2015 jyly BUU turaqty damý maqsattaryn bekitken edi. Uzyn sany 17 maqsat pen oǵan jetýdi kózdeıtin 169 mindetterdi 2030 jylǵa deıin júzege asyrýǵa álem elderi ýaǵdalasqan. Ol oǵan deıin qabyldanǵan Myńjyldyq damý maqsattarynyń ornyn basty. Mundaı maqsattar ne úshin qajet, jalpy qajet pe? Eki damý maqsatynyń aıyrmashylyǵy qandaı? Minekı, osy suraqtarǵa jaýap izdep kórsek.
Basty maqsat – kedeılikpen kúres
2000 jyly álem elderi BUU Shtab páteri Nú-Iorkte jınaldy. Myńjyldyq samıtinde uıymǵa múshe memleketter aldaǵy damý maqsattaryn belgilegen. Jańa myńjyldyqta sheshilýi tıis máseleler bar-tuǵyn. Jahandyq ekonomıkalyq teńsizdik, áleýmettik damý, qorshaǵan ortany qorǵaý, adam quqyǵyn qorǵaý jáne genderlik teńdik sıaqty máseleler qordalanyp qalǵan edi. Bulardy sheshý úshin bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵarý qajet ekeni belgili boldy. Osy oraıda 1998 jyly Myńjyldyq samıtin ótkizý týraly sheshim qabyldandy.
2000 jyly 6–8 qyrkúıekte Samıt «XXI ǵasyrdaǵy BUU-nyń róli» atty taqyrypta ótti. Shara sońynda «Myńjyldyq Deklarasıasy» qabyldanyp, 8 damý maqsaty bekitildi. Bul maqsattarǵa 2015 jylǵa deıin jetýge qol qoıǵan memleketter ýaǵdalasty. Ondaǵy basty maqsat – shekten shyqqan kedeılikpen kúres. Uzyn sany 189 memleket kelesi damý maqsattaryn aıqyndady:
- Shekten shyqqan kedeılik pen ashtyqty joıý;
- Jalpyǵa birdeı bastaýysh bilim berýmen qamtamasyz etý;
- Genderlik teńdikti qamtamasyz etý, áıelderdiń quqyqtary men múmkindikterin keńeıtý.
- Bala ólimin azaıtý;
- Analardy qorǵaý;
- AIV/JITS, týberkýlez jáne ózge de aýrýlarmen kúres;
- Ekologıalyq turaqtylyqty qamtamasyz etý;
- Damý maqsatynda jahandyq áriptestikti qalyptastyrý.
Shekten shyqqan kedeılik dese túsinbeýimiz múmkin. Bizdińshe aıtqanda, taqyr kedeılikpen kúres. BUU-nyń esebi boıynsha kúnine ár adam 1,25 AQSH dollaryna deıin jumsasa, ol taqyr kedeı bolyp sanalady. 2015 jyly álemde taqyr kedeılerdiń sany azaıdy. 1990 jyly damýshy elderde 47% bolsa, 2015 jyly 14%-ǵa tómendegen.
Jalpyǵa birdeı bastaýysh bilimmen qamtamasyz etý boıynsha da oń ózgeris baıqalǵan. 2000 jyly bastaýysh synypqa barmaıtyn balalardyń sany 100 mln bolsa, 2015 jyly 57 mln-ǵa tómendegen. Genderlik máselede de alǵa jyljý baıqalǵan. Qyz balalardyń mektepke barý kórsetkishi men áıelderdiń qoǵamdyq-saıası ómirge aralasý kórsetkishteri jaqsarǵan.
Ana men bala densaýlyǵyn qamtamasyz etý sıaqty kúrdeli másele de oń sheshimin tapqan. 1990 jyly 5 jasqa deıingi balalardyń ólimi 12,7 mln bolsa, 2015 jyly 6 mln-ǵa túsken. Ananyń ólimi 45%-ǵa túsken.
