Almatyda Ortalyq Azıa aımaqtyq glásıologıa (Muzdyqtardy zertteý) ortalyǵy ashylýy tıis bolatyn. Astanada ótken Qazaqstannyń IýNESKO jáne ISESKO isteri jónindegi ulttyq komısıanyń otyrysy aıasynda osy ortalyqty qurý týraly sońǵy qujatqa qol qoıyldy. Biraq onyń jumystary týraly tolyq aqparatqa qolymyz jetpedi.
Kezinde atalǵan kelisimdi Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym mınıstrligi men IýNESKO-nyń Bas dırektory Irına Bokova rásimdegen bolatyn. IýNESKO aıasyndaǵy tuńǵysh Muztaný ortalyǵyn tolyǵymen iske qosý josparlanǵan edi. Sol tusta QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Geografıa ınstıtýtynyń dırektory Medeý Ahmetqaldyń aıtýynsha, Ortalyq Azıa aımaqaralyq glásıologıa ortalyǵy Geografıa ınstıtýtynyń janynan ashyldy. Qazirgi kezde onyń quramynda Glásıologıa ǵylymı-zertteý kesheni jumys isteıdi. Ortalyq sonyń negizinde qurylýy tıis. «Osy ortalyq úshin Azıanyń talaı memleketteri kúresti. Biraq bizdiń ǵalymdar tyńǵylyqty júmys istep, Qazaqstannyń múddesin qorǵaı bildi. Bizdiń jerimizde qysy-jazy jumys isteıtin arnaıy stasıonar bar. Onyń da áseri boldy dep oılaımyn», - degen bolatyn sonda M.Ahmetqal myrza.
Jalpy, muzdyqtar – bul klımattyń ózgerýin kórsetetin negizgi ındıkator. Ol – ǵylymı turǵyda dáleldengen qaǵıda. Máselen, sheteldik ǵalymdar Antarktıda muzdyqtaryn zertteýdiń negizinde jer temperatýrasynyń ózgerý barysyn baqylaı alady. Ondaı jumystar Ortalyq Azıa aımaǵynda da júrgiziledi. Osyǵan saı, arnaıy ekspedısıa aıasynda Fedchenko muzdyǵyn burǵylaý josparlandy. Onyń arqasynda jer temperatýrasy men atmosferadaǵy gaz kóleminiń, sondaı-aq búgingi klımattyń qanshalyqty ózgergeni anyqtalady. Profesor I.Severskııdiń aıtýynsha, Ortalyq Azıa úshin muzdyqtardyń orny aıryqsha zor. Sebebi aımaqtaǵy ózenderge quıylatyn sýlardyń 85 paıyzy osy muzdyqtardan keledi. «Demek, Ortalyq Azıadaǵy sýdyń basym bóligi – erigen qardyń úlesinde. Al bolashaqta qalaı bolady? Ol sýlardyń qory áli qansha ýaqytqa jetedi? Ortalyq Azıadaǵy muzdyqtardyń jaǵdaıy ne bolmaq? Mine, osy máselelermen IýNESKO-nyń qoldaýymen Qazaqstanda ashylatyn Ortalyq Azıa aımaqtyq glásıologıa ortalyǵy aınalysýy tıis», - deıdi ol.
Al IýNESKO-nyń Bas dırektory Irına Bokova bylaısha oı órbitedi:
–Ortalyq Azıanyń aımaqtyq glásıologıa ortalyǵy – bul ámbebap ortalyq. Bizdiń esebimizge sáıkes, ol aımaqtyq dárejede qalmaı, bolashaqta álemdik deńgeıge kóteriledi. Sebebi klımattyń ózgerýi, turaqty damý, sýlardy basqarý jáne bıoalýandylyqty saqtaý máseleleri bir-birimen tyǵyz baılanysty, ol problemalar búginde barsha adamzatty alańdatyp otyr.
Adamzattyń qorshaǵan ortaǵa jaýapkershilikpen qaraýy durys sheshim qabyldaýǵa jol ashatyny anyq. Ol – bizdiń ómirimiz, bolashaq taǵdyrymyz. Taıaýda Eýropalyq komısıa klımattyń ózgerýine qarsy turý maqsatynda qabyldanatyn sharalardyń jańa jobasyn jarıalady. Qazirgi tańda bul bastama Eýropada qyzý talqylanyp jatyr.
