýnikteri memlekettik qyzmetin jalǵastyrǵan. Bul eldermen salystyrǵanda bizdegi jaǵdaı, árıne, múlde basqasha. Jalpy, memlekettik qyzmetshilerdi qolynan túk kelmeıdi dep kemsitýdi doǵarý kerek. Tipti, olardy «Halyq jaýlary» sıaqty kóretinder de bar. «Sheneýnik» degen sóz jaǵymsyz uǵymǵa aınalyp barady. Bul – durys emes. Memlekettik qyzmette adal ári bilikti kadrlar óte kóp. Olar Otanymyzdyń ıgiligi jolynda tynbaı eńbek etip júr. Biraq, ókinishke qaraı, «Bir qaryn maıdy bir qumalaq shiritedi» degen de bar. Ondaı adamdarmen biz birden qoshtasyp jatyrmyz. Bolashaqta da solaı bolady. Biz sybaılas jemqorlyqqa qarsy belsendi kúres júrgizip jatyrmyz. Bul – elimiz úshin óte ózekti, qajetti másele. Qazaqstan jemqorlyqpen kúrestiń negizgi kórsetkishteri boıynsha aıtarlyqtaı alǵa basty. Halyqaralyq reıtıń agenttikteri osylaı dep baǵalap otyr. Biraq, toqmeıilsip otyrýǵa bolmaıdy. Ókinishke qaraı, jemqorlyq – jurttyń sanasyna sińip, ábden ádetke aınalyp ketken. Bul – ashshy bolsa da, shyndyq. Azamattarymyz saıası qoldaýǵa ıe bolǵan keıbir adamdardyń shekten tys baıyp ketetinine narazy. Oǵan qosa, olar baılyqtarynyń qomaqty bóligin shetel asyryp áketken. Halyqtyń ashýyn túsinýge bolady. Sondyqtan, meniń Jarlyǵymmen Arnaýly mekemearalyq komısıa quryldy. Komısıanyń mindeti – shetelge zańsyz shyǵarylǵan qarjyny elge qaıtarý. Bul – óte kúrdeli jumys, uzaqqa sozylýy múmkin. Sebebi, kóptegen zańdyq prosedýradan ótý kerek. Biraq, biz qalaı bolsa da, bul máselemen muqıat aınalysýymyz qajet. Áıtpese, ádiletti qoǵam týraly sóz qozǵaýdyń ózi qıyn bolady. Quryltaı músheleri osy qoǵamdyq keseldiń betin qaıtarýǵa belsene atsalysady dep senemin. Árıne, bul – bir jyldyq sharýa emes. Tıisti túsindirý jumysyn júrgizip, tosqaýyl qoımasaq, jemqorlar alshań basyp júre beredi. Al, jumysyna adal naǵyz eńbek adamyna qoǵam, ásirese jastar mensinbeı qaraıtyn bolady. Bul – óte qaýipti úrdis. Muny barshańyz jaqsy túsinip otyrsyzdar dep oılaımyn. Jalpy, ádildik – árqaısymyzdyń boıymyzda bolýǵa tıis qundy qasıet. Ádiletti Qazaqstandy quramyz desek, «ádildik joly – eń qıyn jol» ekenin umytpaýymyz kerek. Zań ústemdigin ornata almaǵan el túbinde qurdymǵa ketedi. Biz barlyq salada bárine birdeı múmkindik beretin naǵyz ádil qoǵam qurýymyz kerek. Onyń bir joly – táýelsiz sot júıesi. Babalarymyz «Týra bıde týǵan joq degen» degen sózdi tegin aıtqan joq. Biz qara qyldy qaq jarǵan bıler jolyn jalǵastyrýǵa tıispiz. Qazirgi tańda elimizde úsh júzge jýyq sýdıa jetispeıdi. Sol oryndarǵa ádil, adal jáne bilikti jastardy tartýymyz qajet. Men myqty kásibı zańgerlerdi Ádiletti Qazaqstandy birge qurýǵa shaqyramyn. Za svoıý mnogovekovýıý ıstorıý, nahodás na styke sıvılızasıı, Kazahstan vpıtal v sebá mnogoobraznýıý palıtrý krasok razlıchnyh tradısıı mıra. Eto neotemlemaıa chastnashego kúltýrnogo koda, besennoe bogatstvo ı konkýrentnoe preımýshestvo nasheı nasıı. Neýklonno sledýıa prınsıpý «edınstvo v mnogoobrazıı», my smojem postroıt podlınno demokratıchnoe ı spravedlıvoe gosýdarstvo. Ulttyq quryltaı qoǵamdaǵy ózara túsinistik pen kelisimniń sımvolyna aınalýy