Bul kúni shash alýǵa, tyrnaq alýǵa bolmaıdy
Túrki halyqtarynda jańa jyl 22 naýryzda bastalady. Almaty-akshamy.kz Kazdala.kz saıtyna silteme jasap, Naýryz meıramyna baılanysty 22 qyzyqty derekti sizderdiń nazarlaryńyzǵa usynady.
1. Naýryz meıramy — álemniń eń kóne merekeleriniń biri. Orta Azıa halyqtarynda bes myń jyl boıy toılanyp keledi. «Naýryz» sózi parsy tilinen aýdarǵanda «Jańa kún» degen maǵynany beredi.
2. Erterekte qarıalar 22 naýryzdy «Qyzylbastyń naýryzy» deıdi eken (Qyzylbas — Iran, burynǵy Parsy eliniń qazirgi ataýy). Qazaq halqy "Naýryz" demeı, "Amal" degen.
3. Naýryzdyń dástúrli taǵamy — «Naýryz kóje». Ol jeti túrli azyqtyq dámnen turady. Jeti degen san aptanyń jeti kúnin beıneleıdi, bul sannyń maǵynasy tereń. 7 sanyna baılanysty ádet-ǵuryptar da bar. Naýryz kezinde ár adam óz úıine 7 qonaqty shaqyryp, ózi de 7 úıge kirip shyǵady. Ózbekstanda «Sýmalaq» naýryz kójege uqsas taǵam dástúrli bolyp sanalady. Ol da jeti taǵamnan ázirlenedi.
4. Naýryz meıramy 18-ǵasyrǵa deıin Ejelgi Grekıada, Ejelgi Rımde, Ulybrıtanıada, 1700 jylǵa deıin ejelgi Rýste toılanyp kelgen degen derek bar. Kóktem merekesi týraly málimetter antıkalyq jáne orta ǵasyrlyq jazýshylardyń eńbekterinde kezdesedi.
5. Naýryzdy toılaý tarıhy Abaı óziniń «Biraz sózi qazaqtyń qaıdan shyqqan» jazbasynda Naýryz tarıhyn kóshpeli halyqtardyń «hıbıǵı», «huzaǵı» dep atalatyn kóne zamanyna ushtastyrady. Parsynyń «naý» sózi ár túrli ózgeristerge ushyraǵanymen, sol maǵynada kóp halyqtyń tilinde saqtalyp qalǵan. Ol oryssha "nov" (aı), nemisshe "noıe", latynsha "neo". Osylaısha «naý» sózi úndi-eýropalyq halyqtar daralanýdan da buryn paıdalanylǵan.
6. Naýryz meıramy — dinı mereke emes. Bul — qalyń qystan aman-esen shyǵyp, kún nuryna bólenip, jańa jyldy qarsy alý merekesi. Naýryz merekesinde kórisken jandar bir-birin qushaq jaıa qarsy alyp, ıgi tilekter aıtady. Qazaq halqy bul kúni dúnıege kelgen qyz balalarǵa Naýryz, Naýryzgúl, Naýryzjan, er balalarǵa Naýryzbaı, Naýryzbek, Naýryzhan degen esim bergen.
7. 2010 jyldyń 10 mamyrynan bastap Birikken Ulttar Uıymynyń Bas assambleıasynyń 64-shi qararyna sáıkes, 21 naýryz «Halyqaralyq Naýryz kúni» bolyp atalyp keledi. Bas assambleıa óziniń bergen túsiniktemesinde «Naýryzdy kóktem merekesi retinde 3000 jyldan beri Balqan túbeginde, Qara teńiz aımaǵynda, Kavkazda, Orta Azıada jáne Taıaý Shyǵysta 300 mıllıon adam toılap kele jatqandyǵyn» málimdedi. Al UNESCO bolsa, 2009 jyldyń 30 qyrkúıeginde Naýryz meıramyn adamzattyń materıaldyq emes mádenı mura tizimine kirgizdi.
8. Naýryz — kóktem men eńbektiń, dostyq pen birliktiń meıramy bolýmen birge, halqymyzdyń salt-dástúrlerin qurmettep, ulttyq qasıetterimizdi boıyna sińirip, jan-jaqty damyǵan ónegeli, ónerli azamat tárbeleıtin ulttyq meıramymyz.
9. Uly ǵulamalar Ábý Raıhan Bırýnı, Omar Haııam tárizdi álem tanyǵan tarıhı tulǵalardyń eńbekterindegi Shyǵys halyqtarynyń Naýryz meıramyn qalaı toılaǵany týraly derekterge nazar aýdarsaq, parsy tildes halyqtardyń Naýryzdy birneshe kún toılaǵan. Naýryz kúnderinde mynadaı salt-dástúr, yrymdar jasaǵan: Ár jerde úlken ot jaǵyp, otqa maı quıǵan. Jańa óngen jeti dánge qarap bolashaqty boljaǵan. Jeti, aq kesemen dástúrli ulttyq kóje «sýmalyq» usynǵan. Eski kıimderin tastaǵan. Eskirgen shyny aıaqty syndyrǵan. Bir-birine gúl syılaǵan. Úıleriniń qabyrǵasyna dóńgelek oıý — «kún sımvolyn» salǵan. Úılerindegi tireý, aǵashqa gúl ilgen. Jamby atý tárizdi túrli jarystar ótkizgen. Bul kúni kári-jas máz bolyp, bir-birine jaqsy tilekter aıtqan, arazdaspaǵan.