Eýropalyq Odaq elderi 2050 jylǵa qaraı parnıkti gazdar shyǵarý kóleminiń deńgeıin nólge túsirýge ýáde etken bolatyn. Soǵan sáıkes, 2030 jylǵa deıin kómirtegi gazdarynyń shyǵarylymyn 55 paıyzǵa azaıtý kerek bolyp otyr.
Osy maqsatqa qol jetkizý úshin Eýropalyq Odaq tarapy aýany lastaıtyn janarmaı qunyn kóterip, múshe memleketterden ómir súrý sapasyn jaqsartýdy talap etýde. Bul – durys uıǵarym. Máselen, kólik júrgizý, úıdi jylytý, bolat jáne sement sıaqty zattardy óndirý, ormandar men jerlerdi saqtaý sıaqty kúrdeli máseleler qaıta qaralýdy qajet etedi.
Eýropalyq Odaq energıany tıimdi paıdalanýǵa, jańartylatyn energıa kózderine basymdyq berip otyr. Kómirtegi naryǵyn baqylaýǵa teńiz tasymalyn da qospaq. Sý ústi kemelerdiń qanshalyqty parnıkti gazdar shyǵaratyny da jiti nazarda bolmaq. Bulardyń bári negizgi talaptar bolmaq.
HHİ ǵasyr otyn-sý, energetıka ǵasyry desek te, ony únemdeýge bolatynyn búgingi kúni adamzat balasynan qatań talap etýde. Demek, bári qadaǵalaýda bolýy shart. Ásirese, energetıka men ónerkásip sektoryna qoıylatyn talaptar qatań bolýy kerek. Avtomobıl kóligi men qurylys salasyna parnıkti gazdar shyǵarý boıynsha jeke saýda júıesin qurýdy qolǵa alý kerek. Oǵan álemde alǵysharttar bar. Shetelden keletin, biraq óndirýge kómirtegi gazy jumsalǵan taýarlarǵa arnaıy salyq salýdy qolǵa alýdy uıymdastyryp, onyń júrý mehanızmin oılastyrý da búgingi kún tártibindegi jumys. Mundaı halyqtyq shara álemniń damyǵan elderinde qolǵa alynǵan.
Keıingi kezde Eýropa elderi kólikten bólinetin parnıkti gazdardy azaıtýǵa belsene kirise bastady. Máselen, Eýropanyń qorshaǵan orta agenttiginiń málimetine saı, 2017 jyly Eýropa Odaǵy elderi shyǵarǵan parnıktik gazdardyń 27 paıyzy kólikterge tıesili. Sonyń ishinde 72 paıyzy avtokólikterden keledi eken. Bul – qorshaǵan ortaǵa keri yqpal etetin joıqyn kúsh.
Osyǵan baılanysty qurlyqta halyqty janarmaımen júretin «temir tulparlarǵa» emes, elektr qoldanatyn kólikterge beıimdeý bastamasy qolǵa alynyp otyr. Mysaly, Portýgalıa qoǵamdyq kólikterge, sonyń ishinde tramvaı qyzmetine basymdyq bermek. Bir Lıssabon qalasynyń ózi shahardaǵy osy kólik túrin jańartýǵa 43 mıllıon eýro bólgen. Bizdiń elimizde de, máselen, Almaty qalasynda tramvaı qatynasy jaqsy damyǵan-dy. Biz osy jaqsy dástúrdi joǵaltyp aldyq. Tramvaı jelisin damytýdy qolǵa alýdyń ornyna onyń tabanyna tóselgen shoıyn jolyn syrtqa satýdy jedeldetip jiberdik. Al álemniń basqa elderi ony damytyp, qaıta qurylymdaýda.
Máselen, Germanıa tramvaı jelisin qaıta jańǵyrtýdy josparlaýdy qolǵa alyp otyr. Berlın qalasynyń ákimshiligi qaladaǵy qoǵamdyq kólikke bólinetin qarajattyń birazy tramvaı qyzmetine jumsalatynyn málimdep otyr. Osy maqsatta aldaǵy 15 jylda 70 shaqyrym jeli salynyp, oǵan 28 mln eýro jumsamaqshy eken. Mine, bolashaǵyn oılaǵan elder dep osyny aıt. Bul da - qorshaǵan ortany saýyqtyrýdyń keshendi sharasy.
