Dinde transplantasıa jasaýdyń úkimi qandaı?
Donorlyq nemese transplantasıa jasaýdyń sharıǵattaǵy orny.
Transplantasıa – (lat. transplantatio – aýystyryp qondyrý, salý, otyrǵyzý) adam men janýardyń múshelerin, tinderin bir organızmnen (donordyń) ekinshi organızmge (resıpıentke) aýystyryp, qondyrý degendi bildiredi.
Jalpy, trasplantasıa jasaý, ıaǵnı bir adamnyń (tiri bolsyn, meıli óli bolsyn) keıbir aǵzalaryn ekinshi bir adamǵa aýystyryp, qondyrý ruqsat etiledi. Alaıda, bul amal adamdy qorlamaıtyn dárejede jáne belgili bir sharttary tolyq oryndalǵan jaǵdaıda ǵana ruqsat bolyp tabylady, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz.
Bul aqparatty múftıattyń deregine sáıkes nazarlaryńyzǵa usynyp otyrmyz.
Transplantasıa jasaýdyń ruqsat ekendigine mynalar dálel bolady:
1. Alla taǵala adam balasyn ardaqtady. Ol jaıly Jaratýshy Iemiz:.
«Sóz joq. Biz Adam balalaryn ardaqtadyq. Qurlyqta, teńizde alyp júrdik, tátti taǵamdarmen qamtamasyz ettik. Jan bitkenniń kóbinen olardy ústem ettik», - deıdi.
Sondyqtan, Islam adam táni men ómirine zıan tıgizbeýge úndeıdi. Adamnyń densaýlyǵyna zıan keltiretin nárselerden alys bolýǵa shaqyrady. Haramǵa, zulymdyqqa alyp baratyn isterge jolamaýdy buıyrady. Sonymen qatar, aýyrǵan sátte emdelý joldaryn izdeýdi mindetteıdi.
Ýsama bın Shárıkten jetken rıýaıatta bylaı delinedi: «Shól dalada ómir súretin bir arab kelip: «Ýa, Allanyń Elshisi! Dári iship, emdelsek bola ma?» - dep, suraǵanda, Ol (s.ǵ.s.): «Emdelińder, rasynda Alla árbir dertti shıpasymen qosa jaratty. Ony bilgeni bildi, bilmegeni bilmedi», - dep jaýap berdi».
Demek, transplantasıa jasaý da adam balasynyń janyn saqtap qalýǵa sebep bolatyn emdeý joldarynyń biri.
2. Bul amal Quranda aıtylǵandaı, bir adamdy ólimnen qutqarý – barsha adamdy qutqarýmen teń. Alla taǵala bylaı deıdi:
«Kim kisi óltirmegen nemese jer júzinde buzaqylyq qylmaǵan bireýdi óltirse, sonda shynaıy túrde barlyq adamdy óltirgenmen teń jáne kim ony tiriltse, (ólimnen qutqarsa) barlyq adamdy tiriltkenmen teń»[3].
Adamnyń densaýlyǵyna qater tóngen jaǵdaıda tiriden tirige aǵzalardy taransplantasıa jasaý ruqsat bolǵandaı, zárý bolǵan jaǵdaıda ólgen adamnyń aǵzalaryn tiri adamǵa da aýystyrýǵa bolady. Óıtkeni, ólgen adam Quran men hadıste aıtylǵandaı, tiri adammen birdeı qurmetke laıyq bolady. Ári, ólgennen keıin múshelerin basqa bireýge aýystyrǵan jaǵdaıda da onyń qurmeti tómendemeıdi.
Sonymen birge, tiri adamnyń múddesi ólige qaraǵanda joǵary turady. Sebebi, tiri pende tirshiligin jasap, Allanyń sharıǵaty men dinin nasıhattaıdy, jalǵyz Jaratýshyǵa qulshylyq etedi. Islam sharıǵaty boıynsha ananyń janyn saqtap qalý – jatyrdaǵy balany ólimnen qutqarýdan joǵary turady dep bekitilgen. Óıtkeni, ananyń janyn saqtap qalýǵa múmkindik bar, al balanyń tiri týylýy ekitalaı.
