Álemdegi saıahat jáne týrızm týraly jetekshi aqparat quraldarynyń biri CNN Travel «Keńes dáýiriniń surqaı megapolısi qalaı Ortalyq Azıanyń sán ortalyǵyna aınaldy» degen taqyrypta maqala jaryq jarıalapty.
Sońǵy jyldary álemniń kóptegen qalasy jańasha qalyptasyp keledi, biraq Almatydaı tabysty ózgergeni az.
KSRO ydyraǵannan beri Qazaqstannyń eń úlken qalasy (halqy 2,2 mıllıon jáne ósýde) jaı ǵana surǵylt keńestik metropolıadan Ortalyq Azıanyń qalalyq juldyzyna aınaldy.
CNN Travel
Bul jolda Almaty álemdegi eń ádemi metro júıeleriniń birin jasap, iri banktik jáne qarjy ortalyǵyna aınaldy. Qala óz dástúrli bazarlaryn lúks býtıkter men zamanaýı saýda ortalyqtarymen tolyqtyryp, ulttyq taǵamdaryn álemniń tanymal tamaq synshylaryna unaıtyn jańa deńgeıge kóterdi.
Almaty sonymen qatar Ortalyq Azıanyń mádenı-shyǵarmashylyq ortalyǵy retinde damyp keledi. Qalada álemdik deńgeıdegi birneshe mýzeıler (olardyń ishinde ataýy joq "qupıa" jerasty koleksıasy da bar) jáne kelesi jyly ashylýy josparlanǵan jańa mádenı ortalyq bar.
"Bul qalada ómir súrý óte qolaıly," - deıdi Almatyda uzaq ýaqyt turatyn amerıkalyq turǵyn, tarıhı muralardy saqtaý jónindegi belsendi jáne Walking Almaty jobasynyń negizin qalaýshy Dennıs Kın.
"Jasyl ári taza. Mashınasyz júrýge bolady. Mundaǵy qoǵamdyq kólik tamasha. Sonymen birge, bul Ortalyq Azıanyń zamanaýı óner men gastronomıa ortalyǵy."
Kınniń aıtýynsha, ol elge barǵanda Qazaqstanda turatynyn aıtsa, "Borat" fılmi týraly sóz qozǵalady. Alaıda qazirgi Almatyny kórgende Borattyń ózi de "Óte keremet!" dep aıtar edi.
Tarıhı joly
Bul aımaqta adamdar myńdaǵan jyldar boıy ómir súrgenimen, olardyń kóbisi Qytaı men Eýropa arasyndaǵy ulan-baıtaq dalany kezgen kóshpeliler bolǵan. Orta ǵasyrlarda bul jerde Uly Jibek jolyndaǵy kerýender toqtaıtyn ejelgi qala bolǵanymen, ol Reseı ımperıasy 19 ǵasyrdyń ortasynda aımaqty jaýlap alǵanǵa deıin joǵalyp ketken.
Reseı áskerleri óz bıligin nyǵaıtý úshin bekinis salǵan, bul bekinis keıin shaǵyn qalaǵa aınalyp, onda soltústikten ońtústikke jáne shyǵystan batysqa sozylǵan kósheler tory men molynan egilgen aǵashtar boldy. Orystar sondaı-aq qalanyń sáýlet murasyna aınalǵan ásem pıaz tárizdi kúmbezderi bar Voznesenskıı kafedraldyq soboryn salǵan. Áıtpese, qazirgi kezde patshalyq dáýirdiń az ǵana eskertkishteri saqtalǵan.
1991 jyly Keńes Odaǵynan táýelsizdik alǵannan birneshe jyl ótken soń, el astanasy Astanaǵa kóshirildi. Osy mártebeden aıyrylý Almaty úshin úlken synaq boldy. Degenmen, ony ýaıymǵa salynbaı, Almaty basshylary men turǵyndary Astanadan kem túspeıtin qala qurý maqsatynda kúsh biriktirdi.