Al Strasbýrg qalasynyń bıligi 2017 jyly Reın arqyly ótetin tramvaı jelisin qaıta iske qosqan. Atalǵan júıe 1945 jyly jabylyp qalǵan bolatyn. Ulybrıtanıanyń Nottıngem qalasynda da 70 jyl boıy toqtap turǵan tramvaı jelisi qaıta júre bastady. Eger tramvaı jelisiniń paıdasy bolmasa, ár qadamyn úlken bolashaqpen qolǵa alatyn Eýropa elderi oǵan kók tıyn shyǵarmasy anyq edi. Jalpy, bul bastama Italıanyń Mılan jáne Rım qalalarynda da jalǵasyn taýyp otyr. Al Ispanıa bıligi taıaýda Sevılá qalasyndaǵy tramvaı qyzmetin qaıta jańǵyrtýǵa 20 mln eýro bólinetinin habarlady.
Alańdatatyn taǵy bir másele mynada. Eýropalyq komısıa temir, bolat, sement, alúmını, tyńaıtqyshtar men elektr energıasynyń ımportyna salyq salmaq. Onyń kólemi Eýropalyq Odaq óndirýshileri tóleıtin kómirtegi tarıfiniń qunyna saı keledi. Aldyn ala qolǵa alynǵan jospar boıynsha, salyq 2026 jyldan bastap kezeń-kezeńmen júzege aspaq.
Kómirtegimen kúresýdiń bir baǵyty – onyń baǵasyna da qatysty. Eýropalyq Odaq «qara otynnyń» baǵasyn arttyrý arqyly parnıkti gazdar shyǵarylymyn azaıtýdy qolǵa alyp otyr. Bul bastama álemniń ózge elderine únqatý bolsa ıgi. Ol týraly kóptegen pikirler bar.
«Kómirtegi shyǵarylymynyń baǵasyn baqylaý jasyl energıaǵa ınvestısıa salýda mańyzǵa ıe. Biz kómirtegin bıznes josparymyzdan syzyp tastaýymyz qajet», -deıdi osyǵan oraı Eýropalyq Keńestiń prezıdenti Charlz Mıchel.
Eýropanyń bul máselege ekpin berip, syrttan keletin taýarlarǵa kómirtegi tarıfin engizýiniń ózindik sebebi bar. Germanıa, Ulybrıtanıa jáne Fransıa sekildi Eýropa elderi parnıktik gazdy shyǵarý kólemin aıtarlyqtaı azaıtty. Osyǵan oraı, Eýropanyń kóptegen elderi qazirdiń ózinde taza aýamen tynystaı bastaǵan.
Álemdegi aýaǵa taralatyn parnıkti gazdardyń basym bóligi kómir jaǵýdan shyǵady. Onyń ústine, Elektr energıasyn óndirýge qajetti zat ta osy – «qara otynǵa» ıek artyp otyr. Búginde Azıa men Eýropanyń damýshy elderi, tipti AQSH -ta áli kúnge deıin óndiris oshaqtaryna kómir qoldanyp otyr. Jyl ótken saıyn atalǵan memleketter odan bas tartyp, tutyný kólemin azaıtyp keledi. Mysaly, 2007 jyly AQSH-tyń qatty otyn tutyný kólemi 1 mıllıard tonnany qurasa, 2018 jyly 700 mıllıon tonnaǵa deıin azaıǵan.
Qazirgi tańda kómirdi eń kóp tutynatyn el – Qytaı. Ol jyl saıyn 4,3 mıllıard tonna «qatty otyn» jaǵady. Bul álemdik kómir tutyný mólsheriniń shamamen jartysyna jýyǵyn quraıdy. Onyń ústine, Qytaıdyń kómirge degen qumarlyǵy báseńder emes. Bizdiń kórshimiz Reseı men Qyrǵyzstan da sý tapshylyǵyn aıtyp, bizge atom elektr stansıasyn salýdy ótinip otyr. Eger ol qolǵa alynatyn bolsa, qysy-jazy qatty otynǵa kómiletinemiz anyq.
Búginde taza ottegin jutý búkiladamzattyq problemaǵa aınalyp otyr. Elimiz bul másele boıynsha ǵylymı turǵyda jumystar júrgizip jatyr. Elimiz ǵalymdary Qytaıdyń Shanhaı qalasynda ótken VI halyqaralyq sımpozıýmda kómirqyshqyl gazyn joıýdyń jańadan ashylǵan joldaryn kórsetip berdi. Qazaqstandyq ǵalym Zulhaıyr Mansurov S02-ny joıý úshin tabıǵı gazdy paıdalanýdy ǵylymı túrde dáleldep bergen. Ǵalymnyń ózi júrgizgen tájirıbesiniń nátıjesinde quramynda sýtegi men ártúrli mólsherde SO bar sıntez-gaz túzilgen. Ǵalym odan bolashaqtyń janarmaıy bolyp sanalatyn áldegıdter, spırt, dımetıl efırin alyp shyqqan.
