Prezıdenttik ınstıtýt – pármendi bılik

Ótken ǵasyrdyń 80-jyldarynyń ortasynda bastalǵan Keńes Odaǵyndaǵy qaıta qurý saıasaty naqty nátıje bermedi jáne ol halyqtyń úmitin aqtaı almady. 

Ekonomıkalyq jaǵdaı nasharlap, ortalyq pen respýblıkalar arasyndaǵy qarama-qaıshylyqtar burynǵydan beter shıelenise tústi. Osynyń barlyǵy komýnıstik partıanyń ıdeologıalyq daǵdarysqa dýshar bolyp, Odaq aýmaǵyndaǵy ultaralyq qatynastar men áleýmettik ahýaldyń ýshyǵýymen qatar júrdi.

Mıhaıl Gorbachevtiń Qazaqstanda «qaıta qurýdy» júrgizýge Gennadıı Kolbındi jiberýi jaǵdaıdy kerisinshe qıyndatyp jiberdi. Ekonomıkany túzep, áleýmettik jaǵdaıdy ońaltýdyń ornyna G.Kolbın 1986 jylǵy Jeltoqsan kóterilisinen keıin 30-jyldardaǵydaı «qazaq ultshyldarymen» kúresip, má­seleni shekten tys saıasattandyryp, ishten jaý izdeýmen boldy. KOKP OK-niń 1987 jylǵy shilde aıynda qazaq halqyn jónsiz aıyptaǵan qaýlysy elde qýǵyn-súrgindi kúsheıtip, qoǵamdaǵy moraldyq-psıhologıalyq ahýaldy odan ári qıyndaı tústi. Buǵan qosymsha kadr saıasatyndaǵy burmalaýshylyq jyǵylǵanǵa judyryq boldy.

1989 jyldyń 22 maýsymynda Nursultan Nazarbaev Qazaqstan kompartıasy Ortalyq komıtetiniń birinshi hatshysy bolyp saılanǵan kezde res­pýblıka aldynda óz sheshimin kútken túıtkildi máseleler qordalanyp qalǵan edi. Ol G.Kolbınniń «aýzymen oraq orý» saıasatynyń naqty nátıje bermegenin kórsetedi. Sondyqtan aldymen ekonomıkada batyl qımyl jasap, reformalardy jedeldetý qajet boldy. Ol úshin Ortalyq pen respýblıkalar arasyndaǵy ókilettikterdi tolyqqandy bólip, áleý­mettik turaqtylyq pen etnosaralyq kelisimdi nyǵaıtý kerektigi kún tártibinen túspedi.

Týyndaǵan barlyq qıyndyqtyń túp-tamyry Qazaqstannyń shıkizattyq mártebesine baılanysty bolatyn. Odaqtyq organdardyń jan-jaqty qa­rastyrylǵan jáne ǵylymı turǵyda negizdelgen áleýmettik-ekonomıkalyq josparlarynyń bolmaýy KSRO boıynsha barlyq sharýashylyq baılanystyń úzilýine jáne turǵyndardyń jappaı kedeılenýine ákelip soqty. Al Qazaqstan ekonomıkasynyń joǵaryda aıtylǵan shıkizattyq sıpatyn eskersek, respýb­lıkada qoǵamdyq óndiristiń tıimsiz qurylymy qalyptasty. Máselen, ónerkásiptiń úlesi Odaqtaǵy ortasha kórsetkishten tómen boldy. Halyq tutynatyn taýar óndiretin óndiristiń ornyna aýyr ónerkásipke basymdyq berildi. Nátıjesinde, Qazaqstan halyqqa qajet ónimderdiń 40-60%-yn syrttan ákelýge májbúr boldy. Bul qıǵashtyqtyń túp-tamyry sanaly túrde, tipten ádeıi júrgizilgen ekonomıkalyq saıasatta jatyr. Ol boıynsha Qazaqstanda orylǵan bıdaıdyń jartysy, ettiń 1/3, munaıdyń 90%-dan astamy, kómir men qara metaldyń 3/4, tústi metaldardyń 2/3 tómendetilgen baǵamen syrtqa jiberilip otyrdy. Al ózine kerekti ónimniń kóp­tegen basqa túrin Qazaqstan Bal­tyq jaǵalaýy elderi men Belarýstan aldy. Búdjettiń teńgerimsizdigi de, mine, osylaı paıda bolǵan-dy. Osydan baryp elimiz dotasıalyq respýblıka bolyp shyǵa keldi. Qazaqstan sonymen birge ekologıalyq apatty aımaqqa aınaldy.

