Álem nazary Qytaıǵa aýyp turǵandaı. Arǵy kúni «Ortalyq Azıa-Qytaı» samıti ótedi. Búgin Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Qytaıdaǵy memlekettik sapary bastaldy. Aımaqta erekshe rólge ıe Qazaqstan basshysyn áýejaıdaǵy aıryqsha qarsy alýdan soń Qurmet qaraýyly da saltanatpen sap túzedi.
Ortalyq Azıa jáne Qytaı basshylary Sıan qalasynda 5+1 formatyndaǵy samıtte bas qosady. 18-19 mamyr aralyǵynda ótetin keleli keńeste birqatar mańyzdy kelisim men saıası qujattarǵa qol qoıylmaq. Qytaı bıligi Qazaqstandy aımaqtaǵy kóshbasshy el retinde sanasady. Alǵashqy ekijaqty kezdesýlerden tartyp Qytaı tarapy Qazaqstanǵa aıryqsha basymdyq bergeni baıqalady. Bul rette qytaılyq tisqaqty dıplomattar men uıymdastyrýshylar Prezıdent Toqaevtyń sapar ýaqytyna tuspa-tus kelgen týǵan kúnin de nazardan tys qaldyrmasy anyq.
Kezekti «Ortalyq Azıa-Qytaı» samıtine, eń áýeli Beıjiń basa mán berip, úlken úmit artýda. Onyń ústine atalǵan is-shara Beıjińniń aımaqpen qarym-qatynasynyń aldaǵy baǵytyn aıqyndaıtyndyqtan da álem nazaryn ózine aýdaryp otyr. 5+1 kezdesýiniń kórshiles elder men aımaqtardyń, tipti iri derjavalardyń nazaryn ózine burýǵa jetkilikti sebebi bar. Qazirgi jahandaǵy kúrdeli qarym-qatynastar Ortalyq Azıanyń (qysqasha – OA) álemdegi geostrategıalyq mańyzyn jańa deńgeıge kóterdi. Endigi jerde barlyq tarap OA-men óziniń saıası-ekonomıkalyq qarym-qatynasyn arttyra túsýdi kózdeıdi. Sondyqtan da, bir taraptyń aımaqpen jasasqan baılanysy kelesi taraptyń jiti qadaǵalaýynda bolary sózsiz. Bul jolǵy «Qytaı – Ortalyq Azıa» samıti 19-21 mamyr kúnderi Japonıada bolatyn G-7 otyrysymen tuspa-tus kelýi de iri aqparat quraldarynyń tiline tıek, sózine tuzdyq bolǵaly tur.
SIANDEGİ SAMIT:
ÚSHİNSHİ JAQTYŃ QATYSÝYNSYZ ÓTEDİ
«Ortalyq Azıa – Qytaı» samıtin ótkizý týraly 27 sáýirde Qytaı SİM basshysy Sın Gan OA elderiniń SİM basshylarymen kezdesýi kezinde kelisilgen bolatyn.
Kezekti otyrys taraptardyń 5+1 formatyndaǵy alǵashqy betpe-bet jolyǵýy. Buǵan deıin 2020 jyly jáne 2022 jyly qańtarda onlaın formatta basqosý bolǵanyn atap ótken jón. Qytaı basshysy Sı Szınpın tóraǵalyq etetin jıynǵa Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev, Ózbekstan Prezıdenti Shavkat Mırzıeev, Qyrǵyzstan Prezıdenti Sadyr Japarov, Tájikstan Prezıdenti Emomalı Rahmon jáne Túrkimenstan Prezıdenti Serdar Berdimuhamedov qatysady. Osy ýaqytqa deıin atalǵan elderdiń basshylary arasyndaǵy ortaq kezdesý, kóbinde, Shanhaı yntymaqtastyq uıymy (SHYU) aıasynda, Reseı syndy úshinshi taraptyń qatysýymen ótip kelgen. Demek, bul - alty taraptyń dıplomatıalyq tarıhyndaǵy úshinshi jaqtyń qatysýynsyz ótetin alǵashqy kezdesýi.
Beıjińniń kórshiles elderdiń kóshbasshylaryn eline jınap jatqanyn sarapshylar tyń ári mańyzdy dıplomatıalyq qadam retinde baǵalaıdy.
