«Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» degen ertegini búgingi jas urpaq bile qoımas. Alaıda bul týyndy qazaqtyń ulttyq murasyna qanyq bop ósken biraz janǵa jaqsy tanys bolary sózsiz. Biz bul ertegini qazaq anımasıasynyń atasy – Ámen Qaıdarovtyń múltıplıkasıalyq nusqasynan kórip óstik.
Bul ertegini jaıdan-jaı eske alyp otyrǵanym joq. Qazir «Ń» dybysynyń múshkil haline qarasam, ertegidegi shyryldaǵan qarlyǵashtyń sharasyz kúıi eriksiz eske túsedi. Qarlyǵash ertegide quıryǵynan aıyrylsa, tól dybysymyz – «Ń» – búgingi kúni múlde joıylyp kete me degen oı maza bermeıdi.
Sonymen, búgin álipbıimizde oıyp turyp oryn alsa da, qoldanysta jetimniń kúıin keship kele jatqan tól árpimiz – «Ń» dybysynyń jaıyn aıtpaqpyz. «Ń» men «N»-dy adamdar nege shatastyrady? Oǵan ne áser etti? Osy jaıdy anyqtaý úshin birneshe mamanǵa júginip, pikirlerin bildik.
«Ń» - kúlli túrki tildes halyqtarǵa ortaq, tán dybys
Túrkitanýshy doktorant, A.Baıtursynuly mýzeı-úıiniń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Ádilet Ahmetuly «ń» dybysy kúlli túrki tildes halyqtarda baryn aıtady.
«Kóne túrkiden jetken muralarǵa qaraıtyn bolsaq, «ń» dybysy óte aıqyn. Búgingi tańda da «ń» dybysy qoldanylyp kele jatqan túrki tildes elder kóp. Biraq ishinara tilderde bul dybys joıylyp ketti. Máselen, Ázirbaıjan men Túrkıada «ń» dybysy qoldanylmaıdy. Árpi de joq, dybysy da joq», - deıdi ol.
Sózderdiń túp tórkinin, shyǵý etımologıasyn zerttep kele jatqan mamannyń sózinshe, kez kelgen dybystyń arǵy tarıhyna úńilgen jón.
«Bul dybysqa qatysty úkim shyǵarý úshin, eń aldymen, kóne túrki jazba eskertkishterine qaraǵan jón. Kúltegin bitik tasy, Bilge-Qaǵan bitik tasy, Moıýn-chýr qulpytasy sıaqty kóne túrki jazýymen shyqqan jazylǵan dúnıeler bar. Keıinnen kóne uıǵyr jazýymen jazylǵan mátinder. Odan keıin zamanda biz musylmandyqty qabyldaǵandyqtan, arab jazýymenen ortaq túrki jazýy bar boldy sol kezdiń ózinde. Sonyń ózinde de musylman túrikterine arnalǵan, sol jazýǵa qaraıtyn bolsaq ta, bárinde de «Ń» dybysy tolyp tur. Qazirgi túrki halyqtarynyń álipbılerine qarasaq, bul dybys qazaqta tolyqqandy bar, qyrǵyzdarda bar. Basqa da halyqtarda, mysaly, tatarlarda, tipti bizden óte ertede alystap, bólinip ketken sahalarda bar», - deıdi Ádilet Ahmetuly.
Ádilet Ahmetulynyń sózine sensek, bul dybys qazaqtyń han-sultandarynyń hattarynda da, keshegi Abaı jazbalarynda, Ahmetke deıingi Ybyraı, Shoqan jazbalarynda, basqa da endi-endi tabylyp jatqan jádigerlerdiń barlyǵynda «ń óte keńinen kezdesedi eken.
Túrkitildes halyqtarǵa tán dybystar qalaı joıyldy? Oǵan ne áser etti?
Ýaqyt óte kele keıingi dáýirdegi saıası, qoǵamdyq sebepterden, sosyn latyn álipbıi sıaqty ózge álipbıge kóshý sıaqty keıbir jaǵdaılardyń durys eskerilmeýinen halyqtyń tól dybystaý zańdylyǵyna da óte úlken nuqsan tıdi.
Onyń zardaby keıingi urpaqtyń keıbir áripterdi durys aıta almaıtyn deńgeıge jetýine ákeldi.
«Biz ózimizdi aıtpaı turyp, aldymen Túrkıaǵa nazar aýdaraıyq. Túrik tilinde búginde «ń» jáne «q» dybystary joq. Túrik tili – oǵyz tobyna jatady, al qazaq tili – qypshaq tobyna. Qypshaq tobyna qazaq, noǵaı, tatar, qaraqalpaq tilderi kiredi. Bul toptaǵy tilderde «ń» dybysy jaqsy saqtalǵan.
