31 mamyr – Saıası qýǵyn-súrgin jáne asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni
Qazaq KSR Joǵary Keńesiniń depýtaty Jaýhar Sapaqyzy nege qýǵyndaldy?
- Bıylǵy jyldyń 24 sáýirinde ǵasyrmen qurdas apamyz, eńbek ardageri, ulaǵatty ustaz Jaýhar Sapaqyzy dúnıeden ozdy. Onyń esimi Almaty qalasynan saılanǵan 15 depýtattyń arasynda Iosıf Stalın, Jumabaı Shaıahmetov (1946–1954 jyldary Qazaqstan KP OK birinshi hatshysy), Nurtas Ońdasynov (1938–1951 jyldary Qazaq KSR Halyq Komısarlar Keńesiniń tóraǵasy), Kúlásh Báıseıitova, Baljan Bóltirikova (memleket qaıratkeri, qazaqtan shyqqan tuńǵysh dıplomat-áıel) sıaqty ataqty tulǵalarmen qatar atalǵan edi...
Ǵylymǵa qushtar jas maman
Bizdiń keıipkerimizdiń ómir jolynyń keıbir sátterine toqtalsaq, Jaýhar Sapaqyzy Kýlenova Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti Tarıh fakúltetiniń Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń aǵa oqytýshysy bolyp uzaq jyl eńbek etken. Jeke is qaǵazdaryna úńilsek, qazaq, orys tilderimen qatar nemis, aǵylshyn tilderin de jaqsy meńgergenin, dıplom qosymshasynda bir ǵana pánnen «jaqsy», qalǵan pánderdiń bári «óte jaqsy» dep kórsetilgenin baǵamdaımyz. Ǵylymǵa qushtar jas maman 1949 jyldyń kúzinde QazKSR ǴA Tarıh, arheologıa jáne etnografıa ınstıtýtynyń aspırantýrasyna qabyldanady. Kandıdattyq dısertasıasy «Qazaqstandaǵy Aqpan býrjýazıalyq-demokratıalyq tóńkerisi» atty taqyrypqa arnalady, jetekshisi retinde ınstıtýttyń «Revolúsıaǵa deıingi Qazaqstan tarıhy» bóliminiń meńgerýshisi, sol kezeńde tarıh ǵylymynyń kandıdaty Bek Súleımenov bekitiledi. Biraq jas ǵalymnyń aspırantýradaǵy oqý merzimi 1952 jyly aıaqtalǵanymen, dısertasıa qorǵalmady. Nege?
Qyspaq jáne depýtattyq mandat
Soǵystan keıingi kezeńniń alǵashqy jyldary KSRO-da 1937–1939 jyldarda júrgizilgen saıası qýǵyn-súrgin basqasha formada bolsa da qaıta jalǵasyn taýyp, aldyńǵy qatardaǵy zıaly qaýym ókilderi qýǵyn-súrginge ushyraıdy. Onyń basty sebebi – KSRO-nyń saıası jetekshi kúshi KOKP soǵystan keıin proletarlyq ınternasıonalızm ıdeıasynyń ornyna birjaqty ulyderjavalyq-shovınıstik kózqarastarǵa negizdelgen saıasat júrgize bastady. Ulttyq respýblıkalarda patrıotızm baǵytyndaǵy gýmanıtarlyq ǵylymdar boıynsha zertteýler júrgizgen avtorlar, ult zıalylary, ulttyq ádebıet pen tarıhty shynaıy zerttegen mamandar qýǵyndaldy. Sol jyldardaǵy kórnekti ult zıalylary – Q.I.Sátbaev, M.O.Áýezov jumystarynan shyǵarylyp, qýǵyndaýǵa ushyrasa, E.Ysmaıylov, Q.Jumalıev, B.S.Súleımenov, E.Bekmahanovtar sottalyp, lagerlerge aıdaldy. Al 1952 jyldyń 17 shildesinde Jaýhar apaıdyń ǵylymı jetekshisi Bek Súleımenov tutqyndaldy. Bir jarym aıdan keıin, 5 qyrkúıek kúni E.Bekmahanovtyń ózi de tutqyndalyp, tergeý jumystary bastalyp ketedi. Ǵylymı jetekshige qarsy baǵyttalǵan qaralaý naýqany osylaı tutqyndaýmen, onyń arty sottalyp, Irkýtsk oblysyndaǵy lagerlerdiń birine aıdalýmen aıaqtalady. Qaralaý naýqanynyń qasireti, onyń salqyny aspırantyna da tıip, kandıdattyq dısertasıasyn qorǵamaq túgili, óziniń aman qalýynyń ózi bas qaıǵyǵa aınalady. Bizdiń oıymyzsha, Jaýhar apaıdyń kandıdattyq dısertasıasyn ýaqytyly qorǵamaýy jáne 1952–1958 jyldary jumys ornyn jıi aýystyrýy osy saıası qýǵyn-súrginniń tikeleı salqyny dep bilemiz. Jaýhar Sapaqyzy óziniń dısertasıalyq jumysyna qaıta oralýǵa tek 1958 jyly ǵana múmkindik aldy. Oǵan deıin Almatyda ártúrli qyzmetter atqardy.