Bul jóninde Ortalyq Azıa jáne Qytaıdy zertteý ortalyǵynyń dırektory, qytaıtanýshy ekspert Rýslan Izımov: «Biz Shanhaı Yntymaqtastyq Uıymynyń qalyptasyp, damýyn kórdik. Biraq SHYU-dan aıyrmashylyǵy, jańa 5+1 formatynda basqa jahandyq nemese aımaqtyq oıynshylar joq. Tıisinshe, Qytaıdyń OA-daǵy yqpalyn keńeıtetin múlde jańa arna paıda boldy», – degen pikir bildirdi.
KELİSİMDERDİŃ BAǴYTY QANDAI?
Bıylǵy 8 mamyrdaǵy baspasóz máslıhatynda Qytaı SİM-niń resmı ókili Van Venbın aldaǵy otyrys aıasynda taraptardyń birqatar mańyzdy kelisimderge qol qoıatynyn jetkizgen edi. Sarapshy R.Izımov qazirgi geosaıası baǵdardy topshylaı otyryp, bul kelisimderdiń saıası baǵytqa basymdyq berýi múmkin ekenin boljaıdy. «Ózderińiz biletindeı, geoekonomıkalyq baǵyttaǵy «Beldeý jáne jol» bastamasyna bıyl 10 jyl tolady. Ol óziniń tıimdiligin kórsetip úlgerdi. Ótken kezeńde ondaǵan jańa jobalardy júzege asyrý arqyly Qytaı OA respýblıkalarynyń ekonomıkasyndaǵy pozısıasyn aıtarlyqtaı nyǵaıtty. Biraq, Qytaıdyń aımaqtaǵy ekonomıkalyq múmkindikteri saıası tutqaǵa aınalǵan joq. Nátıjesinde, OA-daǵy daǵdarystyq jaǵdaılarda kezinde Qytaı taraby jaǵdaıǵa qandaı da bir yqpal etýge dármensiz. Sondaı-aq, aımaqtaǵy ártúrli ishki saıası daǵdarystar Qytaıdyń ınvestısıalary úshin táýekelderdi arttyrady, odan da mańyzdysy – Qytaıdyń eń týrbýlentti Batys aýmaǵynda (SHUAR) turaqsyzdyqqa qaýip tóndiredi. Demek, jańa 5+1 formaty Pekınniń Ortalyq Azıadaǵy saıası yqpalyn sapaly túrde nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan dep senimdi boljam jasaı alamyz», – deıdi sarapshy.
Taǵy bir otandyq sarapshy Jańabek Arynovtyń pikirinshe, kezdesý qorytyndysy boıynsha jasalatyn málimdemelerde OA elderiniń egemendigine, táýelsizdigine qatysty ustanymdarǵa da basymdyq berilýi múmkin. Aıtalyq: «Bul birinshi kezekti Reseıge qatysty bolady, ekinshi kezekte Batys elderine qatysty. Qytaı kóbinese syrtqy kúshter retinde batystyq básekelesterin qarastyryp jatady. Sondyqtan, sımvolıkalyq turǵydan bul kezdesý aımaq elderiniń kópjaqty qarym-qatynasyn damytý úshin, Reseı men Qytaı arasyndaǵy teńgerimdi ustaý úshin mańyzdy bolady», –deıdi J.Arynov BBC-ge bergen jaýabynda.
«TARIHI SIMVOLDYQ MÁN» BE ÁLDE
«QASTANDYQ TEORIASY» MA?
Resmı Beıjiń basa mán bergen samıttiń Shensı provınsıasyndaǵy Sıan (Xi’an/西安) qalasynda ótýi de keıbir jeli qoldanýshylarynyń nazaryn aýdarmaı qalmady. Keıbir reseılik basylymdar buǵan bólekshe saıası reń berýde. Oǵan mynadaı tarıhı fakt túrtki bolsa kerek, budan eki myń jyl buryn Sıan qalasy Chanan dep ataldy jáne sol kezdegi Han ımperıasynyń astanasy bolyp turdy. Imperator Ý-dı osy qalada bıligin nyǵaıtyp, kúshti ımperıaǵa aınaldyrǵan bolatyn. Al, keıbir synshylar qazirgi QHR tóraǵasy Sı Szınpın ishki-syrtqy saıasatta Ý-dıge elikteıdi degen kózqarastaryn da aıtyp jatady. Bundaı sáıkesitikke naza aýdarǵan jeli qoldanýshylary qashan da tarıhı sımvolıkalarǵa boı urǵysh qytaılyqtar úshin Sıandegi samıttiń aıryqsha sımvoldyq máni bolýy múmkin degendi alǵa tartady. Degenmen, sala ekspertteri bundaı boljamdy rastaýdan aýlaq, olar atalmysh pikirlerdi saıasattanýdaǵy «qastandyq teorıasyna» kóbirek uqsaıdy dep sanaıdy.