Al oǵyz tobyna kelsek, olardyń kóne jazba muralarynda «ń» dybysy belsendi qoldanylǵan. Myń jyl boıy túrki halyqtary arab álipbıin ortaq jazý retinde qoldanǵan. Sol álipbıge qaraıtyn bolsaq, onda da «ń» dybysy anyq kórinedi», - deıdi Ádilet Ahmetuly.
Osynsha ýaqyt qoldanylyp kelgen tól dybystar bizdiń tilimizden de ǵaıyp bolýy múmkin be? Jalpy tildiń ózgerýine ne áser etti? Zertteý-maqalamyzdyń aýanyn endi kelesi arnaǵa bursaq...
Reforma jasamas buryn rettilik kerek
1921 jyldan bastap Túrkıa latyn álipbıine óte asyǵys túrde kóshti. Bul asyǵystyqtyń sebebi – Osman ımperıasynyń geosaıası jaǵdaıy, ıaǵnı úlken ımperıalarmen qorshalǵan iri memleket retinde reformalardy tez júrgizýge májbúr boldy.
Osy reformanyń saldarynan áýeli álipbı ózgerdi, artynsha jańa jazýdy meńgergen urpaqtyń sóıleý erekshelikteri de ózgerdi. «Q» men «k» dybystarynyń arasyndaǵy aıyrmashylyq joıylyp, «q» dybysy birtindep tilden túsip qaldy. Sol sıaqty «ń» dybysy da joǵaldy. Al shyn máninde bul dybystar – túrki tilderiniń qazynaly, tól dybystary edi.
Bul – álipbı reformasynyń tildi qalaı ózgertetinine tek bir ǵana túrki eline qatysty naqty mysaly.
Qazaq álipbıinen de «Ń» dybysy joıylyp ketpeı me?
Al endi bizdiń elge oralsaq, qazaq jastarynda da «ń»-dy dybystap aıta almaý, «ń»-men aıtylatyn sózdi «n»-men aıtý erekshe beleń alyp otyrǵany belgili jaǵdaı.
Qazaq tiline tán erekshe dybystardyń biri – «Ń». Bul tek bir áriptiń máselesi emes, bul – ulttyń dybystyq bolmysy. Tól dybysymyz arqyly biz ózge halyqtan daralanyp turamyz. Alaıda HH ǵasyrdaǵy álipbı reformalary – aldymen 1930 jyly latynǵa, keıin 1940 jyly kırıllısaǵa kóshkenimiz – osy dybystyń tabıǵı qoldanysyna úlken soqqy boldy.
Keńestik kezeńde orys tili ústemdikke ıe bolyp, kırıllısa qazaq tiliniń tabıǵatyna saı beıimdelmeı qabyldandy. Nátıjesinde N men Ń dybystarynyń arasy jaqyndap, bir-birine uqsas jazylyp, aıtylýy da shatasa bastady. Ýaqyt óte kele, ásirese, jas urpaq arasynda «qaıdasyń»-nyń ornyna «qaıdasyn», «ońaı» deýdiń ornyna «onaı» dep aıtý jıiledi.
Bul – tek fonetıkalyq ózgeris emes, bul – ulttyq ereksheliktiń joıyla bastaýy.
«Ń» dybysynyń álsireý sebepteri
Bul dybystyń arǵy tarıhyna úńile otyryp, nelikten bul mundaı kúıge tústi degen saýal tóńiregindegi zańdy saýalǵa kósheıik.
Bul dybystyń qazirgi qazaq qoǵamynda álsireı bastaýy birneshe sebepke baılanysty. Onyń ara-jigin fılologıa ǵylymdarynyń magıstri Nurjuma Elesbaı ajyratyp, túsindirip berdi. Olar:
1. Fızıologıalyq faktorlar
Keı balalardyń dybystaý músheleri tolyq damymaı, keıbir dybystardy anyq aıta almaýy múmkin. Bul sóıleý qabiletiniń tabıǵı ereksheligimen baılanysty.
2. Otbasynyń tildik ortasy
Balanyń ana tilin durys meńgerýi otbasyndaǵy sóıleý mádenıetine tikeleı baılanysty. Ata-anasy kórkem ádebı tilde sóılese, bala da til baılyǵyn durys qalyptastyrady. Al tildi shubarlap, aralas sóıleıtin ortada ósken bala ana tiliniń tabıǵı qalpyn tolyq ıgere almaıdy.