kerek. Bir el bolyp jumylsaq qana, barlyq kedergilerdi eńseremiz, ósip-órkendeımiz. Bizdi ult retinde uıystyratyn qundylyqtardy kózdiń qarashyǵyndaı saqtaý asa mańyzdy. Memlekettik rámizderimizge, ana tilimizge degen qurmet árqashan joǵary bolýǵa tıis. Qazaq tiline qatysty alańdaýshylyq eldegi jaǵdaıdy durys túsinbegennen týyndap otyr. Shyn máninde, burynǵy ahýal men qazirgi kezeńdi múlde salystyrýǵa kelmeıdi. Memlekettik tildiń tuǵyry kún ótken saıyn nyǵaıyp keledi. Oǵan qosa, álemniń basty aqparat quraldary qazaqsha shyǵyp jatyr. Jaqynda áıgili «APPLE» kompanıasy qazaq tilin iOS-tyń tilder júıesine qosty. Álemniń 40 tilinde taraıtyn «NICKEL ODEON» telearnasy qazaqsha kórsetile bastady. Jastardyń bastamasymen «NATIONAL GEOGRAPHIC» jýrnaly 6 jyldan beri ana tilimizde jaryq kórýde. Osyndaı kóptegen jaǵymdy jańalyqtar bar. Biraq, bul jetkilikti emes. Sondyqtan, qatty alańdaýǵa negiz joq dep oılaımyn. Desek te, osy saladaǵy jumysymyzdy dańǵaza jasamaı, tabandylyqpen júrgizýimiz qajet. Qazaq memleketi aman turǵanda, qazaq tili jasaı beredi. Buǵan eshqandaı kúmán bolmaýy kerek. Bizdiń elde ultyna, tiline bola eshbir azamattyń quqy shektelmeýge tıis. Áıtpese, qoǵamda janjal týýy múmkin. El ishine iritki túskenin qalaıtyndar osyny tilep otyr. Sondyqtan, til máselesi boıynsha bárimiz ustamdylyq tanytýymyz kerek dep oılaımyn. Áıtpese, bul syrt kózge ultymyzdyń óz bolashaǵyna degen senimsizdigi, tipti, álsizdigi sıaqty kórinedi. Barshamyz tilge qurmetimizdi qur sózben emes, naqty ispen kórsetýimiz kerek. Ásire radıkaldyq is-sharalarǵa, mysaly, til patrúlderine jol bermeýimiz qajet. Olar – naǵyz arandatýshylar, ózge elderdiń múddesine qyzmet etedi. Ǵylym, oqý-aǵartý júıesinde mańyzdy ózgerister, tipti aýqymdy reformalar kerek. Qazaq tili ǵylymnyń, tehnıkanyń, bıznestiń tili bolýyna úles qosaıyq. Tilge baılanysty taǵy bir mańyzdy másele. Bul – latyn álipbıine kóshý týraly. Keıbir qoǵam ókilderi biz áli kúnge deıin kırıllısadan aryla almaı jatyrmyz dep, alańdaýshylyq bildirýde. Biraq, eń aldymen, bul lıngvısıkalyq turǵydan óte kúrdeli másele. Osyny jaqsy túsingen jón. Buǵan deıin biz 2 ret latyn grafıkasyna kóshýge tyrystyq. Alaıda, sońy sátti bolǵan joq. Sondyqtan, bul máselege jan-jaqty, tereń taldaý jasap baryp, túbegeıli sheshim qabyldaǵan abzal. Kırıllısadan latyn álipbıine jasandy túrde, tek sáıkes áripterdi ózgertý arqyly kóshýge bolmaıdy. Áıtpese, bul úlken qatelikke aparyp soǵady. Eń bastysy, azamattar, ásirese, jastarymyz qazaq tilindegi barlyq sózderdiń latyn grafıkasyndaǵy jazylý tártibin anyq bilýi kerek. Iaǵnı, tilimizge arnalǵan orfografıalyq qaǵıdalardy qaıta qaraǵan jón. Mysaly, kırıllısa grafıkasyndaǵy qazaq tiliniń tól sózderinde «y» árpi jıi kezdesedi. Osy áripti mehanıkalyq túrde latyn grafıkasyna kóshirse, aǵylshyn tilindegi «Ú» árpi árbir tıisti sózde paıda bolady. Bul – durys emes. Bizge jáne túrkitildes baýyrlarymyzǵa «Ú» árpi jıi kezdesetin sózderdi oqý qıynǵa soǵady. Mysaly, «tynyshtyq» («tynyshtyq») degen sózdi alyp qarańyzdar, úsh «Ú» árpi paıda boldy. Sózdiń ózi kózge jaǵymsyz kórinedi. Osyndaı