10. Naýryz meıramyna baılanysty ataýlar: Naýryz kúni, Naýryz aıy, Naýryznama, Naýryzkóje, Naýryz toıy, Naýryz jyry, Naýryz jumbaq, Naýryz bata, Naýryz tilek, Naýryz tól, Naýryzkók, Naýryz esim, Naýryz sheshek, Naýryzsha, Áz, Qydyr, Saýmalyq, Muharram (tyıym), Samarqannyń kók tasy.
11. Naýryz tarıhy jaıynda talas kóp. Naýryzdyń naqty tarıhy tereńde jatyr, ol óziniń bastaýyn musylmandyqqa deıingi zamannan alady. Keıbir ǵalymdar buny zoroastrızm men shamanızm kezeńine deıingi ýaqytpen baılanystyrady. Keıbireýler Parsy patshasynyń joryqtarymen baılanystyryp júr.
12. Atyraý jáne Mańǵystaý oblystarynda Naýryz merekesi 14 naýryzdan bastalyp, «Amal» dep atalady, osy meıramnyń dástúrli elementi — «Kórisý». Bul kúni adamdar qol alysyp qaýyshady. Sonymen birge, barlyǵy «Jańa jyl qutty bolsyn!» dep amandasady.
13. 1926 jyldan bastap, totalıtarlyq júıeniń yqpalymen naýryz merekesin toılaýǵa tyıym salyndy. Kóp jyldar boıy umytylyp, synyn joǵaltqan mereke 1988 jyldan beri qaıta jańǵyryp, Naýryz meıramyn toılaý dástúri óz jalǵasyn tapty.
14. Naýryz merekesi 1991 jyly 15 naýryzda Qazaq SSR Prezıdentiniń qaýlysynyń negizinde memlekettik mártebege ıe boldy. Qazaqstanda naýryz aıynyń 22 juldyzyn «Naýryz meıramy» dep jarıalandy.
15. Naýryz merekesi Ázerbaıjan, Tájikstan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Túrikmenstan, Reseı, Aýǵanstan, Iran sekildi elderde toılanady.
16. Buryn Naýryz meıramyn toılaý tańdy qarsy alýdan bastaldy. Bul ejelgi ǵuryptardyń birine «Bulaq kórseń, kóziń ash!» degen mátelge baılanysty boldy.
17. Naýryzdyń alǵashqy kúnderiniń birinde qazaq halqynyń nanymy boıynsha jerdiń betinde erekshe bir gýil júredi. Búkil tabıǵat, jan-janýarlar, adamdar jandana túsedi. Bul kúni shash alýǵa, tyrnaq alýǵa bolmaıdy, áıtpese sal bolyp qalasyń deıdi. Aınaladaǵy jan ıesiniń bári «ázden» keıin ǵana erekshe kúsh-qýatqa ıe bolady. Halyqta mynadaı qanatty sóz bar: «áz bolmaı, máz bolma».
18. Bul mereke Islam dáýirine deıin toılanyp, halyq arasynda erekshe qoldaýǵa ıe bolyp keledi. Shyǵys elderiniń (shámsı) kúntizbesi boıynsha, naýryzdyń bastalýy hamal (amal) aıynyń 1 juldyzy bolyp esepteledi. Hamal — Toqty shoqjuldyzynyń eski parsysha ataýy. Kún men tún teńelip, amal kirgen sátte Toqty shoqjuldyzy týady.
19. Naýryzdyń maǵynasy — naýryz parsysha «naý» (jańa) jáne «rýz» (kún) Jańa jyldyń birinshi kúni degen maǵynaǵa ıe. Ol kúntizbelik jyldyń úshinshi aıy (31 táýlik), kóktemniń basy. Qazaqtar bul meıramdy Áz-Naýryz meıramy dep te ataıdy.
20. Shyǵys jyl sanaǵy boıynsha, mereke ırandyqtardyń jańa jyly Navrýzben janasady. Naýryz merekesin túrki tildes halyqtar toılaıdy. Tájik halqy bul merekeni «Báısheshek», «Gúlgardon» ne «Gúlnavrýz», tatarlar «Nardýgan», bırmalyqtar «Sý meıramy», horezmdikter «Naýsardjı», býráttar «Sagaan sara», armándar «Navasardı», chývashtar «Norıs oıahe» dep ataǵan.
21. Mereke kúni qar jaýyp turý - jaqsy yrym dep sanalǵan. Bizge jetken qazaq ańyzdarynda qyzdyń sulýlyǵy Naýryzdyń aq qaryna teńesteriledi. Bul tańǵajaıyp jaıt emes, óıtkeni naýryzdaǵy qar ádette jumsaq, erekshe appaq bolady.
22. Naýryz aıy týǵanda ótetin «Kórisý» bir kúnmen shekteletin mereke emes, ol naýryzdyń 14-inen bastalyp, aıdyń sońyna deıin jalǵasa beredi.