Bul kúnde halyqaralyq shıelenistiń kúsheıip, jahandyq tártiptiń buzylyp jatqany basym kóp saıasattanýshylar jaǵynan moıyndalǵan shyndyq. Álem elderiniń bloktarǵa qaraı jiktelýi jáne kózqaras pen saıası ustanymdaǵy qaıshylyq tereńdedi. Sonyń ózi ótken ǵasyrdyń «qyrǵıqabaq soǵysyn» elestetedi. Tipti, qazirgi álem «qyrǵıqabaq soǵystan» keıingi eń qaýipti jaǵdaıǵa tap boldy.
Bul asyra aıtylǵan sóz emes, sebebi, biz búginde qarý-jaraq básekesi men ıadrolyq qarýdyń qoldanylý qaýpine eń jaqyn kezeńdemiz. Árıne, soǵys jaıynda adamdardyń túsinigi áli de klasıkalyq mánine jaqyn. Alaıda, qazirgi álemde bolyp jatqan gıbrıdti, kıber nemese saýda soǵystarynyń bári túrin ózgertken qaqtyǵystardyń aýqymdy formasy. Degenmen, máselege taǵy bir qyrynan qaraýǵa bolady. Iaǵnı osy tereń qaıshylyqtyń astarynda álemniń jańa ári jahandyq tártip qurýǵa degen talpynysy jatyr.
JAŃA TÁRTİPKE ITERMELEGEN SHYNDYQ
Jetpis jyldan asa ýaqytta álem jańa syn-qaterlermen júzdesip, túıtkildi jańa máseleler jaryqqa shyqty. Ásirese, jańa myńjyldyqty attaǵannan keıin álem órkenıetter qaqtyǵysynyń jańa formasyna engendeı boldy. Bul arada halyqaralyq saýdadaǵy múdde qaıshylyǵynyń ósip shyǵýyn, sondaı-aq, dinı ekstremızm máselesiniń kún tártibine enýin jáne jańa tehnologıalar qalyptastyrǵan qundylyqtar men dástúrli qundylyqtardyń sharpysýyn atasaq bolar.
Ǵylym-bilimniń, komýnıkasıanyń damýy qoǵam ókilderiniń pikir almasýyn qamtamasyz ete otyryp keıbir áleýmettik qaıshylyqtardy sheshýdiń jeńil joldaryn ázirleıdi. Máselen, keıbir damyǵan elderde dástúrli ne dinı qundylyqtar men jańa áleýmettik qundylyqtar ózara úılesim taýyp jatqany bar. Bul áleýmettaný turǵysynan bolashaq álemniń beıbitshiligi men turaqtylyǵyna senimdi kepil retinde qarastyrylyp zerttelýde. Jasyrary joq, dinı senim men zaıyrly qoǵam arasyndaǵy keıbir máseleler bizdiń elde de ashyq qoǵamdyq talqyǵa shyǵyp jatyr. Sondyqtan ǵylym- bilim jáne komýnıkasıany damytýdy júıeli jolǵa qoıý arqyly qoǵamnyń senimge qaraı bólshektenýiniń aldyn alýǵa bolady.
Qazirgi ınovasıalyq múmkindikter, tehnologıalyq jetistikter jáne ǵylymnyń jalpylasý deńgeıine qaramastan din áli adamzat qoǵamyndaǵy mańyzdy faktor bolyp sanalady. Adam ómiriniń sakraldi qundylyǵy jańa myńjyldyqta da áleýmettik máselelerdiń aýqymdy bóligine áser etip otyr. Óıtkeni, resmı statısıka boıynsha qazir álemdegi 85 paıyz adam qandaı da bir dinı nanym ókili sanalady. Árıne, tehnologıalardyń birneshe urpaq býyndary birtindep adamzat sanasyn sakraldi túsinik-paıymdardyń sheńgelinen alyp shyǵýda. Úrdistiń osy qyrynan qaraǵanda, aldaǵy birneshe dúrkin tehnologıalyq «jarylystardan» keıin dinı paıymdardyń jalpy áleýmettik qurylymǵa bolǵan áseri álsireýi múmkin. Sonyń ózinde biz jaqyn bolashaqta dinniń adamzat qoǵamyna jasaıtyn yqpal áserin joqqa shyǵara almaımyz.
Al qazirgideı jańa jahandyq tártiptiń túzilýi qarsańynda dinniń mańyzy men ornyn tereń paıymdaý qajet ekeni sózsiz. Bylaısha aıtqanda, halyqaralyq jańa tártip aıasynda dinniń orny qandaı bolmaq?