mysaldar óte kóp. Mine, sol sebepti, men Til bilimi ınstıtýtyna qazaq tiliniń jańa orfografıasy týraly arnaıy eńbek ázirleýdi tapsyrdym. Sodan keıin ǵana latyn álipbıine aýysý jóninde aıtýǵa bolady. Asyǵystyqqa jol bermeýimiz kerek. Tipti, kóshedegi bılbordtar men mınıstrlikterdiń ataýyna qarasaq ta jetkilikti. Tilimiz burmalanyp ketti. Ashyǵyn aıtý kerek, bul qazaq tiliniń tabıǵatyna jat, tipti, tilimizdi mazaq qylý sıaqty kórinedi. Mundaı ústirt jasalǵan til reformasynyń qajeti joq. Bizge naqty reforma kerek. Til – ulttyń jany. Oǵan nemquraıly qaraýǵa múlde bolmaıdy. Sondyqtan, biz tilimizdiń mártebesin arttyratyn grafıkany ǵana qabyldaımyz. Qurmetti jınalǵan qaýym! Ulttyq quryltaı týraly bastamany qoldaǵandaryńyz úshin barshańyzǵa rızashylyǵymdy bildiremin. Biz búgin quryltaı jumysynyń negizgi baǵdaryn aıqyndadyq. Bul qurylym demokratıa qundylyqtaryn ornyqtyrýǵa zor úles qosary sózsiz. Quryltaı jumysy munymen shektelip qalmaıdy. Biz jyl saıyn turaqty túrde kezdesip turamyz. Qazaq dalasynda el taǵdyry sheshilgen tarıhı oryndar az emes. Ulytaýdan bólek, Ordabasy, Mártóbe, Kúltóbe sıaqty qasterli jerlerimiz bar. Men kelesi basqosýdy kıeli Túrkistanda ótkizýdi usynamyn. Quryltaıdyń ár aımaqta ótýi sol óńirdiń damýyna serpin beredi. Onyń músheleri ár joly bir óńirdiń tynys-tirshiligimen tanysady. Aldymyzda aýqymdy jumys bar. Eń bastysy, elimizde beıbitshilik pen turaqtylyq bolýy kerek. Onsyz Qazaqstannyń ósip-órkendeýi múmkin emes. Beıbitshilik pen turaqtylyqtyń ózegi el birligi ekenin este saqtaıyq. Halqymyz «bereke basy – birlik» degen. Qazir álemdegi ahýal qubylmaly. Ony jaqsy bilesizder. Osy kúrdeli kezeńde aýyzbirshiligimizdiń myqty bolýy óte mańyzdy. Biz qıyndyqtyń bárin yntymaqtyń arqasynda eńserip kelemiz. Bolashaqta da osy joldan taımaýymyz kerek. Men halqymyzdyń jasampazdyq rýhyna kámil senemin. Jańa Qazaqstandy bárimiz birge órkendeteıik! Qazaq eliniń mártebesi bıikteı bersin! Elimiz aman, jurtymyz tynysh bolsyn! Barshańyzǵa shynaıy alǵysymdy aıtamyn.
*** *** ***
Qadirli aǵaıyn, Quryltaıdy barsha jurtymyz úshin jaǵymdy jańalyqpen aıaqtaǵym kelip otyr. Keshe dańqty kompozıtor, sazger Shámshi Qaldaıaqovqa «Qazaqstannyń Eńbek Eri» ataǵy berilgenin bilesizder. Ol – Ánuranymyzdyń avtory, ult rýhanıatynda erekshe orny bar asa kórnekti tulǵa. Birtýar sazgerge qurmet kórsetý – perzenttik paryzymyz. Shámshini halqymyz «qazaq válsiniń koroli» dep qadirleıdi. Shámshiniń ánderi qashanda halyqtyń júreginde, eshqashan qundylyǵyn joımaıdy. Shámshi aǵamyz áli kúnge deıin halqymyzdyń ómiriniń bir bóligi dep aıtýǵa bolady. Onyń aqyn Muhtar Shahanovpen birlesip jazǵan ánderi elge keńinen tanymal. Áıgili kompozıtor men ataqty aqynnyń dostyǵy – barsha jurtqa úlgi. Jaqynda Shámshiniń ini-dosy Muhtar Shahanov seksen jasqa tolady. Onyń shyǵarmashylyq eńbegi qandaı qurmetke de laıyqty. Ol kisi – óte shynshyl, adal, ultjandy adam. Men búgin Muhtar Shahanovqa «Qazaqstannyń Eńbek Eri» ataǵyn berý týraly Jarlyqqa qol qoıdym. Elimizdiń eń joǵary marapatyn aqynǵa ult uıasy – Ulytaýdyń tórinde tapsyrǵandy jón kórdim.