Almaty – qaıyrymdylyq bastamalarynyń uıytqysy, ártúrli qaıyrymdylyq uıymdarynyń ortalyǵy. Qalada túrli baǵyttaǵy kóptegen qorlar men eriktiler uıymdary jumys isteıdi. Alaıda olardyń ashyqtyǵy men zańdylyǵy qoǵamda jıi talqyǵa túsip júr. Qaıyrymdylyqtyń qaıyrly bolýy úshin baqylaý men senimniń orny erekshe.
«On adam júrgen jerde iz qalady, júz adam júrgen jer – soqpaq, myń adam júrgen jerde jol qalady» degen qazaq jaqsylyqta, ıgilikti iste árqashan qaıyrym bolatynyn meńzeıdi. Iá, qaıyrymdylyq jasasań, qaıyryn óziń kóresiń. Halqymyz qashanda kómekke ázir. Ony osy kóktemdegi sý tasqyny kezinde jumyla bas qosyp, tabıǵı apatty birge eńsergen elden baıqaýǵa bolady...
Keıingi kezderi elimizde kómekke zárý adamdarǵa járdemdesetin uıymdar da, jeke adamdar da kóbeıgen. Halyqtyń qaıyrymdylyqqa bergen aqshasyn bas paıdasyna jaratatyn qaıyry joq qaıyrymdylyq qorlary da joq emes. Jalpy, qorlar men uıymdardyń jumysyn kim baqylap, qaı mekeme retteıdi?
Ýákiletti organdardyń bıylǵy tekserisiniń qorytyndysy boıynsha Almaty qalasynda qaıyrymdylyqpen jáne bilim berý salasyndaǵy qyzmetpen aınalysatyn 26 mekemeniń tek 11-i naqty jumys istegen, al 15-i tirkelgen jerinde joq ekeni anyqtalǵan.
Qoǵamnyń senimin paıdalanyp, qarajat jınap, ony naqty kómekke jumsamaı, óz múddesine paıdalanatyn qorlar ózderiniń qarjylyq esepterin durys júrgizbeıdi nemese halyqtan jınalǵan qarjynyń bárin qaıyrymdylyqqa jumsamaıdy. Ádette, mundaı uıymdardyń áreketin halyqtyń aldynda esep bermeýinen baıqaýǵa bolady.
Bizde qazaqtyń uly qasıetin, qaıyrymdylyǵy men uıymshyldyǵyn tanytatyn ıgi dástúr bar, ol – asar. Kópshiliktiń kómegin paıdalanyp, aýyr jumystarda birlese kómek qolyn sozý. Mine, osy dástúrdi atyna, maqsatyna arqaý etken tanymal qaıyrymdylyq qoryna qatysty jaqynda áleýmettik jelide daý shyqty. Jelide «Asar-Ýme» qaıyrymdylyq qorynyń shynaıylyǵyna qatysty pikir tarady. Qoǵam belsendileri men oqyrmandar qordyń jumysyna shaǵymdanyp, mıllıardtaǵan qarjy qaıda ketip jatqanyna kúmán keltirdi. Halyqqa naqty esebin kórsetýin talap etti. Kóp uzamaı qor basshysy uıymnyń resmı paraqshasynda halyqtan túsken aqshanyń qaıda jumsalǵanyn aıtyp, jazba jarıalady. «Asar-Ýmege» qatysty daý-damaılar basylmaı jatyp, qaıyrymdylyq qorynyń quryltaıshysy Perızat Qaırat 1,5 mlrd teńge jymqyrdy degen kúdikpen ustaldy. Qarjy monıtorıńi agenttigi kúdikti zańsyz áreketterimen eriktiler qozǵalysynyń bedeline nuqsan keltirip, halyqtyń senip tapsyrǵan qarajatyn talan-tarajǵa salǵan dep esepteıdi.
Qazaqstanda qansha qaıyrymdylyq qory jumys isteıtini jóninde naqty aqparat joq. Resmı emes málimet boıynsha, elimizde 1371 qaıyrymdylyq uıymy tirkelgen (2021 – 512, 2022 – 842, 2023 – 1055). 20-dan astam memlekettik menshik nysany qaıyrymdylyq uıymdaryna berilgen. Áleýmettik kómek kórsetip, múgedekterge, jetim balalarǵa, az qamtylǵan otbasylarǵa jáne basqa da muqtaj jandarǵa járdemdesedi. Biraq sol qaıyrymdylyqty baqylaıtyn júıe men arnaıy mekemeler joq.