–Ottyń janýy tabıǵı qubylys bolǵanymen, ol – tirshiliktiń sımvoly. «Ot - adamzat úshin negizgi zat» dep jalynǵa baılanysty alǵash ret grek oıshyly Geraklıt fılosofıalyq túıin jasaǵan eken. Shyn máninde, otsyz ómir joq, erterekte adamzat otqa tabyndy. Osy ýaqytqa deıin ottyń qyzýyn as pisirýge, óndiriske, elektr qýatyn alýǵa, temir balqytýǵa paıdalanǵan, - deıdi Zulhaıyr Aımuhametuly óz suhbatynda.
– Qazirgi zamanda adamzat paıdalanatyn energıa kózderiniń 90 paıyzy janý prosesimen qamtamasyz etiledi. Sońǵy jyldarǵa deıin janý prosesi tek qana jylý kózi retinde qarastyrylyp keldi. Sondyqtan janý teorıasy jalynnyń beretin energetıkasyna sáıkes qana zertteldi. Keıingi ýaqytta qatty damyǵan ǵylymı-tehnıkalyq progreske baılanysty ǵalymdarǵa qyzdyrý arqyly tabıǵı ónimder alý, jalynnan bólinetin ýly zattardan qorshaǵan ortany qorǵaý, konstrýksıalyq materıaldardy otqa tózimdi etý sıaqty máselelerdi sheshý kerek boldy. Bul janý prosesi teorıasynyń áli de tolyq zerttelmegenin kórsetti. Sondyqtan dúnıedegi kıeli uǵym – ottyń biz bilmeıtin qasıetterin zertteýler jumysy meni tuńǵıyqqa tartyp áketti, - deıdi belgili ǵalym. Onyń bul maqsat jolyndaǵy kózqarasy aıqyn.
–Bizde elektr qýatynyń taǵy bir kózi – hımıalyq batareıalardyń jańa túri jasaldy. Buryn batareıalarǵa grafıtti qoldanýshy edik, endi kómirtektelgen tabıǵı materıal – sary óriktiń súıeginen jasalady. Bul ǵylymdaǵy naǵyz sensasıa boldy. Kádimgi sary óriktiń súıegi kómirtektelgennen keıin elektrohımıalyq qasıetteri jaǵynan birneshe ese asyp túsedi. Osy jańalyǵymyzben Tokıonyń tehnologıalyq ınstıtýtyn tanystyrǵanda, mamandar tájirıbeniń nátıjesin kórip qaıran qaldy. Japondyq ǵalymdarmen osy másele boıynsha jumystardy jalǵastyrýǵa kelisimge otyrdyq. Sondaı-aq, óndiriste qoldanylatyı elektrod tapshylyǵyn joıý úshin metaldy elektrmen dánekerleý elektrodtarynyń jumys merzimin uzartatyn E-46 jaǵylatyn shıhtanyń quramyn jasadyq. Bul tehnologıa elektr doǵasynyń tez tutanýyn jáne onyń uzaq janýyn, temirdi pisirý kezinde tigistiń tegis bolýyn qamtamasyz etedi.
Bul ǵylymı zertteýler arqyly ashylǵan jańalyq – ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ janyndaǵy Janý problemalary ınstıtýty ǵalymdarynyń sońǵy jıyrma bes jyl ishindegi tabandy eńbekteriniń jemisi. Bul týraly erterekte ıdeıalar bolǵanymen, eshqandaı ǵylymı jumystar jasalmaǵan. Atalmysh ınstıtýt bul taqyrypty zertteýdi álem ǵalymdary arasynan alǵashqy bolyp bastaǵan. Kóptegen zertteýlerdiń nátıjesinde qarapaıym jolmen, ıaǵnı joǵary temperatýrada kómirsýtekter janǵanda túziletin kúıemen salystyrǵanda tómengi temperatýrada 50 paıyzǵa deıin polısıkldi aromatgy kómirsýtekter bolatyny anyqtalǵan. Bul – ǵylymdaǵy tosyn, sony jańalyq bolyp otyr.
