Oramal – ádemilik sımvoly

Buryn qazaq jerinde, uly dala tórinde bir qıyq oramal sezim bildirýdiń de tamasha sımvoly bolǵan. Qyzdar ózine yqylasy aýyp únsiz júrgen jigitke degen iltıpatyn kesteli oramal syılaý arqyly bildirgen.

Úıimizge qonaqqa kelgen úlken kisiler kámpıtine qosyp mindetti túrde oramal alyp keledi. Ózimiz de sóıtemiz, sháı, táttige qosyp ala baramyz. Oramalsyz syılyqtyń sáni bolmaıtyndaı.

«Oramal tonǵa jaramasa da, jolǵa jaraıdy», «Oramal ton bolmaıdy, jol bolady» degen oramdy sózder beker aıtylmasa kerek. Oramaldy qurmet tutatyndar moınyna salady, qadirine jetkender basyna tartady.

MÁMİLE

Qazaq áıeliniń aq jaýlyǵy arazdasqan eki tarapty bir mámile­ge keltirý, eki jaqqa arasha túsý qyzmetin de atqarǵan. Bul kóbine qyz, jesir daýy kezinde, eki rýly eldiń arasyna syzat túsýge shaq qalǵan sátterde bolǵan. Sondaı-aq, ózge de keleńsiz jaǵdaıattar kesiri­nen aǵaıyn arasyna syzat túsip, talas-tartys týyndap, tipti ol aýyl-el ómirin ala taıdaı búldi­retindeı jaǵdaıǵa jetip órshigen tusta, aýyl-aımaqqa bedeldi ana­lar, ájeler eki jaqty mámilege ke­lýge shaqyrý maqsatynda basynda­ǵy jaýlyǵyn ortaǵa laqtyrǵan. Al anany syılaıtyn, aq oramaldyń qasıetin baǵalaıtyn erler ony at­tap ótýge kıesinen qorqyp, judy­ryqqa emes, ýáli sózge toqtaǵan.

URPAQ

Qazaq qyzy basyna úkili taqıa kıgen. Uzatylyp, oń bosaǵadan at­taǵanda, sol áýlettegi syıly ana «búginnen bastap qyz dáýrenińmen qoshtastyń, endi kelin boldyń» dep basyna oramal salǵan. Qazir de kelinge oramal salý dástúri mán- mańyzyn, qundylyǵyn joǵaltqan joq. Bul úrdistiń qazaqtyń súıegi­men ketetinine bek senimdimiz ári qýanamyz.

Iá, jas kelin úshin oramal jańa ómirdiń bastalǵandyǵynyń sımvo­ly. Iaǵnı aq jaýlyq – qyz emes, kelinshek, bireýdiń jary, otbasyly ekenińdi bildiretin belgi. Endigi jerde sol oramaldyń ádebin saq­taýǵa mindettisiń degen sóz.

Adamnyń shashy barlyq teris energıany tez tartyp alatyn qa­sıetke ıe, aýadaǵy shań-tozańdy da ózine jınap, sińirip alady. Qazaq áıeli balasyn oramalsyz emizbe­gen. Tamaq istegende de jalańbas turmaıdy, shashy tamaqqa túsedi. Ertede analarymyz «Oramal degen senderdi jamandyqtan qorǵap tu­ratyn myqty qorǵaýshy. Jalańbas júrmeńder, yrymǵa jaman» de­gendi aıtyp otyrýdan jalyqpaǵan. Demek, basynda oramaly bar áıeldiń aýrý-syrqaýdan alys bola­tyny aıtpasa da túsinikti. Al áıel- ana saý bolsa, urpaq ta saý degen sóz.

AQ JAÝLYQ

...Aýylǵa kelgenime eki apta. Erteń jolǵa shyǵamyn. Sondyqtan búgin anamnyń uıadaı jyly ból­mesine jattym.

Sheshem peshtiń túbinde. Men janynda. Meniń janymda kishken­taı qyzym pysyldap uıyqtap ja­tyr. Bólmede ústel shamy. Anam júzin maǵan buryp bir qyrymen jatyr. «Aınalaıyn, bir túıir qy­zym, aman júr qashanda!» dep kúbirledi bir kezde. Al men óz qy­zym jatqan jaqqa qaraılap qoıa­myn, «kórpesin ashyp tastamady ma eken» dep, «kúnim» dedim sosyn kúbirlep...