Qaıyrymdylyq qorlarynyń kóbi memlekettik baqylaýsyz jumys isteıdi, sondyqtan olardyń qyzmeti tek qoǵamdyq baqylaýda bolady.
Qaıyrymdylyq qorlarynyń zańdy jumys isteýi men qarjylyq baqylaýy birshama qıyndyqqa tap bolyp otyr. Sebebi, qorlar men uıymdar halyqtan túsken qarajattyń esebi men qarjylyq aqparatty ashyq jarıalaý keregin bilse de, birazy bul talaptardy oryndamaı otyr. Aqparattyń bar-joǵyn anyqtaý úshin kópshilikke tanymal qorlardyń birazynyń resmı saıttary men paraqshalaryn qarap shyqtyq. Biraq qaıyrymdylyqqa dep jiberip jatqan qarjynyń qaıda jumsalǵandyǵy týraly naqty aqparatty kórmedik. Árıne, bul jerde qaıyrymdylyq qorlarynyń bári zańsyz deýden aýlaqpyz. Olardyń arasynda óz jumystarymen qoǵam nazaryn áleýmettik máselelerge aýdaryp, qaıyrymdylyqty nasıhattap júrgen, kóptiń alǵysyna bólenip júrgen jandar jeterlik.
Qorlardyń jumysyn zańdy túrde retteıtin arnaıy mekemelerdiń bolmaýy alaıaqtyqqa ákep soǵýy múmkin. Qoǵam belsendileri qorlardyń jumysyn tekserip, júıeli retteý men ashyqtyqtyń qajet ekenin aıtyp otyr. Zańdy túrde retteıtin mehanızmder men arnaıy organdardyń qurylýy, osy saladaǵy senimdi arttyryp, halyqtyń kómek kórsetýge degen yntasyn kúsheıtýi múmkin.
2015 jyly qabyldanǵan «Qaıyrymdylyq týraly» zań bar. Qaıyrymdylyq qyzmetin júzege asyrý osy zańmen retteledi. Zańgerler men sarapshylar bul zańnyń eskirgenin, qazirgi zaman talabyna jáne el ómirindegi ózgeristerge tolyqqandy jaýap bermeıtinin aıtady.
· Siz ne deısiz?
Sholpan BOSTANQYZY, zańger, qoǵam belsendisi:
Prokýratýra men qoǵamnyń baqylaýynda bolady
Bizde qazir qaıyrymdylyq qorlary kóp-aq. Kóp bolǵany jaqsy. Sebebi, mundaı uıymdar azamattyq qoǵamdy tárbıeleýge kómektesedi. Biraq búgingi kúni qaıyrymdylyq qorlaryn baqylaý týraly zańnama esh jerde kórsetilmegen. Olardyń qyzmetine baqylaý jasaý tek prokýratýranyń quzyretinde. Úlken qorlar kóbine baspanasyz júrgen otbasylarǵa, jalǵyzbasty analarǵa úı berýmen, jyljymaly nemese jyljymaıtyn múlik berýmen aınalysady. Aqshanyń esebi berilmeıdi. Sonyń arqasynda bireý baıyp jatady.
2023 jyly «Qoǵamdyq baqylaý» týraly zań kúshine endi. Sodan keıin seń qozǵaldy desek bolady. Azamattar, zańgerler men qoǵam belsendileri ózderi bastama kóterip osyndaı qorlar men uıymdardy baryp teksere alady. Munyń ózi qoǵamdyq qatynasty retteý amaldaryna jatady. Qaıyrymdylyqty ár adam óz erkimen sanaly túrde jasaıdy. Sol arqyly muqtaj jannyń turmystyq ómirin jaqsartyp, nesıe máselesin sheshýge kómektesýi múmkin. Al ol zańdy ma, zańsyz ba – eshkim dóp basyp aıta almaıdy. Sondyqtan mindetti túrde qoǵamdyq baqylaý bolǵany durys dep esepteımin. Qoǵamdy tárbıeleıtin – ózimiz. Qorlardyń zańsyz áreketine memleketti, úkimetti kinálaýdyń qajeti joq. Úkimet olardyń jumysyn baqylaı almaıdy. Qor quryltaıshysy sol uıymdy quryp, jaýapkershilikti aldy ma, halyqtan qarajat jınady ma, sońynda esebin berýge mindetti. Halyqtyń da óziniń bergen aqshasynyń qaıda jumsalǵanyn bilýge quqyǵy bar.
