Almatylyqtarǵa balanyń sóıleý damýynda kesheýildeý baryn qalaı tanýǵa bolatyny jáne ony túzetý ádisteri aıtyldy
Almaty qalasynyń Óńirlik komýnıkasıalar qyzmeti balalardyń tilderiniń kesh shyǵý sebepterin aıtý úshin baspasóz máslıhatyna tájirıbeli balalar psıhologtaryn, logopedterdi, defektologtardy shaqyrdy. Qandaı jaǵdaıda mamanǵa júginý kerektigin jáne túzetýdiń jańa ádisterin Ásel Saǵadatova men Zlata Salkına aıtty.
Eki maman da kún saıyn sóıleýi damymaı, tili shyqpaı jatqan balalarmen jumys isteıdi. Basqasha aıtqanda, bul - úsh jasqa deıingi balalardyń aýyzsha sóıleý daǵdylaryn keshirek meńgerýi. Osy jastan keıin mamandar basqa dıagnozdardy qoıady.
Ádette, bala tiliniń kesh shyǵýyna psıhologıalyq prosesterdiń keshigýine nemese psıhoverbaldy damýdyń keshigýine ákeledi. Bul balanyń psıhıkalyq damýynyń qalypty qarqynynyń buzylýy. Patologıa sóıleý, oılaý, este saqtaý, zeıin, emosıalar, qalypty minez-qulyq daǵdylary, qozǵalys fýnksıalarynyń buzylýynyń keshenin qamtıdy. Balalarda esh sebepsiz kóńil-kúıleri jıi ózgeredi.
Sóıleýdi damytý traektorıalary ár bala úshin jeke bolyp tabylady, osyǵan baılanysty psıhologtar men erte jastan damytý salasyndaǵy basqa mamandar balalardyń sóıleýin damytýdyń naqty standarttaryn belgilemeıdi. Aıta ketý kerek, bala sóılegen kezde, onyń qoldanatyn dybystary men sózderiniń sany ǵana onyń sóıleýiniń kórsetkishi emes, sonymen qatar onyń pasıv sózdik qory, ıaǵnı bala túsinetin sózder de onyń tiliniń qanshalyqty damyǵanyn kórsetedi. Bul týraly balalar psıholog-defektology Ásel Saǵadatova aıtty.
Sonymen qatar, 3-6 aılyq jasynda bala gýildep, uzaǵyraq dybys shyǵarýy kerek («a-gý», «a-gy», «bý-ý», t.b.) kerek. 4-5 aılyq kezinde ár túrli ıntonasıada aıǵaılap-kúlip, byldyraýdy qosady. Alty aılyǵynda sábı ádette «ma», «ba» býyndaryn aıta bastaıdy. 7-8 aıda balalarda aıtylatyn dybystarǵa elikteý bastalady («gav- gav», «pı-pı»), qarapaıym sózderdi túsinetin deńgeıge jetedi.
Ásel Saǵadatovanyń aıtýynsha, balalar 9-11 aılyq kezderinde «ana», «áje», «ata», «ber», «qoı» degen qarapaıym sózderdi aıta alady, al 1-1,5 jasynda «sý ishem», «mynaý mysyq» degen syndy eki sózden turatyn qarapaıym tirkesterdi aıta alady.
2-3 jasta balalar sózdi túsine bastaıdy jáne sózdik qorlary birtindep artady, 2-3 sózden turatyn sóz tirkesterin qura alady, suraýly sózder paıda bolady, belgili gúlderdi, zattardy, dene múshelerin ataıdy. Qarapaıym taqpaqtar jattap, shaǵyn áńgimeler aıta bastaıdy.
Al 3-4 jasynda balalar 4 jáne odan da kóp sózden turatyn sóılemderdi qura alatyndaı jaǵdaıǵa jetedi, bul jastaǵy balalardyń sózin basqa adamdar túsine alady.
Sóıleýdiń kesheýildeýiniń kóptegen sebepteri bar. Bul ortalyq júıke júıesiniń perınataldy zaqymdanýy bolýy múmkin. Ádette, balalar dúnıege kelgen kezde gıpoksıa, shala týylý, týý jaraqaty nemese qursaqta bolǵan kezde ınfeksıalar sebebinen bolýy múmkin. Sondaı-aq, estý qabiletiniń buzylýynan da bolýy múmkin.
Ásel Saǵadatova óz tájirıbesinde balasy 5 jasqa kelgenshe onyń estý qabileti nashar ekenin bilmegen ananyń kezdeskeni jaıly aıtty. Ol anasyn artıkýlásıa arqyly, erinderine qarap túsingen. Sondyqtan estý qabileti buzylǵan jaǵdaıda tekserýden ótý óte mańyzdy.
Sondaı-aq, sóıleý damýynyń keshigýine erte jastaǵy juqpaly aýrýlar sebebinen bolýy múmkin: ensefalıt, menıngıt, balanyń ımýnıtetin álsiretken uzaq merzimdi aýrýlar. Tuqym qýalaıtyn faktor da bar. Eger ata-ananyń bireýi kesh sóılese bastasa, onda balada osyndaı problema bolýy múmkin.
«Balanyń sóıleý tili damýynyń artta qalýynyń sebebi otbasynda qarym-qatynas mádenıeti qalyptaspaǵan jaǵdaıda áleýmettik fakt bolýy múmkin. Mysaly, úıde olar ne jeıtinin únsiz kórsetedi nemese balaǵa únsiz qazandy aparady. Sondaı-aq, pedagogıkalyq nemquraılylyq, nemese bala jıi urys-keristerdi baıqasa nemese ata-anasy oǵan aıqaılasa, onda ol stresske ushyraıdy, bul sóıleýdiń damýyn tejeýi múmkin», - dedi Á.Saǵadatova.
«Balanyń sóıleý tili damýynyń kesheýildeý sebebi otbasynda qarym-qatynas mádenıeti qalyptaspaǵan jaǵdaıda bolýy múmkin. Mysaly, úıde olar ne jeıtinin únsiz kórsetedi nemese balany gorshokqa únsiz otyrǵyzady. Sondaı-aq, pedagogıkalyq nemquraılylyq nemese bala jıi urys-keristerdi baıqasa nemese ata-anasy oǵan aıqaılasa, onda ol stresske ushyraıdy, bul bala tiliniń damýyn kesheýildetýi múmkin», - dedi Á.Saǵadatova.