Tańjaryq TÚSİPULY
Bir ulttyń mádenıeti sol ulttyń tarıhı damý barysynda qalyptasyp, ortaq ıgilikke degen umtylysymen árlenip tolysady. Ulttyq ádet-ǵuryp, salt-sana arqyly aıshyqtalyp, aıqyn ulttyq tús alyp bir birinen paryqtalady. Mádenıetimizdiń máıegi sanalatyn naýryz merekesi jaıynda etnograf-ǵalymdar jaǵynan túrli ǵylymı kózqarastar ortaǵa salynyp keledi. Áıtse de mazmuny baı bul qundylyqty ár qyrynan tolyqtyra túsý artyq etpeıdi.
«Naýryz» parsysha jańa kún, ıaǵnı jyldyń basyn bildiredi. Qazańtyń baıyrly jyl sanaýymen naýryz «Birdiń aıy», al qazirgi jyl sanaýmen 3-shi aıdyń 22 kúnine týra keledi. Kún men túnniń teńeletin osy kúndi ejelgi jurtymyz aıryqsha qadirlep, «Qadyr túni» etip te toılap kelgen. Qýanysh dastarhanyn jaıyp, úlken-kishi bas qosyp «Ulys oń bolsyn, aq mol bolsyn» dep tilek tilesken. Bul kúnniń halyq arasynda qadirli bolǵany sonsha, barlyq adam taza, retti kıinip, kóńildi júrýge tyrysqan. Tipti ózara arazdyǵyn umytyp, bir birinen keshirim-ǵafý surap, qol alysyp tós qaǵysyp kórisken. Ultystyń uly kúninde eski ókpe-arazdyǵyn umytpaı, renishin saqtaǵan adamǵa aýyr kiná taǵyp, topty jıynǵa qospaı jalǵyz qaldyrǵan. Mundaı adamdy áleýmettik ortadan oqshaýlap, qaıyrylyp qaraspaǵan. Osynyń ózi Naýryz merekesiniń jurt júreginen oryn alyp, aıryqsha qurmetke, qadirge ıe bolýyna áser etse kerek.
Naýryz – jyl basy
Naýryz shyn máninde jańa jyl toıy, «tabıǵattyń meıramy». Ulystyń uly kúni degen atymen tutas kóshpeli qazaq dalasyna keńinen tarap, ornyqqan ejeli mereke. Onyń san myń jyldyq ýaqyt synynan ótýine izgilik, jaqsylyq, meıirimdilikti, ózara janashyrlyqty násıhattaýynda.
Bul merekege qatysty kóptegen ulttyq dástúrler qalyptasqan. Olardyń qataryna "Naýryz toı", "Naýryz kóje", "Naýryz jumbaq", "Naýryz bata", "Naýryz tilek", "Naýryz jyry" syndy ǵuryptyq salttar, fólklorlyq janrlar, sondaı-aq, "Áz-Naýryz", "Qydyr ata", "Samarqannyń kók tasy" syndy mıftik, sakraldi uǵymdar da qalyptasqan.
Halqymyz naýryz aıyn erekshe qurmettegen. Naýryz aıynda dúnıege kelgen balalardy baqytty sanap, olarǵa Naýryzbaı, Naýryzhan, Naýryzgúl sıaqty esimder bergen. Sondaı-aq, naýryz kúni týǵan maldy "tól basy" dep erekshe baǵalap, malynyń «seteri» dep qaraǵan.
Naýryz kóje
Naýryz merekesiniń eń basty belgisi – Naýryz kóje. Ol jeti túrli dám qosylyp jasalady. Bul kójeni adamdar tilek aıtyp, birge ishedi. Naýryz kóje bıdaı, tary, kúrish, et, tuz, sút jáne sýdan daıyndalady. Kójeniń janynda qazy-qarta, jal-jaıa, bas-sıraq sekildi dástúrli et taǵamdary da usynylady. Onyń quramyndaǵy azyq-túliktiń sany jeti bolýy shart. Bul – keń peıildiliktiń, qonaqjaılyqtyń belgisi. Bul taǵy qazaqtyń «jeti» sanyna aıryqsha mán berýimen de qatysty. Naýryz kójeniń jeti dáminen tys, "jeti joq", "jeti jut", "jeti darıa", "Jetisý", "jeti rý", "jeti amal", "jeti qabat jer", "jeti ata", "jeti kún", "jeti qazyna", "jeti jarǵy", "jeti ǵashyq" degen uǵymdar bar.
Naýryzǵa qatysty dástúrler
Naýryz bata – Aqsaqaldar men el aǵalary mereke kúninde elge, óner kórsetkenderge jáne jalpy halyqqa arnap bata beredi.
Naýryz tilek – Mereke kúni dos-jaran, týys-týǵan, kórshiler bir-biriniń úıine kirip, jaqsy tilekter aıtyp, dám tatady.
Naýryz jyry – Bul merekege arnalǵan bata-tilek, ázil-qaljyń, madaqtaý jyrlary. Bul – aýyz ádebıetiniń bir túri.
Naýryz jumbaq – Merekelik jıyndarda óleńdetip aıtylatyn jumbaqtar. Olar kóbine tabıǵatqa, aýa raıyna, kún men túnge qatysty bolyp keledi.
Naýryz tól – Bul aıda mal tóldeıdi. Osy kezeńde týǵan tól "tól basy" dep atalyp, erekshe kútimge alynady.
Naýryz kók – Naýryz aıynda ushyp keletin kishileý qara kók qusty "kıeli" sanap, qorǵaǵan.
Naýryz sheshek – Naýryzda gúldeıtin erekshe ásem ósimdik. Ony úıde ósirgen.
Naýryzsha – Naýryz aıynda jaýatyn erekshe úlpildek qar. Bul – kóktemniń jaqyndaǵanynyń belgisi.
Saýmalyq – Kún jylynǵanda, alǵashqy kún kúrkiregende el úılerin aınalyp, aq shashyp, "aq mol bolsyn" dep tilek tilegen.
Naýryz – halyqtyq mereke
Naýryz – ǵylymı júıege túsken buqaralyq mereke. Onyń boıynda quqyqtyq normalar, moraldyq ádet-ǵuryptar kórinis tabady. Bul kúni adamdar sándi, taza kıinip, úıde otyrmaı, dalaǵa shyǵyp, kóshe aralaıdy. Kórshi-qolań, týys-týǵan, dos-jarandardyń úıine kirip, naýryz kóje iship, bata alady.
Bul kúni adamdar renishterin umytyp, bir-birinen keshirim suraıdy. Jaman sózder aıtylmaıdy, urys-keris bolmaıdy. Tipti, temeki shekpeıdi, ishimdik ishpeıdi.
Mereke aldynda ár úı tazalanady, úı janýarlaryna qamqorlyq jasalady. Aǵash otyrǵyzylyp, gúl egiledi. Ata-baba rýhyna quran baǵyshtalady. Úlkenderge qurmet kórsetilip, jastar úlkenderge merekelik sálem beredi.
Qazaq halqy úshin Naýryz – birlik pen tatýlyqtyń, jańa ómirdiń bastaýy. Bul meıram halyqtyń ulttyq sanasyn jańǵyrtyp, salt-dástúrlerimizdi dáripteıtin erekshe kún.