Qar barystarynyń Qyzyl kitapqa engeni belgili. Ókinishke oraı, bul jyrtqyshtar joıylýǵa shaq qaldy. QR ǴJBM Zoologıa ınstıtýtynyń ókili, Qar barysyn baqylaý ortalyǵynyń jetekshisi, «Snow Leopard Foundation» QMF atqarýshy dırektory Alekseı Grachev Taspanews.kz tilshisine Qazaqstanda qar barysyn qalaı qorǵap jatqany, olardyń sanynyń azaıý sebepteri, jyrtqyshty el aýmaǵynda baqylaýdyń qıyndyǵy jáne bul janýardyń ekojúıedegi mańyzy týraly aıtty berdi.
«Qar barysy – osy ýaqytqa deıin saqtalyp kelgen Panthera iri mysyqtarynyń eldegi jalǵyz túri. Qazaqstanda adamdardyń tabıǵı ortany sharýashylyq maqsatta jappaı ıgerýinen janýarlardyń kóptegen túrleri turaqty túrde azaıa bastady. Kóptegen zoologtar aldyn-ala dabyl qaqqanymen, keıbir túrler joıylyp úlgerdi», – dedi Grachev. Óz sózinde ol 1978 jyly Qazaqstannyń alǵashqy Qyzyl kitaby shyqqan kezde el aýmaǵynda gepardtar men jolbarystardyń tolyqtaı joıylyp ketkenin aıtty.
«Qar barystary mekendeıtin jerleri adam úshin qoljetimsiz jáne jaramsyz bolǵandyqtan ǵana saqtalýda, Sonda da loardyń túri azaıýda. 1980 jyl basynda Qazaqstanda olar 180-200-ge deıin azaıdy, al 1990 jyl basynda olardyń sany 100-ge deıin jetti. Sońǵy 30 jylda qabyldanǵan jańa qorǵaýda bolǵan tabıǵı aýmaqtardy (qoryqtar men ulttyq saıabaqtar) qurý sıaqty sharalardyń arqasynda ǵana qar barysynyń sany birtindep qalpyna kele bastady», – dep atap ótti maman.
Grachev qazirgi ýaqytta qabyldanǵan sharalardyń arqasynda Qazaqstandaǵy qar barysynyń jalpy sanyn ǵalymdar 150-180-ge jetti dep baǵalaıtynyn atap ótti.
Sarapshynyń málimetine saı, qazirgi ýaqytta ulttyq parkter men qoryqtardyń aýmaǵynda eldegi qar barystarynyń 70%-ǵa jýyǵy mekendeıdi. Osylaısha, İle-Alataý ulttyq parki jaqsy qorǵalǵannyń arqasynda qar barystary Almaty qalasynyń ákimshilik shekaralary boıynda kezdesýde.
«Olardyń negizgi mekendeý aýmaǵy Medeý tabıǵı parkindegi Kishi Almaty shatqaly. Sondyqtan, ýrbanızasıa prosesi endi qar barysy tirshiligine áser etpeıdi dep úmittenemiz», – dedi maman.
Grachev Qazaqstanda qar barysy sanyn saqtaý jáne kóbeıtý boıynsha arnaıy memlekettik baǵdarlama joq ekenin aıtty. Alaıda, aqbóken, qaraquıryq, arqar, toǵaı buǵysy jáne qulan sıaqty basqa sırek kezdesetin túrler boıynsha shamamen 20 jyl boıy úzdiksiz memlekettik baǵdarlama júzege asýda. Atap aıtqanda, sońǵy jyldary, negizgi bóligi halyqaralyq qarjylandyrý esebinen bolǵan, ońtústik Balqash óńirinde jolbarys sanyn qalpyna keltirý jobasy belsendi túrde júzege asyrylýda, onda jaqynda jolbarystar tuqymdasynyń negizin qalaýshylar engizildi.