Mine, ana ómiriniń jatyrdaǵy baladan joǵary turýy da tiri adamnyń múddesi úshin óli adamnyń aǵzasyn tirige aýystyrýyna ruqsat ekendigine dálel. Jáne bul áreket ólgen adamǵa zıan jasaý nemese qorlaý bolyp sanalmaıdy.
Donordyń ózine nemese ólgennen keıin mırasqorlaryna aǵza ótemi retinde materıaldyq qajettilikterin qamtamasyz etý shartymen, saýda-sattyq, paıda tabý sekildi maqsattar kózdeletin bolsa transplantasıa jasaý ruqsat etilmeıdi. Al, jalpylama alǵanda, tiriden tirige nemese óliden tirige aǵzany aýystyrý úshin mynandaı sharttar tolyq bolýy tıis:
1. Tiri adamnyń aǵza múshesin ekinshi bir tiri adamǵa aýystyrý sharttary:
1) Asa qajettilik, zárýlik bolsa. Iaǵnı, senimdi, ádil medısına mamandarynyń sheshimimen naýqas adamdy aýrýynan aıyqtyrýdyń jalǵyz joly – transplantasıa jasaý bolǵan jaǵdaıda. Sondaı-aq, aǵzasyn berýshi balıǵat jasyna tolǵan, aqyl-esi bútin, erikti bolýy shart.
2) Aǵzany ózgege salý otasy sátti ári tolyqtaı paıdaly bolatynyna tolyqtaı kóz jetse. Iaǵnı, bos qınaý bolmaýy kerek. Óıtkeni, keıbir deneler basqa dene múshelerdi qabyldamaýy yqtımal.
3) Donardyń aǵzasyn alý otasy oǵan eshqandaı zıan jetkizbeıtinine nemese onyń erteńgi ómir tirshiligine keri áserin tıgizbeıtindigine medısına mamandarynyń naqty tujyrymdary bolýy tıis[6]. Óıtkeni, naýqastyń múddesi aǵzasyn berýshi adamnyń múddesinen joǵary turmaıdy.
4) Bul amal eshqandaı materıaldyq nemese rýhanı qaıtarymsyz júzege asýy tıis. Iaǵnı, aǵzany satý, paıda tabý maqsatynda berilmeýi tıis.
5) Eń kemi úsh adamnan (medısına mamany) qurylǵan ádil, senimdi ári osy ota jasaý arqyly paıda tabýdy kózdemeıtin kommıssıa ota jasalmastan aldyn osy emdeý jolynyń resıpıentke (aǵza músheleri aýystyrylyp jatqan adamǵa) naqty paıdasy tıetinin jáne keleshekte donordyń (aǵzany berýshige) densaýlyǵyna, ómirine zıan tımeıtini jaıly jazbasha túrde naqty sheshim shyǵaryp, ony donor men naýqasqa berýi shart.
6) Aýystyrylatyn aǵza urpaq taratý júıesine (jynystyq múshelerge) baılanysty bolmaýy shart.
2. Óliniń aǵza múshelerin tiri adamǵa kóshirý sharttary:
1) Sharıǵat kózqarasy jaǵynan aǵza berýshiniń ólimi naqty bolýy tıis. Iaǵnı, rýhy táninen ajyrap, búkil dene-músheleri qaıta qalpyna keltire almaıtyndaı jaǵdaıǵa jetip, jerleýge ruqsat beretin dárejede bolýy kerek. Klınıkalyq ólim nemese mıy ólip, basqa dene músheleri istep turýy sharıǵı ólim bolyp sanalmaıdy. Tek júrek soǵysy, tynysy toqtap, mıdyń búkil qyzmetteri isten shyǵyp, rýhy men denesi bir-birinen ajyraǵanda ǵana ólik bolyp esepteledi. Adamnyń jany shyqqany nemese shyqpaǵany úsh adamnan qurylǵan bilikti, senimdi medısına mamandarynyń jazbasha túrde kýálik etýimen bolady. Bul kommıssıa músheleri memlekettik deńgeıde rastalǵan mamandar bolý kerek. Eger osy atalǵan sharttar oryndalmaı, adamnyń aǵza músheleri tasymaldansa, ony óltirgenmen teń kúnáǵa batady.