...Al búgin jaýlyǵy aǵarańdap anamnyń meni burynǵydaı qarsy almaıtynyn bilsem ǵoı...

BOSAǴA

Adam aıaǵy sál saıabyrsyp, ken­je eki kelin shelpek, baýyrsaq pisirý qamyna, al úlken jeńgem Sáýle ekeýmiz anamnyń jambasy jerge tıgennen keıin, bólmesin retke keltirýge kirise bastaǵanbyz.

Jeńgem sheshemniń bólmesine taıaı bere, ıilip sálem etip baryp engende, júregim týlap ketti. Beıne anam tiri, peshtiń túbinde myzǵyp alýǵa jatqandaı áserlengenim. Ta­maǵyma tas keptelip qaldy sosyn. Anamdy izdep júrmin...

Qazaqta bosaǵaǵa sálem salý salty baryn bilemin ǵoı, biraq kózben kórgen tym áserli eken. Bizdiń dástúr netken ǵajap!

Jeńgemdi jaqsy kórip kettim.

AINALAIYN!

Kún salqyndaý. Denem titir­kenip tońǵandaımyn. Sheshem qaı­tys bolǵanda kózindeı kórip, ústi­me úı ishinde ilip júreıin dep bir jyly jempirin, sosyn shaǵyn shálisin ala kelgen edim. Biraq sol boıy shkafta turdy. Tońǵasyn, álde anamnan demeý tiledim be, bilmeımin, júnnen toqylǵan shálini basyma taǵyp, al jempirdi kıip aldym.

Ústimdegi ózgeshe jempirdi, ba­symdaǵy oramaldy birden tanı qoıǵan kishkentaı qyzym júgirip kelip asa bir súıispenshilikpen túı­melerin salyp berdi. Kelesi bólme­de otyrǵan aǵasyna:

– Olja-a-as, áje keldi! – dep qoıady kúlimdep. Kózimnen jas shy­ǵyp ketti.

Shesheme «jalǵyz qyzyń bol­sam da meniń balalarymdy baýy­ryńa baspaısyń, uldaryńnyń ba­la-shaǵasyna jaqynsyń» dep ókpeleýshi edim. Meniń ul-qyzyma arnaıtyn sózi «Aına-a-laıyn!» ǵana bolatyn. Onda da bir jylda bir-eki aptaǵa ǵana baratynbyz.

Balany aldaı almaısyń, ol rıasyz kóńildi dál tanıdy. Qyzym sheshemniń jempirin kıip turǵan meni uza-a-aq qushaqtap turdy. Kish­kentaı júrektiń munysyn «aınala­ıyn» degen sıqyrly sózdiń ıesine qurmet kórsetip turǵany dep bildim.

Búgin anam túsime kirdi...

SHARQAT

Bizdiń jaqta jún oramaldy, shálini sharqat deıdi. Kompúterde uzaǵyraq otyryp qaldym bilem, boıym tońazydy. Sheshemniń shar­qatyn ıyǵyma jamylyp aldym. Shap-shaǵyn bolsa da jyp-jyly, óne boıyma jylylyq tarap sala berdi.

Sálden soń qyzym ekeýmiz syrtqa shyqpaqshy bolyp edik, «ájeniń oramalyn tartaıynshy» dedi. Sosyn basyna tartyp berdim.

– Ýh, jylysyn-aı! – dep qoıady ózi.

Meniń túıgenim: anańnyń ózi ketse de, jylýy máńgi qalady eken...

NAǴASHY

Aýylǵa anamnyń jyldyq asy­na barǵanda Shymkentten kelgen ápkem «endi qaıǵy bolmasyn, bas­taryń ylǵı aǵaryp júrsin» dep ıyǵyma qymbat oramal jaýyp edi. Matasy jumsaq eken. Ádette úıge kelgen meımannyń ákelgen jaqsy syılyǵyn ózine qımaı, «sandyqqa» salyp qoıatyny bar áıelderdiń. Ondaǵysy – men de bir jaqynyma syılarmyn deıdi ǵoı.

Myna oramaldy úıtpedim. Aıt­tyń alǵashqy kúni jumys ornyma, áriptesterime dastarhan jaıyp, anama baǵyshtap Quran oqytarda taǵyp aldym.