«Bul qala qazir kásipkerler men sýretshiler mekenine aınaldy», - deıdi jańa «Selınnyı» qazirgi mádenıet ortalyǵynyń dırektory Jama Nurqalıeva. Onyń pikirinshe, el astanasynyń kóshýi Almatyǵa óz baǵytyn erkin aıqyndaýǵa múmkindik berdi.
«Bul bostandyq qalaǵa shyǵarmashylyq pen múmkindikterdiń, oı eleginen ótkizý men pikirtalastyń erekshe rýhyn alyp keldi. Sondyqtan bizdiń óńirdegi eń úlken óner sahnasy men megapolıstik ekonomıkamyzdyń bolýy tańqalarlyq emes. Úlkendi-kishili kóptegen bıznester bar. Bul kóptegen kreatıvti adamdar úshin, tek sýretshiler ǵana emes, erekshe orynǵa aınaldy».
Kóshpeli rýhyńyzdy jańǵyrtý
Aspazdar Qazaqstannyń ótkenine tamyr jaıǵan jańa nárse jasaýdy ózderine mindet etip alǵan. Olar muny neo-nomad taǵamdary dep ataıdy. Bul – qazirgi zamanǵy aspazdyq ádister men sándi bezendirýdi Almaty aınalasyndaǵy dalany mekendegen kóshpeliler qoldanǵan dástúrli ónimdermen úılestirgen erekshe asqana.
«Bizdi kóshpelilerdiń shylymmen ystaý, etti ashyq otta pisirý nemese etti ystyq tastardyń astyna kómip, sol jerde pisirý sıaqty dástúrli ádisteri shabyttandyrady», – deıdi qalanyń bedeldi «Aýyl» meıramhanasynyń bas menedjeri Sát Nurmash.
Alaıda, osydan keıin uqsastyqtar aıaqtalady. Etti arnaıy shópter men dámdeýishtermen marınadtap, jaılap otqa eki kún boıy daıyndaıdy. Tapsyrylǵan taǵamdardyń porsıalary shaǵyn jáne ár tabaq – óner týyndysyndaı ádemi bezendirilgen.
«Aýyl» meıramhanasynyń jeti taǵamnan turatyn dám mázirinde dámdi úırek eti qosylǵan dúngen kespesi, jylqy eti samsasy, ystalǵan tóstik pen qoıdyń sıraq eti qosylǵan beshbarmaq, salqyn shalap (qyshqyl jylqy súti) sorpasy, anar qosylǵan qoıdyń tili sekildi taǵamdar bar.
Neo-nomad taǵamdaryn daıyndap usynatyn basqa da oryndarǵa Esentai Square-degi Shyny Kýb ishinde ornalasqan Tör meıramhanasy jáne Dınamo stadıony mańyndaǵy Tarih meıramhanasy jatady. Sonymen qatar, Auyl meıramhanasy kıiz úıden shabyttanǵan dızaıny úshin álemdegi eń ádemi meıramhanalar qataryna engen Prix Versailles baıqaýynyń 16 fınalısi ishinde tańdalyp, kópshilik tarapynan joǵary baǵaǵa ıe bolýda.
Biraq barlyǵy zamanaýı emes. 1868 jyly negizi qalanǵan Zelónyı bazarynda (Jasyl bazar) jańa pisken jemister, qurt, shubat jáne basqa da jergilikti taǵamdar satylatyn saýda oryndary ornalasqan. Bul jerde, tipti, ártúrli jylqy eti ónimderine, sonyń ishinde dámdi bolyp keletin qazy-qarta, shujyq túrlerine arnalǵan bólim bar.
Kóshpeli ómirdi tereńirek sezingisi keletinder bul tájirıbeni Almatynyń mańynan taba alady.
Qalany shyǵysqa qaraı qorshap jatqan Tán-SHan taýlarynyń qarly shyńdarynda ornalasqan Kólsaı kólderi ulttyq parki kıiz úılerde qonystaný múmkindigin usynady. Bul jerde Kólsaı kóliniń mańyndaǵy jeke lagerlerde ornalasyp, jylqymen saıahatqa shyǵýǵa, kóshpendilerdiń jolbasshylyǵymen alys jatqan Qaıyńdy kóline baryp, ǵajaıyp «eles ormanyn» tamashalaýǵa bolady.