3. Tildik jattyǵýdyń azdyǵy
Balanyń tilin damytý úshin jańyltpash, jumbaq, qara óleń sekildi jattyǵýlar qajet. Bul ádister balanyń dybystaý, oıdy anyq jetkizý qabiletin jetildiredi.
4. Álipbı men jazý júıesiniń áseri
«Ń» men «N» áripteriniń jazylýyndaǵy uqsastyq ta shatastyrýy múmkin. Ásirese, orys tilinde oqyǵan balalarda bul jıi baıqalady. Ahmet Baıtursynulynyń tóte jazýynda ár dybystyń aıqyn tańbasy bolǵan. Bul – til úırenýshi úshin jeńil ári dybysty durys aıtýǵa qolaıly.
5. Maǵynalyq burmalaý
Mysaly, «Kóligińiz jańa ma?» degen sóılem «Kóligińiz jana ma?» dep burmalansa, múlde basqa maǵyna beredi. Sondyqtan bir dybystyń durys aıtylýy – tutas sóılemniń maǵynasyna áser etedi.
«Ń»-nyń jaǵdaıyn surap defektolog-logoped mamannyń da pikirin bildik. «ARSHA» damytý ortalyǵynyń defektolog-mamany Gúldana Toqsanbaeva 6 jyldan beri balalardyń tilinde durys shyqpaǵan dybystardy qoıýmen aınalysyp kele jatqan bilikti maman. Aıtýynsha, tájirıbesinde balasynyń tilinde «ń»-dy aıta almaý degen máselege bas qatyryp, alańdaýshylyq tanytyp jatqandar biren-saran. Tipti joqtyń qasy eken.
«Balalaryn dıagnostıkaǵa alyp kelgen ata-analardyń ózderi Ń dybysyn N-men aıtady. Jáne ony qalypty ómirge engizip alǵan. Bir jaǵy Ń-ǵa tili kelmeýdi úlken dáreje sanaıdy. Bulaı sóıleý qazirgi zamannyń abyroıyna aınaldy desem artyq aıtpaǵanym. Osyny túzetý kerek eken dep eshkim oılap, qabyldap jatqan joq», - dep keıistik tanytty janashyr maman.
«Ń» dybysyn durys dybystaı almaý – jaı ǵana sóıleý kemshiligi emes
Keı balalar mektepke barǵanda dıktant jazý kezinde «Ń» men «N» dybystaryn shatastyryp, jıi qate jiberedi. Bul jaı ǵana sóıleý kemshiligi emes, fonematıkalyq estý qabiletiniń buzylǵanyn bildiredi. Iaǵnı bala «Ń» dybysyn durys estip, ajyrata almaıdy, sol sebepti jazýda da únemi qate jiberedi. Eger bul másele erte jastan túzelmese, bala joǵarǵy synyptarda da osyndaı qatelikti qaıtalaı beredi.
Búginde ata-analardyń kópshiligi bul kemshilikti qalypty jaǵdaı dep esepteıdi, logoped mamannyń kómegine júginbeıdi. Alaıda fonetıkalyq jáne fonematıkalyq qabiletti damytý – tildik saýattyń negizi.
«Ń» dybysyn qalaı qoıýǵa bolady?
Eger balanyń barlyq dybystary durys shyǵyp, tek «Ń» dybysyna qatysty ǵana másele bolsa, ony túzetý logoped mamannyń kómegimen ońaı iske asady.
Basty ádis – salystyrý.
Balanyń túsinýi úshin aldymen «N» men «Ń» dybystarynyń aıyrmashylyǵyn kórsetý mańyzdy. Mysaly:
• N dybysy: til ústińgi tistiń artyna tirelip, aýa joly tuıyqtalady.
• Ń dybysy: tildiń ushy tómende, al artqy bóligi jumsaq tańdaıǵa jabysady. Aýa joly ashyq qalady.
Bul aıyrmashylyqty balaǵa aına aldynda nemese qol qımylymen kórsetý arqyly túsindirýge bolady. Bala elikteý arqyly bul qozǵalysty qaıtalaıdy. Osylaısha dybys fızıologıalyq deńgeıde qalyptasady.
Eń jaqsy úıretýshi – ana
Janashyr defektolog-logoped Gúldana Toqsanbaeva kóp jaǵdaıdyń tikeleı ata-anaǵa qatysy baryn aıtyp, taıaqtyń taǵy bir ushy baryn ańǵartty. Onyń aıtýynsha, bala tiliniń damýyna logopedpen qatar, ata-ananyń qoldaýy men belsendiligi erekshe áser etedi. Anasynyń meıirimmen úıretýi, madaqtap otyrýy – balanyń tez meńgerýine jol ashady. Sondyqtan dybystyq kemshilikti der kezinde baıqap, túzetýdiń mańyzy zor eken. «Til ana sútimen darıdy» dep beker aıtylmaǵan-aý...