AIV/JITS ınfeksıasymen aýyratyndardyń sany 40%-ǵa azaıǵan. Ekologıalyq másele ýshyǵyp turǵanyna qaramastan az da bolsa ózgeris bar. Bul maqsattarǵa jetý úshin qarajat qajet. Ásirese, damýshy jáne artta qalǵan memleketterge qarajat aýadaı qajet. Osy oraıda BUU damý maqsattaryn bekitken kezde ár el JİÓ-niń 0,7%-yn ózge elderge kómek retinde berý múmkindigin engizgen edi. Danıa, Lúksembýrg, Norvegıa, Birikken Koróldik jáne Shvesıa budan da kóp qarajat bólgen.
Áli de atqarar jumys kóp
Qol jetkizgen jetistikterge qaramastan álem áli de kedeılikten, genderlik teńsizdikten, ekologıanyń nasharlaýynan arylǵan joq. Soǵan sáıkes 2015 jyly BUU 17 ornyqty damý maqsattaryn bekitti. Maqsattarǵa jetý úshin 169 mindet qabyldandy. 2030 jylǵa deıin barlyq maqsat pen mindetter júzege asýy kerek. Osy oraıda mynadaı zańdy suraq týyndaıdy. Aldyńǵy maqsatpen munyń aıyrmashylyǵy qandaı?
2000 jyly jalpy damý maqsattary qabyldanǵan. Al 2015 jyly «ornyqty damý maqsattary» bekitildi. Mundaǵy negizgi sóz «ornyqty» damý. Onyń konsepsıasy ekonomıkalyq, áleýmettik jáne ekologıalyq salalardyń birigýi arqyly qurastyrylǵan. Iaǵnı ekologıaǵa zıan keltirmeı, óskeleń urpaq jaıly oılaı otyryp damý úrdisi. Qazaqsha aıtqanda, Tabıǵat-Anany aıalaı otyryp, urpaqtyń nesibesine qıanat jasamaı damý.
- Ornyqty damýdyń 17 maqsaty: kedeılikti joıý; ashtyqty joıý; densaýlyq pen amandyq; sapaly bilim berý; genderlik teńdik; taza sý men sanıtarıa; qoljetimdi ári taza energıa; laıyqty jumys pen ekonomıkalyq ósý; ındýstrıalızasıa, ınovasıa men ınfraqurylym; teńsizdikti tómendetý; turaqty qalalar men eldimekender; jaýapty tutyný men óndirý; klımattyń ózgerýine qarsy kúres; muhıt ekojúıelerin qorǵaý; qurlyq ekojúıelerin qorǵaý; beıbitshilik, sot ádildigi men myqty ınstıtýttar; turaqty damý múddelerindegi áriptestikter.
Kórip turǵanymyzdaı, bul maqsattar «Myńjyldyq maqsattarǵa» qaraǵanda erekshe. Bastapqyda taqyr kedeılikpen kúres bolsa, qazir kedeılik pen ashtyqpen kúres júrýde. Endi bárin jalpyǵa birdeı bastaýysh bilimmen qamtamasyz etý emes, sapaly bilim berý máselesi aldyńǵy orynǵa shyqty.
Ornyqty damýdyń basym bóligi ekologıalyq máselelerge arnalǵan. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev bıylǵy Joldaýynda usynǵan únemshilik «jaýapty tutyný men óndirýge» saı keledi. Odan basqa muhıt pen qurlyq ekojúıelerin qorǵaý da ekologıalyq bastamalarǵa jatady. Sol sıaqty qoljetimdi ári taza energıa, ıaǵnı jasyl ekonomıka jaıly da Joldaýda aıtylǵan edi. Bul turǵydan qaraıtyn bolsaq, ornyqty damý maqsattary men bizdiń ishki saıası baǵdarymyz bir jerde toǵysqan. Sondyqtan ornyqty damý maqsattaryn júzege asyrý ózimiz úshin de qajet.
«Almaty-akshamy», №137, 16 qarasha, 2023 jyl