Mine, osy kúrdeli máselelerdi she­shýdiń aýyrtpalyqtary birinshi hatshy, al is júzinde respýblıkanyń basshysy Nursultan Nazarbaevtyń ıyǵyna tústi. Ortalyqtyń jappaı baqylaýy men ústemdiginiń saqtalýy jaǵdaıynda munyń ońaı sharýa bolmaǵany anyq. Oǵan odaqtyq búrokratıa men partıalyq apparattyń, áskerı-ónerkásiptik ke­shenniń, mınıstrlikter men ve­dom­s­tvolardyń belsendi qarsylyǵyna tótep berýge týra keldi. Óıtkeni or­talyq mınıstrlikterge Qazaqstannyń ónerkásip oryndarynyń 90%-y tikeleı baǵyndy. Qarasaq, respýblıkalarǵa erkindik berý Ortalyqtyń oıyna da kirmegen kórinedi. Osyǵan qaramastan, respýblıkada sharýashylyq júrgizýdiń naryqtyq tetikterin engizý qolǵa alyndy. Alaıda ekonomıkany basqarýda ámirshildik-ákimshildik júıe áli de bolsa óz kúshin saqtap qaldy. Josparlar oryndalǵanymen, ekonomıkadaǵy jaǵdaı jaqsarmady. Elde ónim óndirisi artsa da, dúken sóreleri qańyrap bos turdy.

Dál osy kezde jańa Odaqtyq ke­lisimniń jobasy tóńiregindegi pikir­saıys ta shıelenisip ketti. Tipti Nur­sultan Nazarbaevtyń osy kelisimniń qazaqstandyq nusqasyn usynyp, óz pozısıasyn qorǵaýyna týra keldi. Qazaqstan úshin jańa odaqtyq kelisimge qol qoıý basty másele emes edi, ol, eń aldymen, ekonomıkadaǵy kóptegen pro­b­­­lemany sheshýdiń alǵysharty retinde qarastyryldy. KOKP OK usynǵan bul kelisimde respýblıkalardyń múddeleri eskerilmegendikten onyń qazaqstandyq nusqasynda N.Nazarbaev respýblıkanyń ózin ózi basqarý men qarjylandyrýǵa kóshýine, jalpy ekonomıkalyq der­bestigine basa nazar aýdardy. Eger jerge, onyń qazba jáne tabıǵı baılyǵyna, ormany, janýarlar álemine menshigi bolmasa, ol respýblıkanyń KSRO Kons­tıtýsıasy jarıalaǵan egemendigi de joq degen sóz. Sondyqtan terıtorıa men tabıǵı baılyq respýblıkanyń erekshe menshiginde bolýy shart. Áıtpese KSRO Joǵarǵy Keńesinde qabyldanǵan zańda jer men basqa tabıǵı resýrstar barlyq keńes halqyna jáne bir mezgilde odaqtyq respýblıkalarda turatyn halyqtarǵa tıesili bolý kerek delingen. Onda, má­selen, Qazaqstannyń kópetnostylyǵy eskerilmegen. Olaı bolsa, osy ustanym arqyly bolashaq ultaralyq dúrdarazdyq, ózara senimsizdik pen qaqtyǵysqa aldyn ala negiz qalanǵany anyq. Taǵy bir eskeretin nárse – ortalyq vedomstvolar «qoǵamdyq menshik» degen, bir qaraǵanda, zıansyz sıaqty kórinetin túsinik engizý arqyly ózderiniń múddelerin jasyrýǵa tyrysyp baqty. KSRO Úkimeti men onyń mınıstrlikteri bılikti qoldarynan shyǵarǵysy kelmedi. Atap ótý kerek, 1922 jylǵy KSRO-ny qurý týraly Deklarasıaǵa sáıkes Qazaqstan óz terıtorıasyna ıelik etý quqyǵyn eshkimge bergen emes. Onda respýblıka jekelegen quqyǵyn Ortalyqqa tabystaıdy delingen. Sol sıaqty jańa Odaqtyq kelisimdi talqylaý barysynda osy Deklarasıany KSRO-nyń memlekettik qurylysyn respýblıkalardyń múd­delerin eskerý turǵysynda qaıta qaraý usynyldy.