Tól dybysymyzdy saqtaý úshin naqty ne isteı alamyz?
Bul saýalǵa jaýap bergen túrkitanýshy maman Ádilet Ahmetulynyń keńesi kóńilge qonymdy, naqty bir sheshimi bar jaýaptaı kórindi:
«Biz aldaǵy ýaqytta latyn álipbıine tolyqtaı kóshetin bolsaq, onda biz ń árpin durys jobalaýymyz kerek. Ń árpin n- ǵa uqsatpaýymyz kerek. Óıtkeni biz ekeýin uqsatýdyń zardabyn kórdik. Ahmet Baıtursynovtyń tóte jazýy 1912 jyldan 1929 jylǵa deıin 17 jyl qazaq baspasózinde dáýrendedi. Onda ń óte keremet belgilengen jáne bólek árippen tańbalanǵan. Ony k-ǵa da, n- ǵa da uqsatqan joq. Ahmettiń ulylyǵy sonda jatyr. Ol kisi bizdiń tól dybystardy qorǵaýda, olardy beıneleýde óte ulylyq tanytqan ǵalym», - dep túıindedi túrkitanýshy.
Búgingi «Ń»-dy aıta almaıtyn bala erteń-aq ata-ana atanyp, nemeresin aldyna alǵan ata-áje bolady. Óziniń tilindegi qundylyqtardy, erekshelikterdi jóndi meńgermegen ondaı «bolashaq qarıalardan» qandaı qazyna kútýge bolady? Bul dybystyń joǵalýy — ulttyq bolmysymyzǵa tóngen úlken qaýip. Sondyqtan, bir áriptiń jaıyna da beı-jaı qaraýǵa bolmaıdy. Óıtkeni bir dybystyń ózi ulttyń bet-beınesin ózgertip jiberetinine joǵaryda keltirilgen dálelerderdiń ózi jetkilikti bolar.
«Ń» árpinen bastalatyn jalǵyz sóz
Ospanhan Áýbákirovtyń «Ńóń» degen óleńi baryn bireý bilse, bireý bilmes. Onyń bul óleńi qazaq tilindegi «ń» dybysyna arnalǵan erekshe satıralyq shyǵarma. Satırık bul týyndysy arqyly qazaq tiliniń dybystyq júıesin, ulttyq ereksheligin, fonetıkalyq baılyǵyn qorǵaýǵa ún qosady. Al biz óz kezegimizde onsyz da tasada qalyp kele jatqan «Ń»-nyń jaıyn osy óleńnen artyq sıpattap, sýretteı almaspyz. Sondyqtan shaǵyn zertteý maqalamyzdy Ospanhan aǵamyzdyń sol óleńiniń úzindisimen aıaqtaýdy jón sanadyq:
«Ń» árpinen bastalar
Bir sóz joq qoı qazaqta.
Dedi osynda bireýler,
Dálel aıtyp buljytpas.
(Dáleldi sóz – áldi sóz,
Áldi sózge kir juqpas).
– Solaı, – desti qalǵany,
Ońaı kónip, oılanbaı.
«Kóne sal», – dep, bireýler
Tamaq berip qoıǵandaı.
– «Ń» árpinen bastalar,
Sóz bar, – dedi «Ń».
Kónbedi.
– Bilmeseńder aıtaıyn,
Onyń aty – «Ńóń», – dedi.
Aısberg degendi,
Arǵy qazaq «ńóń» degen.
Kóktemde kóshetin
Ózen muzyn «Seń» degen.
Aıtqan sózim aıǵaqty,
Keregi ne mazaqtyń?!
Ómir boıy zerttedim,
Ana tilin qazaqtyń.
Zildeı aýyr zilderdi,
«Ńóń» deıdi eken buryndar.
Al «seń» degen sózinde
«Jeńil» degen uǵym bar.
Óń,
Dóń,
Jeń,
Meń,
Seń deıdi.
Teń,
Tań,
Toń,
Kóń,
Keń deıdi.
Al endi Aısbergti
Bas alsań da, «nóń», – deıdi!
Oıda joqta osylaı,
«Ń» ashty bir jańalyq.
41 árip bas shaıqap,
Turyp qaldy qamalyp.
«Ńóń» degen sóz qazaqta
Joq deseń de erkińde.
Qaryz surap turǵam joq,
Bar deseń de erkińde.
«Ńóń» degen sóz qazaqta
Joq deseń de erkińde.
Bar deseń de dál sodan
Buzylmaıdy kórkiń de!