Sheteldik BAQ: «Orta Azıa-Qytaı» samıti
Batystyq The Diplomat-qa shyqqan saraptamasynda Ketrın Pýts «Beıjińniń OA-daǵy saıası jáne qaýipsizdik talpynystary 2022 jyldan buryn bolǵanymen, Reseıdiń Ýkraınaǵa basyp kirýi Máskeýdiń álsiregen kóleńkesinde aımaqtyń Qytaıǵa beretin múmkindikterin arttyrdy» dep jazady. Buǵan qosa «OA – Qytaı» samıtiniń G7 otyrysymen qatar kelýine nazar aýdaryp: «Eki samıt te Reseıdiń qatysýynsyz ótkenimen, negizgi talqy taqyrybynda Reseı bolady», – dep kórsetken.
Al amerıkalyq VOA agenttigi aımaqtaǵy Máskeý men Qytaıdyń is-qımyldary básekelestik baǵytyna uqsaıtynyn aıtady. «Reseı Ýkraınaǵa basyp kirgenge deıin OA árqashan Reseıdiń yqpalynda boldy, biraq uzaqqa sozylǵan soǵys Reseıdiń aımaqtaǵy yqpalyn álsiretip jiberdi», – delingen saraptamada. Buǵan qosa: «Reseı yqpalynyń quldyraýy aımaqtaǵy eń iri jáne ekonomıkalyq jaǵynan eń qýatty memleket – Qazaqstanda aıqyn baıqalady, – deı kelip, – Qazaqstan Reseıdiń Ýkraınaǵa qarsy agresıasyn qoldamady jáne Donesk pen Lýganskiniń memlekettigin de moıyndamady», – dep kórsetken.
Qytaılyq People's Daily bolsa, Sıan qalasynyń Jibek jolynyń tarıhı bas núktesi ekenin alǵa tartyp, Jańa jibek jolynyń tyń dáýir paraǵyn ashatyn jınalys bolatynyn jetkizedi. Aımaq pen Qytaı qarym-qatynasy týraly «Taǵdyry ortaq, tatý kórshi, jaqsy seriktes, jaqsy dos» degen taqyryppen kúshti ekonomıkalyq jáne saýda yntymaqtastyq serpin týrasynda keńirek toqtalady. Qytaı men aımaq elderi arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń bolashaǵy jarqyn degen syńaıda qorytyndy jasaıdy.
Reseılik «Rıa Novostı» saıtynda Dmıtrıı Kosyrev «Qytaı Ortalyq Azıadaǵy KSRO-nyń týyn kóterdi» degen maqala basty. Onyń pikirinshe, «Sıandegi shara jańa álemdik ekonomıkany qurý jolyndaǵy jahandyq jáne azapty shaıqastyń bir bóligi» eken. D.Kosyrev Qytaı Reseıdiń aımaqtaǵy dástúrli yqpalyn yǵystyryp jatyr degen kózqarasty teriske shyǵarýǵa tyrysady. 9 mamyrda Máskeýdegi jıyndy eske salyp, Reseı, Qytaı jáne aımaq elderiniń is-qımyldaryn «dúbirge toly álemde aman qalý jolyndaǵy kúsh-jigerdi úılestirý» dep kórsetipti. Maqalada AQSH bastaǵan Batys elderin aıyptaı otyryp, avtor Máskeý men Beıjińdi ortaq qadam jasap jatyr dep kórsetýge tyrysqany baıqalady. Al, maqala taqyryby men onda keltirilgen argýmentter arasynda baılanystardyń tym álsiz ekenine qaramastan, avtor: «Bizdiń kóz aldymyzda aımaq óziniń búkil Eýrazıanyń ortalyǵy retindegi rólin qalpyna keltirip jatqan kezde, Máskeý men Pekınniń birlesken kúsh-jigeri onyń barlyq turǵyndaryna jaqsy úmit syılaıdy», – degen eken.
Ár el aqparat quraldarynyń sózinen taraptardyń elimizdi qamtyǵan aımaqqa degen ustanymdaryn, atalmysh sharaǵa qatysty ustanymdaryn baǵamdaýǵa bolady.