Osyndaı taǵdyrsheshti jáne kúrdeli, qıyn-qystaý zamanda Qazaq KSR-niń shyn mánindegi basshysy Nursultan Nazarbaevtyń saıası tájirıbesi men fılosofıalyq kózqarasynda da orasan zor evolúsıalyq ózgerister bol­ǵandyǵy aqıqat. Táýelsizdik tańynyń atýynyń jaqyndaǵanyn aıqyn sezingen ol memlekettik qurylys máselesinde ulttyq kóshbasshyǵa laıyqty saıası-teorıalyq jáne praktıkalyq qadamdar jasaýǵa da­ıyn bolyp shyqty. Onyń sol ýaqyttaǵy tarıhı oqıǵalarǵa tereń jáne jan-jaqty taldaý jasap, olardy tolyqqandy saraptaýdan ótkizý qabiletine kóńil aýdarǵan jón. Óıtkeni Elbasynyń jedel ózgeristerge ushyrap jatqan áleýmettik-ekonomıkalyq, qoǵamdyq-saıası qubylystardy birden túsinip, sezinip, obektıvti baǵalaı biletin, árbir túıtkildi suraqtarǵa qatysty óz kózqarasy bar álemdik deń­geıdegi qaıratkerligi sol kezdiń ózinde kórine bas­tady. Boıyna bitken osyndaı qasıetter Nursultan Nazarbaevqa Qazaqstandy totalıtarızmniń azabynan úlken qasiretke uryndyrmaı, qan tógissiz alyp shyǵýyna múmkindik berdi. Ol Qazaqstan halqy basynan ótkerip jatqan ózin ózi anyqtaýdyń tarıhı úderisin egemendik, demokratıa jáne erkin naryq qundylyqtary baǵytynda órbite aldy. Buryn-sońdy bolyp kórmegen múldem jańa mindetterdi sheshýge qoǵamnyń betin beri qaratyp, ony qazaqstandyq memlekettilik ıdeıasy tóńireginde halyqty toptastyrýǵa kúsh saldy. Ol úshin eski keńestik júıeden túbegeıli bas tartyp, memlekettiliktiń jańa modelin tabý kerek boldy. Qazaqstanda etnosaralyq qatynastardyń ótkir taqyrypqa aınalyp otyrǵandyǵy durys paıymdaldy.