Stýdenttik jyldarda sabaqty úzdik oqyǵan Jaýhar Sapaqyzy ınstıtýttyń qoǵamdyq ómirine de belsene aralasty. Ǵylym akademıasynda jumysta júrgende, joǵary bıliktegiler ári jas, ári belsendi, ári joǵary bilimdi, qazaq, orys tilderin jetik meńgergen tarıhshy-aspırantqa senim artyp, tipti ony Qazaq KSR Joǵary Keńesiniń depýtattyǵyna da usyndy. Sóıtip, Ǵylym akademıasynyń Tarıh, arheologıa jáne etnografıa ınstıtýtynyń aspırantýrasynda oqyp júrgeninde-aq, 1951 jyly 18 aqpandaǵy saılaý qorytyndysy boıynsha Jaýhar Kýlenova Qazaq KSR Joǵary Keńesiniń depýtattyǵyna saılandy. Onyń esimi Almaty qalasynan saılanǵan 15 depýtattyń arasynda Iosıf Stalın, Jumabaı Shaıahmetov (1946–1954 jyldary Qazaqstan KP OK birinshi hatshysy), Nurtas Ońdasynov (1938–1951 jyldary Qazaq KSR Halyq Komısarlar Keńesiniń tóraǵasy), Kúlásh Báıseıitova, Baljan Bóltirikova (memleket qaıratkeri, qazaqtan shyqqan tuńǵysh dıplomat-áıel) sıaqty ataqty tulǵalarmen qatar ataldy. Sol kezeńde depýtattyq mandatqa ıe bolý úshin qandaı talaptar qoıylatyny belgili. Áli otyzǵa da tolmaǵan jas maman úshin respýblıkalyq deńgeıde depýtat mandatyn ıelený – zor jaýapkershilik ári joǵary bıliktiń oǵan degen zor senimi edi. Apaıymyzdyń qoǵamdyq-saıası ómirdegi joly osylaısha jarq etip sátti bastalǵanymen, ókinishke oraı, náýbet jyldardaǵy keńestik saıasattyń kesirinen ǵylymdaǵy jolyna balta shabyldy...
Jylymyq jyldar jańǵyryǵy
1958-1959 jyldar aralyǵynda Akademıanyń «Sırek kitaptar jáne qoljazbalar qory» sektorynda jumys istegen az ǵana ýaqyt Jaýhar apaıdyń ǵylym jolyndaǵy erekshe aıtylar kezeń. Osy jumysta júrip apaıymyz Qazaqstan musylmandarynyń ortalyǵy – Qazıatpen baılanysta bolady. Bul kezde Qazıatta dinı qaıratker Sádýaqas Ǵylmanı (1890–1972 jyldary ómir súrgen, 1952–1972 jyldary qazıat basqarǵan) basshy bolyp, óziniń ataqty 5 tomdyq arabsha-qazaqsha sózdigin jazdy. Arab tilindegi kóptegen eńbekterdiń qazaqshaǵa aýdarylǵan kezi de osy ýaqyt aralyǵy. QazKSR Ǵylym akademıasynyń arnaıy tapsyrysymen Ábý Nasyr ál-Farabıdiń shyǵarmalary qazaq tiline aýdaryldy. Akademıa men Qazıat arasyndaǵy bul ǵylymı-shyǵarmashylyq baılanys osy «Sırek kitaptar jáne qoljazbalar qory» sektory mamandaryna júktelgen edi. Jaýhar apaıdyń týǵan sińlisi, seksenniń ústindegi Sofıa Sapaqyzynyń aıtýynsha, Qazıatpen baılanysy úshin arnaıy qyzmet uıymynyń qyzmetkerleri Jaýhar Kýlenovanyń sońynan túsip, ony qatań baqylaýǵa aldy. Birneshe ret olardyń shaqyrýymen mekeme kabınetterinde de bolyp, túsinikteme de jazdy. Tek Stalınniń óliminen keıin ǵana totalıtarlyq júıeniń qysymy birshama jumsardy. Biraq sodan keıin de áli de bolsa, júıeniń qoǵam men onyń azamattaryn qatań baqylaýda ustap otyrýy jalǵasyp jatty. Baqylaý keıde ashyq, keıde jasyryn túrde úzbeı júrgizildi. Mundaı psıhologıalyq qysym men ózara senimsizdik jaǵdaılardan keıin Jaýhar apaı akademıadaǵy jumystaryn taǵy da tastaýǵa májbúr boldy. Tek Stalınniń óliminen keıin jylymyq jyldar bastalǵanda aıdaýdan oralyp, elimizdegi jalǵyz ýnıversıtettiń Tarıh fakúltetindegi Qazaq KSR tarıhy kafedrasynda meńgerýshi bolyp jumys istep jatqan Ermuhan Bekmahanov Jaýhar Kýlenovany kafedraǵa jumysqa alýyna qaraǵanda, profesordyń adam tanı biletindigi men onyń adamgershilik qasıetterin syılaǵandyǵy jáne apaıymyzdyń ǵylymı jetekshisine degen qurmettiń bolýynan dep túsinemiz. Sóıtip, 1959 jyldan bastap, 1984 jyly zeınetke shyqqanǵa deıin – 25 jyl boıy Jaýhar Sapaqyzynyń ómiri ýnıversıtette, Qazaqstan tarıhy kafedrasynda ótti.
Zıaly qaýym arasynda ǵasyrdy baǵyndyryp, odan ári bir aı jáne bir kún ómir súrgen ǵalym-ustaz Jaýhar Sapaqyzy Kýlenovanyń ómir joly osyndaı.