Orta Azıa jáne 5+1 formaty
Kózi qaraqty jurtqa málim, Keńes Odaǵy ydyraǵannan beri OA elderi derbes geosaıası aımaq retinde qaralady. Alaıda, iri oıynshylar arasynda Máskeýdiń yqpaly basym kúıde saqtalyp qaldy. Tipti, keıbir batystyq sarapshylardyń «Reseıdiń artqy aýlasy» dep ataıtyny da bar. Sondyqtan da Batys nemese Qytaı syndy ózge oıynshylar aımaqpen qarym-qatynasta saýda-ekonomıkalyq baılanystardy basymdyqqa aldy. Biraq, bul jaǵdaı jahannyń jańa geosaıası baǵdaryna ilese ózgere bastady. Ýkraınadaǵy soǵystyń nátıjesinde oraı Máskeýdiń aımaqqa yqpal-nazary álsiregen tusta AQSH, Qytaı sekildi iri oıynshylar Reseıdiń aımaqtaǵy yqpal ornyna basty úmitker retinde belsendilikterin tipten arttyrdy.
Qatysýshy oıynshylar qoldanyp júrgen «5+1 formatyn» eń aldymen 2000 jyldary Japonıa ortaǵa qoıǵan. Aımaqpen yntymaqtastyqty tereńdetý baǵytynda AQSH ta osy formatty paıdalana bastady. Bul sol kezdegi Aýǵanstandaǵy jańa jaǵdaıǵa tus keldi. Al, pandemıa kezinde Qytaı da aımaqpen tikeleı dıalogqa shyǵýda osyny qoldandy.
Nazar aýdaratyn bolsaq, sońǵy kezeńde OA elderiniń syrtqy álemmen qatysýy jıilegen:
• Aqpanda AQSH Memlekettik hatshysy Entonı Blınken OA elderiniń basshylarymen Astanada kezdesti. Bul Vashıngtonnyń óz yqpalyn Máskeý men Beıjińniń ambısıasyna teńestirý retinde baǵalandy;
• 9 mamyrda jeńis kúnine oraı Reseı aımaq elderiniń lıderlerin Máskeýge toptastyrdy. Syrt álem úshin bul Máskeýdiń aımaqtaǵy óz yqpalyn taǵy bir márte áıgileýi dep tanyldy.
• İle-shala aımaq lıderleri Qytaı basshysymen 5+1 formatyndaǵy samıtte jolyqqaly otyr.
• Qazirgi úrdisten alyp qaraǵanda, uqsas formatta aımaq elderimen dıalog ornatýǵa talpynatyn ózge taraptar da bolary anyq.
Bunyń bári AQSH, Qytaı sekildi iri oıynshylardyń aımaqtaǵy is-qımylynyń tyń qarqyn alǵanyn kórsetse, endi bir qyrynan Qazaqstandy qamtyǵan aımaqtyń álemdegi geostrategıalyq mańyzynyń kún sanap arta túskenine de anyq dálel.
Jańa format
Reseıdiń aımaqqa yqpalyn álsirete me?
Reseı Ýkraına soǵysynda tym kúrdeli jaǵdaıǵa túsken tusta Qytaı OA elderimen 5+1 formatyndaǵy dıalogty jandandyrdy. Kezekti samıt Reseı men Qytaıdyń aımaqtaǵy kúsh balansynyń ózgerýine yqpal ete ala ma? Anyqtaı aıtqanda, jańa format Reseıdiń aımaqqa yqpal etýin álsirete me? Buǵan R.Izımov bylaı dep jaýap berdi: Qytaımen jańa 5+1 formaty OA-daǵy dástúrli statýs-kvony ózgertýge kómektesedi degen tezıspen jartylaı kelisýge bolady. Iá, tipti Reseıdiń aımaqqa yqpaly tómendeıdi degen boljamdar bar, bul bálkim shynaıy tezıs, biraq boljaldy kúıde. Biz Reseıdiń aımaqtaǵy yqpaly men nazarynyń tómendeý tendensıasyn kórip otyrmyz. Biraq bul jerde prosestiń ondaǵan jyldarǵa sozylýy múmkin ekenin de túsiný mańyzdy. Qazir de OA-daǵy Reseıdiń yqpaly-múmkindigimen salystyrǵanda Qytaı áli de artta. Jaqynda aımaq elderi basshylarynyń Máskeýge Jeńis sherýine barýy Reseıde OA elıtasyna yqpal etýdiń jasyryn, biraq óte tıimdi tutqalary bar ekenin kórsetti. Onyń ústine, soǵys pen onyń zardaptaryna qaramastan, saýda kóleminiń ósýi jalǵasýda, ol negizgi syrtqy saýda seriktes bolyp qala beredi. Osynyń negizinde Qytaımen bastalǵan 5+1 formaty Ortalyq Azıa memleketteriniń syrtqy saıası balansynyń bir baǵyty bolýy múmkin.