Sondyqtan respýblıkanyń basshysy retinde Nursultan Nazarbaev Máskeýdegi KOKP OK-nen bastap, or­talyq vedomstvolardyń saıasatyndaǵy respýblıkalardyń derbestigine degen nıetteriniń múldem bolmaǵandyǵyn, onyń Odaqtyq kelisimniń jobasynda naqty qarastyrylmaǵanyn kóre bildi. Qazaqstannyń birinshi basshysy retinde respýblıkanyń múddesin qorǵaý men onyń derbestigin nyǵaıtý úshin aldyn ala birqatar sharany qolǵa alýyna týra keldi. Óıtkeni basqarýdy ortalyqsyzdandyrý úderisi toqtap qalǵan bolatyn. KSRO-da oryn ala bastaǵan Ortalyqtan teris aınalý úrdisiniń kúsheıýine baılanysty Qazaqstan basshylyǵy bılik ókilettikterin bir qolǵa shoǵyrlandyryp, ony nyǵaıtýǵa naqty kiristi. 1990 jyldyń 22 aqpanynda Nursultan Nazarbaev Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Tóraǵasy bolyp saılandy. Aıta ketý kerek, shamamen osy kezde, dáliregi 14 naýryzda Máskeýde ótken KSRO halyq depýtattarynyń III sezinde KSRO Prezıdenti laýazymyn engizý máselesi qaraldy. Osy oqıǵa, árıne, Keńes Odaǵy sheńberinde birinshi ret kóterilgendikten, kóńil aýdarýǵa turarlyq bolǵanymen, alaıda biz úshin onyń mańyzdylyǵy basqada bolatyn. Bul jerde bizdi sol kezdegi jalpy qalyptasqan ahýal turǵysynda prezıdenttik ınstıtýtqa degen N.Nazarbaevtyń kózqarasy qy­zyqtyratyny ras. Ol Qazaqstanda aldaǵy ýaqytta prezıdenttik bıliktiń engizilý múmkindigi jaǵynan da ózekti bolatyn. Elbasy KSRO halyq depýtattarynyń sezinde sóılegen sózinde eger bul ıns­tıtýt tek qana memlekettik saıasattaǵy «jyrtyqty jamaý» úshin oılastyrylyp jatsa, onda onyń túkke de turmaıtynyn ashyǵynan aıtty. KSRO jantásilim aldynda turǵan shaqta prezıdenttik ınstıtýt memleketti basqarý tetigin, bılikti ýystan jibermeýge, syrtqy ekonomıkalyq baılanystar men halyq­aralyq qatynastardy baqylaýda ustaýǵa baǵyttalǵan baqtalastyq kúreste jeńis­ke jetý úshin jáne Ortalyqtyń bu­ryn­ǵy úırenshikti ústemdigin saqtap qalýdyń quraly retinde qajet boldy. Endeshe, Nursultan Nazarbaev KSRO-da prezıdenttik basqarýdy engizýdegi naqty júıeniń bolmaýyn tereń túsiný negizinde odan Odaqtyń da bolashaq beınesin kóre almady. Odaqtyq kompartıanyń saıası búrosynyń, Joǵarǵy Keńestiń, KSRO halyq depýtattary seziniń, KSRO Prezıdentiniń memlekettik basqarý júıesin retteıtin áleýeti de, qaýqary da, oıy da joq edi. Óıtkeni qaıta qurý saıasaty qolǵa alynǵan bes jyldyń ishinde zań shyǵarýshy jáne atqarýshy bılik arasynda aqylǵa qonymdy qatynas ornamaı-aq qoıdy. Iaǵnı túptep kelgende, prezıdenttik basqarý bılik tarmaqtary arasyndaǵy jetispeıtin úılesimdilikti ornyqtyryp, eń aldymen retteýshilik qyzmetke basymdylyq berýdi qaras­tyrýy kerek edi. Alaıda jaǵdaı ómirdiń ózi kórsetkendeı, Odaqtyq respýblıkalar kútkendeı bolmaı shyqty. Sebebi respýblıkalar KSRO Prezıdenti laýazymyna jergilikti problemalar men aımaqtardaǵy qoǵamdyq-saıası ahýal­dyń tezirek turaqtanýy turǵysynda qarady. Ras, Nursultan Nazarbaev Keńes Odaǵynda daǵdarystyń ýshyǵyp tur­ǵanynda prezıdenttik ınstıtýttyń qajettiligin de teriske shyǵarǵan emes. Biraq ol, sonymen birge qıly zaman ótken soń, erte me kesh pe, mindetti túrde Odaq kóleminde jetip artylatyn máselelerden basqa da problemalardyń týyndaıtyndyǵyn jaqsy túsindi. Olardyń qataryna Elbasy birinshi kezekte odaqtas respýblıkalardyń egemendigi máselesin jatqyzdy. Demek, ortalyq prezıdenttik bılikke árbir respýblıkada dál sondaı prezıdenttik basqarýdyń bolatyndyǵyn da mindetti túrde eskerý kerektigi aıqyn bola bastady. Res­pýblıkalarda prezıdenttik basqarýdy engizý, sonymen qatar prezıdenttik ıns­tıtýt pen respýblıkalardyń derbestikke umtylýyna baılanysty týyndaıtyn qaıshylyqtardy báseńdetip, kúrt jandanýy múmkin ortalyqtandyrý úderisi men respýblıkalardyń egemendikke umtylysyn úılestirer edi.