Lývr stılindegi shyny pıramıdamen bezendirilgen Ábilhan Qasteev atyndaǵy Memlekettik óner mýzeıi — Qazaqstandaǵy beıneleý óneriniń basty ortalyǵy sanalady. Munda qazaqtyń kartınalary, músinderi men kilem, zergerlik buıymdar, aǵashtan jasalǵan dekoratıvti óner týyndylary syndy kórkem shyǵarmalar kórmege qoıylǵan.
Sondaı-aq, 1908 jyly salynǵan orys stılindegi aǵash úıde ornalasqan Yqylas atyndaǵy halyq mýzykalyq aspaptar mýzeıi jáne Almaty mýzeıiniń etnografıalyq artefaktileri qyzyqty jınaqtardyń qatarynda.
Qalanyń eń qupıa ári tartymdy mýzeıi — ataýy joq «jasyryn mýzeı». Bul mýzeıdiń jumbaqqa toly ekendigi sonshalyq, ol jer astynda, týra maǵynasynda, fransýz úıiniń jertólesinde ornalasqan. Fýrmanov kóshesindegi Eıfel munarasynyń replıkasymen bezendirilgen bul sándi saýda kesheni jasyryn mádenı qazynany ashyp kórsetedi.
Jeke koleksıanyń ıesi — Almatynyń jergilikti ónerin erekshe baǵalaıtyn jáne qupıa ustaǵysy keletin jergilikti olıgarh. Mýzeıge kirý tegin bolǵanymen, aldyn ala brondaý mindetti, jáne bılet alý úshin erekshe telefon nómiri nemese elektrondyq poshta arqyly brondaý qajet, ol tek senimdi adamdar arasynda belgili. Bir jergilikti gıd bul oryn týraly "Qazaqstandaǵy otandyq óner men artefaktilerdiń eń mańyzdy koleksıasy" dep ataıdy.
Kóptegen bólmelerde ejelgi azaptaý quraldary, ortaǵasyrlyq erlerge arnalǵan qulyp beldikter, kóshpendilerdiń sán úlgileri, alǵashqy radıo men teledıdar, keńestik plakattar jáne ǵaryshkerlerdiń jádigerleri sekildi túrli qyzyqty eksponattar bar. Sonymen qatar, Qazaqstannan shyqqan musylman, hrıstıan, evreı jáne býdda mádenıetine qatysty artefaktiler kórsetilgen zaldar da bar. Mýzeı qaraýshysy kelýshilerdi sýretke túsirmeýdi jáne zattarǵa tıispeýdi qadaǵalap, árdaıym qastarynan qalmaıdy.
CNN Travel
Jaqynda ashylatyn Selınnyı zamanaýı mádenıet ortalyǵy da jergilikti kásipker, esimi belgili Qaırat Boranbaevtyń qoldaýymen quryldy. Ol Ortalyq Azıadaǵy eń úzdik mádenıet oshaǵyn ashýdy maqsat tutqan. 1964 jyly salynǵan shyny qasbeti bar postmodern stılindegi keńestik Selınnyı kınoteatrynyń ornyna ornatylǵan bul ortalyq zamanaýı mýzyka, bı, kıno, beıneleý óneri, teatr qoıylymdaryn, sondaı-aq zertteý jobalary, bilim jáne baspa is-sharalaryn qamtıtyn keń kólemdi mádenı baǵdarlamalardy usynady.
«Bizdiń kórkemdik strategıamyz eki motıvtiń sımbıozyna — "Osy jerde" jáne "Osy ýaqytta" negizdelgen», — deıdi Djama Nurqalıeva.
«Osy jerde» — túrli formattaǵy sharalar ótetin fızıkalyq keńistik, al «Qazir» — qazirgi ýaqytta jáne bolashaqta zertteý jobalary arqyly júzege asyrylatyn ıntellektýaldy keńistik. «Qazir» jobasy ártúrli mádenı, áleýmettik, ıdeologıalyq, jáne ǵylymı kózqarastardy qamtıtyn sýretshiler men teoretıkterdiń qatysýymen «Osy jerde» baǵdarlamasynyń iske asyrylýyna sep bolady.