Túsken aqsha úıge nemese ózge de qajettelikterge jumsalyp jatyr ma, joq pa qatań qadaǵalanýy qajet. 2015 jyly qabyldanǵan zań qazir kúshinde emes dep aıtýǵa bolmaıdy. Degenmen, áli de shıki tustary kóp ekenin baıqap júrmiz.
Qazaqstanda qaıyrymdylyq qoryn tirkeý birneshe kezeńnen turady jáne ony zańdy túrde rásimdeý úshin birneshe talapty oryndaý qajet. Qordy tirkeý úshin quryltaıshy qordyń jarǵysyn daıyndaýy kerek. Odan keıin Ádilet mınıstrligine nemese onyń aımaqtyq organdaryna ótinish beriledi. Ádilet organdary ótinishti qarap, qujattardyń zań talaptaryna sáıkestigin tekseredi. Eger barlyǵy durys bolsa, qordy tirkeý týraly sheshim qabyldaıdy. Qor tirkelgennen keıin onyń qyzmeti «Qaıyrymdylyq týraly» jáne «Komersıalyq emes uıymdar týraly» zańdarǵa sáıkes retteledi.
Aıta ketetin mańyzdy jaıt, qaıyrymdylyq qory dep atalǵanymen, onyń dárejesi jaýapkershiligi shekteýli seriktestikpen tepe-teń. Ol jeke kásipkerlikke jatpaıdy. Zańdy tulǵanyń qyzmetin retteıtin erejeler jınaǵy, ıaǵnı jarǵysy bolýy mindetti.
· Taqyrypqa oraı
Maqsatbek MAQSOTULY, QMDB «Zeket jáne qaıyrymdylyq» qorynyń dırektory:
Qor jumysy qatań qadaǵalaýda
Asyl dinimiz Islamda zeket – kóbeıý, ósý, bereket, tazalaý, aǵyl-tegil, asta-tók nyǵymetterge shúkirlik aıtý sekildi maǵynany qamtıdy. Musylman baýyrlarymyzdyń zeket paryzyn óteý durys baǵytta júrgizilýi úshin 2012 jyly QMDB «Zeket jáne qaıyrymdylyq» qory qurylǵan bolatyn. Qazaqstan Musylmandary dinı basqarmasynyń bul bastamany qolǵa alýynyń da orasan zor mańyzy bar. Jalpy, «Zeket jáne qaıyrymdylyq» qorynyń jumysyn QMDB men onyń quramyndaǵy Qamqorshylyq keńesi qadaǵalap, rettep otyrady.
Qarjylaı ashyqtyq – QMDB «Zeket jáne qaıyrymdylyq» qorynyń basty maqsattarynyń biri, ári halyqtyń senimi men qordyń órkendeýiniń kepili. Qor qarjylaı esebin ár kezeń saıyn resmı saıtta, áleýmettik jelilerde ashyq túrde jarıalap otyrady. Jınalǵan qaıyrymdylyq kómektiń barlyǵy maqsatty túrde arnaıy kómek berý algorıtmi arqyly muqtajdarǵa jetkiziledi.
Bizde 8 qaıyrymdylyq jobasy bar. Onyń esebine qatysty biz jyl saıyn aýdıt júrgizip, baqylaý jasap otyramyz. Sonymen birge, bul esepter bizdiń arhıvte saqtalady.
Dástúrli ıslam dininde qaıyrymdylyqqa úlken oryn berilgen. Onyń ishinde zeket týraly Alla Taǵala Qasıetti Qurannyń kóptegen aıatynda namaz qulshylyǵymen birge oryndaýdy buıyrǵan. Bul zekettiń qanshalyqty mańyzdy is ekenin kórsetedi. Mysaly, qasıetti Qurandaǵy «Baqara» súresiniń 43-aıatynda: «Namazdy tolyq oryndańdar jáne zeketti berińder», – dep aıtylǵan. Ardaqty Paıǵambarymyz (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) zeketti bes paryzdyń ishinde atap: «Islam bes nársege negizdelgen: Alladan basqa qudaı joq ekendigine jáne Muhammed (s.ǵ.s.) Onyń Elshisi ekendigine kýálik berý, namazdy oryndaý, zeket berý, ramazan orazasyn ustaý, shamasy kelgen kisige Allanyń úıine qajylyq etý», – degen.
Hakim Abaı:
Rýza, namaz, zeket, haj – talassyz is,
Jaqsy bolsań, jaqsy tut bárin tegis, – dep, musylman adam bes paryzyn tolyǵymen oryndaý kerektigin de aıtqan.