2) Transplantasıa jasaý, shynymen de zárýlik jaǵdaıda bolýy shart. Iaǵnı, dárigerler naýqasty tek tiri nemese óli adamnyń saý músheleri arqyly emdeýden basqa amaldyń joǵyn, ári aýrý adamǵa onyń paıdasy tıetinin naqty aıtýy tıis.
3) Aǵzany berýshi adam óz erkimen tiri kezinde aqyl-esi durys sátinde ólgennen keıin belgili múshelerin basqa adamǵa berýin ósıet etken bolýy shart. Óıtkeni, transplantasıa jasaý adamdy qorlaýǵa alyp barmaý kerek. Iaǵnı, ósıeti adamnyń denesi bosap qalatyndaı kóptegen aǵza múshelerin qamtymaýy tıis. Sebebi, bul Quranda adamdy ardaqtap kelgen aıatqa qaıshy áreket. Alla taǵala bylaı deıdi:
وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ.
«Rasynda Adam balasyn ardaqtadyq»[7].
4) Óliden tirige kóshirgeli jatqan aǵza urpaq taratý júıesine baılanysty bolmaýy shart. Iaǵnı, urpaq taratýǵa atsalysatyn adam aǵzalary bolmaýy qajet.
5) Mundaı ota túrleri memlekettik deńgeıde rastalǵan, qatań baqylaý aıasyndaǵy mekemelerde jasalýy shart. Jáne aǵzany kóshirý eshbir materıaldyq qaıtarymsyz júzege asýy tıis.
Mine, osy sıaqty pátýany Mysyrdyń aldyńǵy múftıleri de shyǵarǵan, atap aıtqanda, 1959 jyly Hasan Mamýn, 1966 jyly Ahmad Harıdı, 1979 jyly Jáddýl Haq Alı Jáddýl Haq, 1989 jyly Mýhammad Saıd Tantaýı. Sol sıaqty «Ál-Azhar» ýnıversıtetiniń bas sheıhy Ahmet ál-Taıyp jáne d. Alı Jýma.
Qoryta kelgende, joǵaryda atalǵan qaǵıdalar saqtalǵan jaǵdaıda Allanyń eń kórkem jaratylysy adam balasyna ómir syılaýǵa sebepker bolýdyń mártebesi joǵary ekendigin uǵyndyq.
Alla taǵala barshamyzdyń týra jolda bolýymyzdy násip oılap, saýapty Shaǵban aıynda salıhaly amaldarymyzdy kóbeıtip, saǵyna kútken Ramazanǵa aman-esen qaýyshýymyzdy taǵdyr etkeı! Ámın!
«Rasynda Adam balasyn ardaqtadyq» («Isra» súresi, 70-aıat).
Paıǵambarymyz (s.a.ý.) bylaı deıdi: «Ólgen adamnyń súıegin syndyrý – tiri adamnyń súıegin syndyrǵanmen teń» (Ibn Májá rıýaıaty).
Eger adamnyń múshesin aýystyrý ólimge alyp barsa, mysaly júrek sekildi, onda donar ruqsat berse de, bermese de haram bolady. Óıtkeni, onyń bergen ruqsaty ózin-ózi óltirgenmen teń. Al, ruqsat etpese, onda eshbir aıypsyz adamdy óltirgen bolady. Bul ekeýi de sharıǵatta bekitilgendeı, haram.
Sonymen qatar, eger aǵzasyn aýystyrýy ólimge alyp barmaıtyn bolsa, (ıaǵnı ol múshesiz ómir súre alatyn bolsa) ıaǵnı, aǵza múshesin aýystyrýmen iske jaramsyz bolyp qalsa, donar ruqsat berse de, bermese de haram bolady. Mysaly: eki qoldy nemese eki aıaqty aýystyrý, onsyz ómirlik kásibin jasaı almaıdy. Sondyqtan bul jaǵdaıda aǵzany aýystyrý haram bolmaq. Al eki kózdiń birin nemese eki búırektiń birin nemese tisterdiń birin nemese qannyń keıbir bóligin aýystyrý bolsa, onda kisiniń ruqsatynsyz ǵana haram bolady. Tipti kópshilik ǵalymdar onyń ruqsatymen bolsa da haram bolady dedi. Bul nárseler fıqh kitiptarynda adamǵa jáne onyń múshelerine zıan keltirý jaıynda naqty baıandalǵan.
Isra súresi 70-aıat.