Aldyn alý jáne quqyqqa qarsy oqıǵalarǵa barabar den qoıý arasynda tıimdi teńgerimdi tabýǵa erekshe mán beriledi. Sonymen qatar, barlyq jaǵdaılarda otbasyn saqtaý, otbasylyq baılanystar men qundylyqtardy nyǵaıtý múmkindigi eskeriledi. Ońtaıly tepe-teńdik eshbir elde tabylmaǵanyn atap ótken jón.

Qazaqstandyq qoǵamda jaýapkershilikti qatańdatý máselelerine qatysty ǵylymı pikirtalas osy kúnge deıin jalǵasýda.

Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Ákimshiliginiń jáne Qaýipsizdik Keńesiniń tapsyrmasyna sáıkes Bas prokýratýra janyndaǵy Quqyq qorǵaý organdary akademıasynyń bazasynda otbasylyq-turmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy is-qımyl salasynda qabyldanyp jatqan sharalardyń tıimdiligi týraly ǵylymı-praktıkalyq zertteý júrgizildi.

Jumysqa tıisti vedomstvoaralyq jumys tobynyń quramyna engen qazaqstandyq belgili ǵalymdar men praktık-zańgerler, Memleket basshysynyń atyna otbasylyq-turmystyq zorlyq-zombylyq úshin jaýapkershilikti kúsheıtý qajettigi týraly ótinish bergen belsedi azamattar (R.Oshaqbaev, S.Aqylbaı, S.Tursynbekova, L. Arenova, N. Erǵalıeva, J. Ilıcheva, D. Satjan, Sh. Alı, J. Ahmetova jáne basqalary), sondaı-aq Reseı, Ýkraına, Ózbekstannyń jetekshi mamandary qatysty.

Zertteý barysynda halyqaralyq tájirıbe, onyń ishinde áıelderge qatysty zorlyq-zombylyqqa jol bermeý bóliginde BUU bekitken adam quqyqtary salasyndaǵy ındıkatorlarǵa qol jetkizý tájirıbesi zerdelendi.

Aǵymdaǵy jylǵy 4 maýsymda Akademıada halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik konferensıa, 17 qyrkúıekte – Bas prokýratýra janyndaǵy QR QK-i jáne QPK-in qoldaný praktıkasyn monıtorıńileý jáne qorytý jónindegi vedomstvoaralyq jumys tobynyń otyrysy ótkizildi. Zertteý qorytyndylary Qaýipsizdik Keńesi men Prezıdent Ákimshiliginiń jedel jınalystarynda (a.j. 1 jáne 8 qazanda) talqylanyp, oń baǵalandy.

Avtorlar qazirgi kezeńde densaýlyqqa jeńil zıan keltirý jáne uryp-soǵýmen baılanysty ákimshilik quqyq buzýshylyqtardy qylmystandyrýdyń qajettiligi joq degen negizgi qorytyndyǵa keldi (QR ÁQBtK-niń 73-1, 73-2-baptary).

Birinshi. Qylmystyq quqyq jáne qylmystyq saıasat teorıasy onyń negizgi prınsıpteri bolyp tabylatyn barlyq áreketter úshin ortaq birqatar mindetti krıterııler men olardy qylmystandyrýdyń negizgi sharttaryn anyqtaıdy.[1]

Usynylǵan ınovasıalardy baǵalaýda, eger qylmystyq-quqyqtyq quraldardan tys tıimdi qarsy turý múmkin bolsa, onda qylmystandyrý júrgizilmeýi kerek ekendigin atap ótý mańyzdy.

Sonymen qatar, qylmystandyrýdan kútiletin oń nátıjeler onyń teris saldarlarynan asyp túsýi shart.

Uryp-soǵý men densaýlyqqa qasaqana jeńil zıan keltirýdi QK-ten ÁQBtK-ge birneshe ret aýystyrý boıynsha Qazaqstannyń tarıhı tájirıbesi ákimshilik jaýapkershilik sheńberinde quqyq buzýshylyqtardyń osy quramyn anyqtaý men quqyq qoldanýdyń joǵary tıimdiligin kórsetti.

Osylaısha, atalǵan ákimshilik quqyq buzýshylyqtardy qylmystyq sanatqa aýystyrý ózgeristeri eldegi turmystyq qylmystyń jaǵdaıyna keri yqpal etti.

Ákimshilik sharamen salystyrǵanda quqyq buzýshyny qylmystyq prosestik jaýapqa tartý qolaısyz jáne tıimsiz boldy.

Mysaly, eger 2015 jylǵa deıin densaýlyqqa jeńil zıan keltirgeni úshin 3,5 – 4 myńǵa jýyq otbasylyq janjal shyǵarýshy ákimshilik jaýapkershilikke tartylsa, onda jańa QK-tiń qabyldanýymen bul kórsetkish 6 ese – 575 – 600-ge deıin qysqardy.

Osylaısha, jyl saıyn 3 myńǵa jýyq quqyq buzýshy jaýapkershilikten jaltarǵan dep tujyrymdaýǵa bolady.

Budan ári 2017 jyldan bastap atalǵan quqyq buzýshylyqtar QK-ten ÁQBtK-ge aýystyrylǵannan keıin olardyń tirkelýi 10 eseden astam ósti.

Anyqtama: 2017 j. – 7 578, 2018 j. – 15 548, 2019 j. – 23 356, 2020 j. – 22 533, 2021 j. 6 aıda – 10 857 áreket.

