Alataýdyń baýraıyndaǵy ásem qala Almatynyń el tarıhyndaǵy mańyzy qashanda zor. 70 jylǵa jýyq qazaqtyń Bas qalasy, birden-bir astanasy bolǵany óz aldyna, ol qazaqtyń zıaly qaýymynyń keshegi, búgingi kórnekti ókilderiniń tabany tıgen kıeli topyraq, ǵylym-bilimniń, mádenıettiń irgeli ordasy.
Keńbaıtaq Qazaqstannnyń túkpir-túkpirinen ilim, bilim izdep kelip, jastyq shaǵynyń umytylmas sátterin osynda ótkizgen jandardy aıtpaǵanda, bir kórgen adam úshin de Almatyda turý, júrý, tym bolmasa qaıta aınalyp soǵý armanǵa aınalatyn. Myńjyldyq tarıhy, tereńge boılaǵan tamyry bar shahar ózindik keskin-kelbetimen, kóneniń kózindeı jádigerlerimen kóz tartatyn, tolǵandyratyn.
Árıne, ýaqyt bir ornynda turmaıdy. Ómir aǵysymen qala kelbeti de jańaryp, jańǵyrý ústinde. Munda osydan 5-10-15 jyl buryn bolǵan adam qazir kelse ony ańǵarmaı qalmaıdy. Ózine ystyq jerdi, ondaǵy tanys ǵımaratty izdeıdi, tappaıdy. Al onyń ornynda kók tiregen áınek úı nemese záýlim saýda úıi nemese basqa bir nysan turady. Ózgergen qalamen birge jurt jadyndaǵy estelikter de óship, qorshaǵan ortanyń burynǵy beınesimen birge kúresinge kete beredi. Qala osylaısha óziniń tarıhı jadyn, mańyzyn joǵaltady. Ózindik bet-beınesiz, tartymsyz ortaǵa aınalady.
Jalpy, Almaty asa qundy tarıhı-mádenı mura jádigerleri sanatyna kiretin nysandarǵa óte baı. Kezinde Qazaq Ulttyq ýnıversıtetinde sabaq bergen ustazymyz, marqum Erjan Bekturǵanov: «Almatyny bir aralap shyqsań, bir kitap oqyǵandaı bolasyń. Almatynyń ár kóshesi – tunǵan tarıh» dep bul qala jaıly erekshe mahabbatpen, tebirenispen aıtatyn. Aıtsa-aıtqandaı, ońtústik astana tabıǵı tartymdylyǵyn aıtpaǵanda, turqy bólek tarıhı ǵımarattarymen jáne soǵan baılanysty eleýli oqıǵalarmen de tulǵaly edi. Ókinishke qaraı, sol tarıhtyń kóptegen betteri kómeskilenip, keıbir nysandar súrilip úlgerdi.
Degende, «Saıahat» avtobeketi men onyń saǵatynyń ózi nege turatyn! Asqaq armanmen aýyldan kelgen qanshama jas kezinde eń áýeli sol «Saıahatqa» at basyn tiredi! Qanshama jurt kezdesý orny retinde sol jerdi belgilep, «Saıahat» saǵatynyń túbinde tabysyp júrdi! Sol kezeńniń adamdary úshin «Saıahat» ta, saǵat ta – endi máńgi saǵynysh. Sol sıaqty, «kınoteatr povtornogo pokaza» retinde tanymal, kóneden kele jatqan, shaǵyn ǵana, biraq qustyń uıasynda jyly da jaıly «Oktábr» kınoteatry boldy. Arhıtektýralyq jaǵynan da erekshe ádemi ǵımarat elimizdiń mádenı eskertkishteri tizimine de engen, soǵan qaramastan súrilip, orny uzaq jyldar boıy qorshalyp turdy. Keıin sol mańaıdan turǵyn úı kesheni salyna bastady. Jón-josyqsyz jermen-jeksen bolǵan áýelgi nysannyń nazasyna ushyrady ma, áıteýir sonyń qurylysy ondaǵan jyldar turalap turyp, sońǵy birer jyl kóleminde ǵana «bittige» sanaldy.
Abylaı han men Qabanbaı batyr kósheleriniń qıylysynda bir kezderi qaladaǵy tuńǵysh balalar men jastar teatry bolǵanyn biletinder búginde neken-saıaq. Óıtkeni ol jerde qazir kópqabatty turǵyn úı tur.
Odan keıin «Alataý», «Baıqońyr» kınoteatrlary da túrli jeleýmen súrilip, joq boldy. Bir aıta keterligi, budan 30-40 jyl buryn Almatyda kınoteatr kóp edi jáne árqaısysy qalanyń ár bóliginde ornalasqan, ıaǵnı turǵyndarǵa tıimdi bolatyn. «Rekonstrýksıa» syltaýymen solardyń deni aqyrynda jabylyp tyndy. Joǵaryda aıtylǵandardan bólek, «Shuǵyla», «Jalyn», «Raketa», «Iskra», «Qazaqstan», «Selınnyı», «Saryarqa», «Arman» kınoteatrlarynyń barlyǵy da almatylyqtar men qala qonaqtary jıi bas suǵatyn súıikti oryn, mańyzy zor mádenı oshaq bolǵany anyq. Bulardyń da ketkeni ketti, endi qalǵanyn qojyratpaı, qaýsatpaı, óńin ózgertip, baǵytyn buryp jibermeı saqtap qalsaq qanekı! Bile-bilsek, olar jaı ǵana qalqıǵan birdeńe emes, árqaısysynda tarıhtyń izi, tulǵalar demi bar. Ótkenniń baǵasyn bilmeıinshe, jańanyń qadirine jetý neǵaıbyl.
Qalanyń tarıhı kelbetin barynsha saqtaý óner úshin de qajet. Máselen, tarıh nemese tarıhı tulǵa jaıly fılm túsirý úshin shyǵarmashylyq top soǵan saı keletindeı orta izdeıdi. Rejıser Bolat Qalymbetov «Muqaǵalı» fılmin túsirgende aqyn ómiriniń Almatymen baılanysty kezeńin kórsetýge bolatyn jer tappaǵanyn, sóıtip, ol kórinisti elimizdegi eski qalanyń biri – Semeıde túsirgenin aıtady. Almaty tarıhı kelbetin joǵaltyp bara jatqanynyń bul da bir mysaly.
Osy oraıda, qalanyń baıyrǵy ortalyǵynda jańa ǵımarattar turǵyzýdy shekteý, bazbir eski nysandy jóndegen, jańǵyrtqan kezde onyń bastapqy beınesiniń saqtalýyn qadaǵalaý qajet. Tipti bolmasa Astanadaǵy, Túrkistandaǵy sıaqty, ǵımarattardy qalamen irgeles aýmaqtan turǵyzyp, zamanaýı jańa ortalyq qalyptastyrýǵa mán berilse deımiz.
Eskini jańanyń almastyrýy, kóneniń jańǵyrýy zańdy. Deı turǵanmen de, qalanyń tarıhı beınesin saqtap qalý, qorǵaý búginimiz úshin emes, erteńgi urpaq, tarıh úshin de mańyzdy. Áldebir jádigerdi qırata otyryp, biz bazbir ǵımarattardan ǵana aıyrylmaımyz, tarıhı jadymyzdan aıyrylamyz, túbin, tamyryn bilmeıtin dúmbilezge aınalamyz.