Taǵy bir aıta ketetin jaıt, búginde Reseı men Qytaı OA-daǵy is-áreketterin úılestirýde. 2022 jyly aqpanda eki el basshylarynyń birlesken málimdemesinde taraptar kórshiles aımaqtarda, ıaǵnı Ortalyq Azıada múddeleri men ustanymdary uqsas ekenin málimdedi. Bıyldyń ózinde Sı Szınpınniń Reseıge saparynyń qorytyndysy boıynsha taraptar Ortalyq Azıadaǵy túrli-tústi tóńkeristerdi eksporttaýdy qabyldamaıtynyn qaıtalap, sol arqyly aımaqtaǵy strategıalaryn úılestiretinderin rastady.
Bul biz úshin saqtyqpen qaraıtyn túıtkil. Óıtkeni, bizder – OA elderi úshin Máskeý men Beıjiń pozısıalarynyń shekten tys jaqyndaýy da, olar arasyndaǵy qaıshylyqtyń bolýy da birdeı qaýipti.
Orta Azıa – Qytaı:
QAZAQSTANDYQ MÚDDE
Qazirgi kúrdeli jahandyq jaǵdaıǵa saı, OA elderi de aımaqtyq ıntegrasıany damytýdyń qajettiligin anyq túsinip jetti. Sondyqtan da birtutas geosaıası aımaq qatarynda álemmen qatysýyn jıiletti. Reseı, Batys jáne Qytaı syndy kúshter arasyndaǵy teńgerimdi saqtaý maqsatynda barlyq tarappen túrli formatta dıalog ornatyp óziniń batyl qadamdaryn da jasady. Qytaımen 5+1 formatyndaǵy samıt te osynyń bir dáleli.
OA-nyń birtutas geosaıası aımaq retinde Qytaı syndy iri ekonomıkamen baılanysty tereńdetýi aımaqtyń, sonyń ishinde Qazaqstannyń da turaqtylyǵy men damýy úshin mańyzdy. Deı turǵanmen, qazaqstandyq múdde turǵysynan qoǵam men bıliktiń sergek qaperinde bolýǵa tıisti máseleler de joq emes.
Qoǵamda Qytaıǵa degen narazylyq kóńil-kúıdiń bar ekeni de eskerilýi kerek. Bundaı qoǵamdyq kóńil-kúıge áser etken faktorlar qatarynda Shyńjańdaǵy jaǵdaı, sınofobıany kúsheıtetin ishki jáne syrtqy aqparattyq aǵynmen birge, sondaı-aq, qytaılyq kásiporyndar men kásipkerlerdiń bıznes praktıkasyna degen shynaıy narazylyq ta bar. Bulardyń nátıjesinde qoǵamda ásiresınofobıalyq pikir, kózqaras qalyptasqan.
Bunyń bárin qoryta kelgende, Qazaqsan úshin aımaqtaǵy bastamashylyq ornyn damytyp, ishki tutastyqqa (bılik pen halyq arasyndaǵy) qosa, aımaqtyq tutastyqty da bekemdeýge kóbirek kúsh salǵan jón. Sebebi, jańa jahandyq jaǵdaı Qazaqstandy qamtyǵan aımaqtyń ishki ıntegrasıasyn damtyýǵa, onyń ózinde jedel damytýǵa ıtermelep otyr. Sondyqtan Qazaqstan bastaǵan Ortalyq Azıa elderi álemniń alyp ekonomıkasy sanalatyn Qytaıdyń áleýetin tıimdi paıdalaný arqyly aımaqtyń turaqtylyǵy men qarqyndy damýyn qamtamasyz ete alady. Alaıda, ulttyq qaýipsizdik máselelerine de jańasha kózqaraspen qarap, bekemdeı túsý kerek.
Estaı Bojan, saıası sarapshy