Nursultan Nazarbaev mundaı qadam zań shyǵarýshy bılikti kúsheıtýdi qajet etetindigin de durys dep tapty. Óıtkeni KSRO Joǵarǵy Keńesiniń ókilettikteriniń ájeptáýir bóligin KSRO halyq depýtattary seziniń ózine ala bastaǵandyǵy qoǵamda sezile bastady. Mundaı jaǵdaı óz kezeginde Joǵarǵy Keńes depýtattarynyń jaýapkershiligin tómendetip, mańyzdy máseleler boıynsha sheshim qabyldaýǵa kelgende olar bastaryn kóp aýyrtpas­tan, ony KSRO halyq depýtattarynyń qaraýyna ıtere salýǵa bolatyndyǵyn bildi. Bul, árıne mańyzdy zańdardyń der kezinde qabyldanýyn qıyndatyp, olardy qoldanysqa engizýdiń merzimin tipten uzartyp jiberdi. Osyǵan baılanysty Qazaqstan basshysy KSRO Prezıdentiniń birinshi kezekte sheshetin máselesine Odaqtyq kelisimdi jańartýdy, respýblıkalardyń egemendigin nyǵaıtýdy jatqyzý kerek dep sanady.

Sondyqtan KSRO Prezıdenti laýazymy engizilýinen keıin ile-shala, 1990 jyldyń 24 sáýirinde Joǵarǵy Keńestiń I sesıasynda el tarıhynda alǵash ret Qazaq Keńestik Sosıalısik Respýblıkasynyń Prezıdenti laýa­zymy engizilip, depýtattardyń da­ýys berýiniń qorytyndysy boıynsha Nursultan Nazarbaev Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti bolyp saılandy. Bul – Qazaqstan tarıhynda prezıdenttik ınstıtýttyń irgetasy qalanǵan aıtýly kún boldy. Nursultan Nazarbaevtyń Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti bolyp saılanýy Qazaq eliniń shynaıy táýelsizdikke qol jetkizýiniń alǵy­shartyna aınalǵandyǵyn ómirdiń ózi kórsetip berdi. Desek te, bul qyzmet sol kezdegi jalpyodaqtyq qurylymdy essiz qaıtalaý emes edi. Qazaqstan jaǵdaıynda prezıdenttik ınstıtýt atqarýshy bı­liktiń biriktirýshilik rólin arttyryp, búkil memlekettik basqarý júıesiniń teńdestirilgen jáne tıimdi qyzmetin qamtamasyz etýge baǵdarlanǵandyǵyn eskergen jón. Óıtkeni prezıdenttik basqarý júıesi ulttyq memlekettilikti nyǵaıtyp, Qazaqstannyń saıası ege­mendigin tereńdetýdi maqsat tutty. Respýblıkanyń múddesine qatysty kóptegen másele Ortalyq tarapynan ashyqtan-ashyq elenbeı, ártúrli ortalyq vedomstvolardyń múddelerin qyzǵyshtaı qorǵap, Qazaqstannyń áleýmettik-eko­nomıkalyq damýyna kedergi jasap otyrǵan jaǵdaıda prezıdenttik ınstıtýt osylardyń jolyn bógeıtin birden-bir naqty kúshke aınaldy. Osy turǵyda 1990 jyly 25 qazanda qabyldanǵan «Qazaq KSR-niń memlekettik egemendigi týraly» Deklarasıanyń sımvoldyq orny bólek. Bul saıası qujat respýblıka Konstıtýsıa­sy men onyń zańdarynyń pármendiligin málimdep, Qazaqstandy halyqaralyq quqyq sýbektisi, al Qazaqstan halqyn memlekettik bıliktiń birden-bir qaınar kózi dep jarıalady.