Ekinshi. Taldaý kórsetkendeı, otbasylyq-turmystyq quqyq buzýshylyqtar ákimshilik zańnamanyń salystyrmaly jeńildigi sebebinen emes, kóptegen jaǵdaılarda basqa faktorlar men jaǵdaılardyń áserinen jasalady (tárbıe, ózara qarym-qatynas, syılastyq deńgeıi, ózara renishtik janjaldar, neke adaldyǵyn ornatpaý jáne t.b.).

Basqa sebepterge qolaısyz áleýmettik-ekonomıkalyq faktorlar (jumyssyzdyq, tómen tabys deńgeıi, turǵyn úıdiń bolmaýy, kredıtter jáne t.b.) jatady.

Sondyqtan, mysaly, quqyqtyq mádenıet deńgeıin kótermeı jáne áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaılardy jaqsartpaı, qarastyrylyp otyrǵan saladaǵy máselelerdi sheshý múmkin emes. Oǵan qosa, qylmystandyrý otbasylyq-turmystyq zorlyq-zombylyqtyń naqty jaǵdaıyn burmalaý qaterimen baılanysty jáne quqyq buzýshylyqtardyń jasyrylýyna ákeledi.

Mysaly, adam qylmys jasady – ol sottalýy múmkin, al bul jábirlenýshilerdiń múddeleri úshin emes, ata-analardyń sottylyǵy balalardyń bolashaǵynyń kókjıegin taryltady jáne kóbine jábirlenýshiler muny jaqsy túsinedi.

Úshinshi. QK-te (108, 109 b.b.) bolǵan kezde qasaqana jeńil dene jaraqatyn keltirý jáne uryp – soqqany úshin qamaýǵa alý (jeńil dene jaraqaty úshin – 60, uryp-soǵý úshin – 45 kúnge deıin), aıyppul jáne túzeý jumystary kózdelgen.

Bul rette qamaýǵa alý negizgi jaza retinde osy ýaqytqa deıin qamaq úıleriniń bolmaýyna baılanysty qoldanylmaı keledi, aıyppul otbasyna aýyrtpalyq túsiredi, al túzeý jumystary kóbine kináli tulǵalardyń turaqty jumys ornynyń bolmaýyna baılanysty qoldanylmaıdy.

Ákimshilik zańnamamen kózdelgen jazalar (ákimshilik qamaý, aıyppul) jáne jeke profılaktıkalyq sharalar (profılaktıkalyq áńgimelesý, eskertý, qorǵaý nusqamasy, kináli tulǵanyń minez-qulqyna erekshe talaptar, ákimshilik ustaý, ákimshilik jaza, ata-ana quqyǵynan aıyrý ne shekteý jáne t.b.) jıyntyǵynda úlken profılaktıkalyq potensıalǵa ıe.

Tórtinshi. Ákimshilik prosestiń ońtaılyǵy, onyń jedeldigi jazanyń bultartpastyǵyn qamtamasyz etý jáne quqyq buzýshynyń jaýapkershiligin arttyrý úshin naqty jaǵdaılar jasaıdy.

Qorytyndysynda qamaýǵa alý túrindegi qoldanystaǵy ákimshilik sanksıalardy qatańdatý, qorǵaý nusqamasynyń talaptaryn qaıtalap buzǵany úshin ákimshilik jaýapkershilik engizý usynyldy. Mundaı qadam ákimshilik quqyq buzýshylyqtardan qylmystyq teris qylyqtar sanatyna kezekti aýystyrýǵa qaraǵanda tıimdi dep sanaımyz.

Sondaı-aq, tatýlastyrý rásimderinen keıin qaıtalaný kórinisteriniń joǵary qaýpin eskere otyryp, otbasylyq-turmystyq qatynastar salasyndaǵy quqyq buzýshylarǵa erekshe jaǵdaılar engizý negizdeledi.

Atap aıtqanda, tatýlasý úshin is júrgizý toqtatylǵannan keıin sot kináli adamǵa psıhokorreksıalyq kómek kýrsynan óz erkimen ótýi, medısınalyq-narkologıalyq kómek alýy jáne oǵan jumysqa ornalasý úshin sharalar qoldanýyna mindettemeler belgileýi múmkin.

Zertteý aldyn alý-aldyn alý ınstıtýttaryn damytýdyń, túrli áleýmettik-quqyqtyq kómek kórsetý máseleleri boıynsha beıindi memlekettik organdardyń múmkindikterin, sotqa deıingi probasıa quraldarynyń áser etý tetikterin keńinen paıdalanýdyń mańyzdylyǵyn kórsetti.

Otbasylyq-turmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy is-qımyl týraly mindetterdi iske asyrý kezinde ýákiletti organdardyń praktıkalyq ózara is-qımylyn jolǵa qoıýdyń mańyzy zor.

Osy maqsatta psıhokorreksıalyq minez-qulyq baǵdarlamalaryn tıimdi engizý úshin QR ÁQBtK-niń jekelegen normalaryn jańǵyrtý qajet.

T. Túsip, Bas prokýratýra janyndaǵy
Quqyq qorǵaý akademıasynyń
VǴZI jetekshi ǵylymı qyzmetkeri

Á. Qýatova, Bas prokýratýra janyndaǵy
Quqyq qorǵaý akademıasynyń
Joǵarǵy oqý ornynan keıingi bilim berý ınstıtýtynyń
Jalpy zań pánder kafedrasynyń dosenti