Aýylda jas kelinderge deıin oramalsyz júrmeıdi. Keshe sadaqa­da baıqaǵanym, jelge totyǵyp, kúnge kúıip, kúıki tirlikten tıtyq­tap azyńqyrap júrgen keıbir aýyl kelinderiniń júzin de erekshelep turǵan osy oramal!

TÁRBIE

Qazanǵa et salyp qoıǵan. Qa­myr ılemekshi bolyp edi, un bitip qalǵan eken. «Ettiń pisýine áli bir­talaı ýaqyt bar, jaqyn mańdaǵy bazarǵa baryp kele qoıaıyn, basqa da kerek-jaraqty ala kelermin», – dep oılady. Biraq shashy unamady, sosyn aq oramal baılaı qoıdy.

Bazarda kisi kóp. Unǵa barǵan adam balalaryna jyly shulyqtar tańdap ketti. Áıel degen sol ǵoı. Sháı demdeıtin sháınek te unaı qal­dy. «Júzim alsańshy, qyzym», – dep jyly sóılegen ájeıdiń de kóńilin qımaı, bir keli júzim satyp aldy.

Baıqaǵany – bul keıýana ǵana emes, bazardaǵy ózine jolyqqan satýshynyń bári buǵan jyly, abaı­lap (ásirese, jastar jaǵy), ózgeshe iltıpatpen qaraǵandaı bolyp kórindi.

Áıel olardyń ózine emes, ba­syndaǵy aq oramalǵa qurmetpen qaraǵanyn túsindi. Túsindi de, qaı­naǵan bazarda júrip sol oramalǵa laıyqty bolýǵa, durys sóıleýge, ádepti kórinýge tyrysty.

Adam turmaq, bir qıyq oramal da áıeldi tárbıeleı alady eken-aý! Ózin jeńil sezinip úıine oralǵan áıel aınaǵa qarady. Aınadan aq jaýlyqty anasyn kórdi...

(Bazarǵa shyqqan keıipker ózim edi).

SIQYRLY

Úıge kútpegen qonaq kelip qal­ǵan. Demalys, shashym jýylmaı turǵan soń, yńǵaısyzdanyp oramal tartyp alǵan edim.

Qonaqtar ketken soń ydys-aıa­ǵymdy jýyp tastap, sál myzǵyp alaıyn dep jata qalǵanmyn, álgi oramaldy sheshpesten. Ádettegideı ul men qyz da jantaıa ketti janyma (mundaıda marqum sheshem, «uıyq­tata ma bular» dep zilsiz renjýshi edi).

Betimnen alma-kezek súıip ja­typ ulym kenet:

– Anashym, sizdiń betińiz ádemi- i-i bolyp tur ǵoı, – dedi alaqany­men jumsaq qana aıalaı sıpap ótip.

Álgi oramaldyń sıqyry ol! Onyń qudireti balaǵa da sezilip tur, á?!

Marqum Gúlbarshyn jeńgem basynan oramalyn bir tastamaı ketti ǵoı! Alǵanyń (Aqtóbe obly­sy) qyzy edi, oryssha ósken. Men ol kezde oqýshymyn. Esimde, kelin bolyp túsken kúninen oramal sal­dy. Keıde alyp tastap, jalańbas júretin. Syrttan kirip kele jatqan úlken kisilerdi kórse, basyna baı­lap ala qoıatyn.

Birde sheshem «yńǵaısyzdyq týdyryp júrse taqpaı-aq qoı» dedi. Biraq taqpaı júre almady. Tipti keıin: «Oramalymdy shesh­sem, basym yzǵyp, tońyp turatyn­daı», – deıtin kúnge jetti marqum.

 Sonymen, oramal – áıeldiń bolmysyn tolyqtyryp turatyn kórki, qala berdi densaýlyǵy dedik. Tipti, ary men sáni dep áspettesek te artyq emes. Oramal da – ádemilik sımvoly. Tek ony tumshalanbaı, qazaqsha taǵa bileıikshi. Burynǵydaı emes, qazir oramal taǵýdyń túrli zamanaýı ádisi bar. Kez kelgen kıimmen úılestirip baılap alýǵa bolady. Sondyqtan qazaqtyń oramaly – ol ómirsheń dúnıe.