Qazaqstan táýelsizdik almaı turyp-aq elimizdiń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaev sondaı kúnniń kóp uzamaı týatyndyǵyn bilip, myqty derbes saıasat júrgizý negizinde ulttyq jańǵyrýǵa qol jetkizetindigimizge kámil sendi. Ol naryqtyq qatynastar qalyptastyrý men demokratıalyq qoǵam jáne qu­qyqtyq memleket qurý strategıasyn tolyqqandy iske asyrýǵa kedergi jasaıtyn, alǵa umtylýǵa tusaý bolatyn eski kózqarastardan arylý qajettigin túsindi. 1991 jyldyń 20 tamyzyndaǵy KOKP OK saıası búrosyna joldanǵan málimdemesinde Elbasy KSRO-da Tó­tenshe jaǵdaı jónindegi memlekettik komıtettiń jańa Odaqtyq kelisimniń jasalýyna qarsylyq kórsetip, memlekettik tóńkeris jasamaq bolǵan áreketi men qaýlylaryna qoldaý kórsetken KOKP OK hatshylyǵynyń halyqtyń múddesin eskermeı, is júzinde totalıtarızmdi jaq­taǵan pozısıasy arqyly ózin to­lyqtaı áshkerelegendigin atap kórsetip, antıkonstıtýsıalyq komıtettiń is-áreketine narazylyq bildirdi. Sonymen qatar ol Qazaqstan kompartıasynyń KOKP quramynan shyǵatyndyǵyn da málimdedi. Artynsha, 28 tamyzda, Qazaqstan kompartıasy OK-nyń kezekten tys plenýmynda Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti N. Nazarbaev birinshi hatshy ókilettiliginen bas tartty.

Ortalyq bıliktiń dármensizdigin kórgen Elbasy Qazaqstannyń taǵdyry úshin jaýapkershilikti birjolata óz moınyna alyp, táýelsizdikke jol bas­tady. Ol birden birneshe prınsıpti strategıalyq sheshimder qabyldady. Eń aldymen Semeı ıadrolyq polıgonyn japty, «Qazaq KSR Qaýipsizdik Keńesin» qurdy, «Odaqqa baǵynyshty memlekettik kásiporyndar men uıymdardy Qazaq KSR úkimetiniń basqarýyna kóshirý týraly», «Qazaq KSR-niń altyn qory men almas qoryn qurý týraly», «Qazaq KSR-niń syrtqy ekonomıkalyq qyzmetiniń derbestigin qamtamasyz etý týraly» birqatar mańyzdy jarlyqqa qol qoıdy.

1991 jyldyń 1 jeltoqsanynda ótken búkilhalyqtyq prezıdenttik saılaýda Qazaqstan halqynyń basym kópshiliginiń daýsyna ıe bolýmen qatar, Elbasy memlekettilikti nyǵaıtý men onyń turaqty damýyn qamtamasyz etý jónindegi barlyq jaýapkershilikti óz moınyna alǵan barlyq qazaqstandyqtardyń Prezıdenti mártebesine ıe boldy. Saılaý barysyndaǵy jurtshylyqpen bolǵan kezdesýlerdiń birinde Nursultan Nazarbaev: «... qazaq halqy, búkil qazaq­standyqtar tarıhta tuńǵysh ret birtutas el bolyp óz prezıdentin saılamaq... Halyq saılaǵan ár Prezıdenttiń júregi halyq múddesi men baqytty bolashaǵy dep soqsyn dep tileımin!», degen edi. Sodan bergi kezeńde ol Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti jáne Elbasy retinde babalarymyzdyń uly armanyn oryndap, halyqtyń basyn qosyp, ony eldikke shaqyryp, Qazaqstannyń táýelsizdigin tuǵyrly etti.