Másele jańa tártipti túzýge ıtermelegen sebepterdiń ishinde de din faktory bar. Aýǵanstan máselesi, Sırıa men Irak jerindegi DAISH lańy; Soltústik Eýropa elderindegi antııslamıstik kózqarastardyń órshýi; Mánmadaǵy rohıdja musylmandaryna jasalǵan áskerı alastaý; jańa dáýirdegi Ierýsalım úshin kúrestiń kúsheıýi jáne t.b. Muny meıli órkenıetter qaqtyǵysy, álde basqa dep atasaq ta túp máninde dinı kózqarastardyń sharpysýy jatyr. Qurylý ústindegi jańa álemdik tártipke bul jaǵdaıattardyń áser etpeı qalýy ekitalaı. Sondyqtan da bul másele memleket basshylary men belgili saıasatkerler arasynda da sóz bolyp keledi. Osy oraıda 14 qyrkúıek kúni The Jerusalem Post basylymyna jarıalanǵan elimizdiń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń maqalasy da pikir almasýdyń bir formaty retinde tanylady.
Bir qaraǵanda, ot pen sýdaı otasa almaıtyndaı kórinetin túrli dinı senimder, anyǵynda túsinispestik pen pikir almasýdyń kemshiliginen ǵana qaıshylyqqa ulasyp jatady. Al adamzattyń aqyl-parasatyndaǵy birdeı jetistikter dinniń de ózeginde adamı qundylyqtar negiz bolyp turǵanyn kórsetedi. Bul ortaq ózekke umtylý nanym-senimder arasyndaǵy jaýlyq pen óshpendilikti joıýdyń birden-bir joly. Prezıdent: «Dinı kóshbasshylar álemde beıbitshilik ortanýǵa kómektese alady» dep pikir bildirgende osyny basshylyqqa alǵandaı. Ári, sóz retinde Qazaqstannyń 20 jyldan beri álemdik dinderge usynyp kele jatqan dıalog alańynyń mańyzy men jetistigine de toqtalǵan. Eger jahandyq turǵydan baǵalaıtyn bolsaq, byltyr jetinshi sezin ótkizgen bul dıalog alańy beıbitshilik pen turaqtylyqqa áser etetin din faktoryn ońdy retteýdegi úzdik ádistiń biri.
DİNI JETEKSHİLERDİŃ ÁSERİ
Atalǵan ızraıldik basylymdaǵy Qasym-Jomart Toqaevtyń pikiri bir qyrynan dıplomatıalyq júris qatarynda baǵalanary anyq. Deıturǵanmen, onda halyqaralyq turaqtylyq pen beıbitshilikke dinı jetekshilerdiń yqpalyn týra baǵyttaýǵa qatysty birqatar mańyzdy máseleler de aıtylǵan. Anyǵynda, dinı jetekshilerdi álemdegi beıbitshilik pen turaqtylyqqa baǵyttaýdyń úsh negizgi tájirıbesi usynylǵan. Birinshiden, dinı jetekshilerdiń qaqtyǵystardan qalǵan áleýmettik tereń zardaptardy jeńildetýdegi mańyzy; ekinshiden, adam tabıǵatyndaǵy qaıshylyqty dinı senim qundylyǵy arqyly retteý, sol arqyly qaqtyǵystardy boldyrmaýdyń dástúrli joldaryn júıeleý usynylǵan; úshinshiden, rýhanı qundylyqtar men moraldyq prınsıpterdi jańa sıfrlyq dáýirde nasıhattaýdyń mańyzdylyǵy kórsetilgen. Bylaısha aıtqanda, álemdegi barlyq dinderdiń ózegindegi izgilik pen rýhanı tynyshtyqqa degen umtylysty beıbitshilik pen turaqtylyqqa baǵyttaýdyń mańyzdylyǵy aıryqsha atalǵan.
Buǵan deıingi halyqaralyq tártip ótken ǵasyrda eki retki jahandyq qandy qyrǵyndy bastan keshirgennen adamzattyń ortaq talpynysy nátıjesinde quryldy. Onyń mańyzdy jetistigi retinde Birikken Ulttar Uıymynyń qurylýy jáne Adam quqyǵynyń jalpyǵa birdeı deklarasıasynyń qabyldanýyn aıryqsha ataý kerek. Bular endigi qalyptasý ústindegi jańa tártip úshin de mańyzdy bolyp qala bermek.
QOǴAMNYŃ NANYM-SENİMGE BÓLSHEKTENÝİNİŃ ALDYN ALÝ JOLY BAR MA?
Túptep kelgende, álemdegi dinı nanym- senimnen kelip shyqqan qaıshylyqtardyń negizi adamdardyń kózqarasyndaǵy, oılaý júıesi men psıhologıalyq túpsanasyndaǵy aıyrmashylyqtardan kelip shyǵady. Adam ómirinen tartyp, álemniń jaralýyna deıingi alýan túrli paıym, san alýan senim ortaq pikirge kelý úshin tym uzaq ýaqyt pen sol ýaqyt boıyndaǵy turaqty ujymdyq is-qımyldy qajet etedi. Ári, halyqaralyq jaǵdaı udaıy turaqtylyqta tura bermeıtindikten mundaı ortaq qulshynystardy ońaı qıratyp ketip jatady. Sondyqtan adam tabıǵatynan jáne senimnen kelip shyǵatyn keıbir áleýmettik qaıshylyqtardy sheshýdiń janama joldaryn da usynǵan abzal.
«Almaty-akshamy», №112, 21 qyrkúıek, 2023 jyl