Qalanyń qoǵamdyq oryndarynda da san alýan óner týyndylaryn kórýge bolady. Almaty metrosy erekshe bezendirilgen stansıalarymen tanymal, ásirese Jibek Joly stansıasyndaǵy «Ejelgi álemniń keremetteri» mozaıkasy, Almalydaǵy túrli-tústi vıtrajben jasalǵan alma aǵashy jáne Áýezov stansıasyndaǵy qazaqtyń dástúrli úılený kórinisi erekshe kóz tartady.
Amerıkadan kelgen turǵyn Dennıs Kın sońǵy onjyldyqta Keńes dáýirinen qalǵan qoǵamdyq ónerdi qalpyna keltirý jáne saqtaý jolynda kóptegen jumystar atqardy. Táýelsizdik alǵannan beri bul óner týyndylarynyń keıbiri eskerýsiz qalyp, tipti boıaýmen nemese sylaqpen jabylyp ketken.
Kınniń jaıaý týrlarynyń biri Arasan monshasy men saýyqtyrý ortalyǵy, Otyrar qonaq úıiniń barelefteri men freskalary, Ǵylym akademıasyndaǵy mozaıkalar men vıtrajdar sekildi sosıalısik modernısik arhıtektýranyń jaýharlaryn qamtıdy.
«Bul arhıtektýra men óner týyndylary týrıser kóp bara bermeıtin jerlerde ornalasqan», — deıdi Kın, «jáne kóp adamdar Almatyny ózi de erekshe baǵyt dep sanaıdy. Biraq dál osy erekshelik Almatynyń daralyǵyn aıqyndaı túsedi».
Jetýdiń joly
Turkish Airlines Almaty men Ystambul arasynda kúnine eki-úsh ret tikeleı reısterdi júzege asyrady, bul arqyly Eýropa, Afrıka jáne Taıaý Shyǵystyń kóptegen qalalaryna ushýǵa bolady.
Air Astana ishki reısterdi Qazaqstannyń kóptegen qalalaryna, sondaı-aq Beıjiń, Seýl, Jańa Delı jáne Bangkokqa kúndelikti halyqaralyq reısterdi usynady.
Qaıda turýǵa bolady?
Esentaı Molldaǵy 30 qabatty ǵımarattyń joǵarǵy qabattarynda ornalasqan Ritz-Carlton Almaty qonaq úıi zamanaýı sán-saltanat pen qalanyń tamasha kórinisterin usynady.
Voznesenıe soboryna, Kók bazarǵa jáne Arasan monshalaryna jaqyn ornalasqan Renion Park Hotel orta deńgeıdegi qolaılylyq pen qyzmetti qolaıly baǵamen usynady.
Nemese Ortalyqta ornalasqan, keńestik dáýir stılin saqtaǵan jáne meıramhanasy freskalarmen kómkerilgen Hotel Otrar-da ýaqytty keri aınaldyrǵandaı bolasyz.
Qaıda tamaqtanýǵa bolady?
Zamanaýı «neo-kóshpendi» asqanasymen tanymal Auyl meıramhanasy qalanyń ońtústigindegi Medeý ańǵarynda ornalasqan, munda erekshe dızaınmen kózdiń jaýyn alatyn kórinisterdi tamashalaýǵa bolady.
CNN Travel
Lanzhou jeti fılıaly bar jáne Novotel City Center janyndaǵy Sandyq Restaurant meıramhanasy dástúrli qazaq asqanasynyń taǵamdaryn usynady.
Almatyda burynǵy Keńes Odaǵy asqanalarynyń taǵamdaryn da tabýǵa bolady. Darejani meıramhanasyndaǵy grýzınniń hachapýrıi jáne Voznesenıe sobory saıabaǵynyń ońtústik-batys buryshyna jaqyn ornalasqan Mar’ına Rosha meıramhanasyndaǵy borsh, sıyr eti jáne basqa da reseılik dámdi taǵamdar óte tanymal.