«Túrdiń saqtalýyna baılanysty negizgi ǵylymı jumysty QR BǴM ǴK «Zoologıa ınstıtýty» RMK Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi esebinen qarjylandyrylatyn ǵylymı baǵdarlamalar men jobalar sheńberinde júrgizedi. Zoologıa ınstıtýtynda arnaıy qurylymdyq bólimshe – Qar barysyn baqylaý ortalyǵy jumys isteıdi, ol ǵylymı zertteýler negizinde túrdi saqtaý boıynsha sharalar ázirleıdi», – dep naqtylady ǵalym.
«Mysaly, Qazaqstandaǵy BUU Damý Baǵdarlamasy (BUUDB) úlken qoldaý kórsetedi. BUUDB QR Úkimetimen birlesip, qar barysyn saqtaý úshin EQTA jelisin keńeıtý jáne jetildirý máseleleri boıynsha jumys isteýde. Qoryqtar men ulttyq parkterdi qar barysyn baqylaýǵa arnalǵan fototuzaqty qosa alǵanda, qajetti jabdyqtarmen qamtamasyz ete otyryp, EQTA áleýetin kúsheıtýde. Sondaı-aq, BUUDB elimizde túrdi zertteý úshin jańa tehnologıalardy engizýmen aınalysady. Osy baǵytta spýtnıktik telemetrıany qoldaný nátıje berdi, Qazaqstanda 11 qar barysy spýtnıktik taratqyshtar arqyly belgilenip, tirkeldi», – dep túsindirdi maman.
Ol sondaı-aq, elde «Snow Leopard Foundation» halyqaralyq qory belsendi ekenin aıtty. Qazirgi ýaqytta onyń qyzmeti barysty saqtaýdaǵy eń mańyzdy eki baǵytta júredi – bul ekologıa jaıly aqparattandyrý jáne janýardyń kóbeıýi jaǵdaıyn baqylaý.
«Qar barysy taýly ekojúıede eshbir jyrtqyshqa qorek bolmaıdy. Sonymen qatar, qar barystarynyń taýly aımaqta mekendeýi – ondaǵy ekojúıeniń turaqty jáne úılesimdi ekenin bildiredi», – dedi ǵalym.
Sonymen qatar, tirshilik etý ortasyna saı, qar barysy áli de «álemdegi eń qoljetimsiz iri mysyq tuqymdasy» bolyp sanalady.
«Sońǵy ýaqytqa deıin qar barysy týraly aqparat jeke belgiler boıynsha ǵana jınalǵan, mysaly qar men topyraqtaǵy taban izderi boıynsha. Kóptegen zertteýshiler ómirinde bul barysty birneshe ret ǵana kezdestirgen, al naǵyz mamandar eshqashan kezdestirmegen. Fototuzaqtar men spýtnıktik telemetrıa sıaqty qashyqtyqtan baqylaýdyń jańa ádisteriniń paıda bolýynyń arqasynda popýlásıanyń negizgi parametrlerin, sondaı-aq osy sırek kezdesetin túrdiń ómir saltynyń keıbir aspektilerin anyqtaýǵa múmkindik týdy», – dep atap ótti sarapshy.
Ol sondaı-aq búginde barystardyń qaıda mekendeıtinin aıtty. Bul sırek kezdesetin jyrtqyshtyń negizgi bóligi eldiń ońtústik jáne ońtústik-shyǵys taýlarynda – Tán-SHan jáne Jońǵar Alataýy taýlarynda shoǵyrlanǵan. Olar sondaı-aq Qazaqstannyń shyǵysynda, Altaı jáne Saýyr-Tarbaǵataı taýlarynda bar, alaıda ol jerlerde sırek kezdesedi.
«Taý eshkileri mekendeıtin jerde qar barystary da turady. Sonymen qatar, taý eshkisiniń sany kóp jerlerde qar barystary da keńinen taralady», – dep qorytyndylady Grachev.