Profesordyń zertteýleri barysynda alynǵan ǵylymı nátıjeler nanotehnologıany damytýda sheshýshi ról atqarady.
Z.Mansurov IýNESKO-nyń jetekshi ǵalymdarǵa, qoǵam qaıratkerleri men uıymdarǵa tapsyrylatyn «Nanoǵylym men nanotehnologıalardy damytýǵa qosqan úlesi úshin» medalimen marapattalǵan.
Ǵalym – 1000-nan astam ǵylymı maqalalar men baıandamalar tezısteriniń, 39 monografıa men oqýlyqtardyń avtory, 50-den astam KSRO jáne QR avtorlyq kýáligi men patent ıegeri. Ulybrıtanıa, Germanıa, Italıa, Polsha, Túrkıa, Qytaı, Belgıa, AQSH, Taıvan, Fransıa, Japonıa elderiniń jetekshi ýnıversıtetterinde ǵylymı baıandamalar jasap, dárister oqyǵan.
Ǵalymnyń jańashyl eńbekterine qazirdiń ózinde álemniń kóptegen elderi qyzyǵýshylyq tanytyp otyr. Onyń barlyq eńbekteri qorshaǵan ortany saýyqtyrýǵa kóp yqpal etýde. Ýly kómirsýtegi qospalarymen lastaıtyn munaı qaldyqtary ekologıalyq qaýip tóndirýde. Ǵalym óz eńbekteri týraly:
–Biz sol las qaldyqtardy adamǵa qyzmet etýge baǵyttap otyrmyz. Munaı qaldyqtarynyń organıkalyq bóligin totyqtyrý arqyly, birinshi- den, bıtým alynady; ekinshiden, munaı óndiretin óńirdiń ekologıalyq máselelerin tıimdi sheshýge múmkindik beredi. Osyǵan baılanysty JPI zerthanasynda munaıly qaldyqtardy qaıta óńdeıtin jańa tehnologıa jasaldy. Jańa tehnologıa boıynsha munaımen lastanǵan topyraq pen munaı shlamdarynan jolǵa tóseıtin asfáltty beton qospalary alyndy. Taǵy bir jańalyǵymyz – kvars negizinde jasalǵan munaımen lastanǵan sýdy tazalaıtyn magnıttik sorbentter. Bul da bizdiń Qazaqstanǵa tán problema. Lastanǵan sýdyń betine sebilgen, mehano- hımıalyq jolmen alynǵan sorbent untaq munaı qaldyqtaryn boıyna jınap alady. Bul sorbentterdiń boıyndaǵy munaıdy tazartyp alyp, ony taǵy da qoldanýǵa bolady. Qazir jylý beretin elektr stansalarynda baǵasy jyldan-jylǵa qymbattap bara jatqan mazýtty jaǵady. Bizdiń ǵalymdar kómirdi mazýtsyz, plazmohımıalyq tásilmen jandyratyn tehnologıany oılap tapty. Bul tásil jylytý prosesin arzandatyp qana qoımaı, aýany lastaıtyn tútinniń quramyndaǵy ýly zattardyń shyǵýyn da azaıtady, - dep tujyramdaıdy.
Bul – qazaq ǵalymynyń álemdik aýqymdaǵy sensasıalyq jańalyǵy!
Elimizde qorshaǵan ortany saýyqtyrýǵa baǵyttalǵan birqatar sharalar qolǵa alynýda. Memlekettik qoldaý sharalary «jasyl» qarjylandyrý sheńberindegi jobalardy iske asyrýǵa kirisýde. Investısıalardy tartýǵa arnalǵan quraldardyń biri «jasyl» oblıgasıalar bolyp otyr. Jýyq arada naryqta «jasyl oblıgasıalar» termıni enýi múmkin.
Azamattyq bastamalardy qoldaý ortalyǵynyń qatysýymen ÚEU áleýmettik kásipkerlik ıdeıalaryn qoldaýǵa atsalysýda. Olar osy maqsatta ekologıalyq volenterlik qozǵalysqa serpin berýde. Osyǵan oraı «Angel» qoǵamdyq birlestigi ekologıalyq taza sómkeler shyǵarýdy qolǵa alyp otyr. Birlestik tabıǵı taza sómkeler tigip, polıetılen paketterdi qoldanystan shyǵarý arqyly qorshaǵan ortanyń lastanýyn azaıtýǵa úles qospaq. Sondaı-aq, qaıta óńdeý arqyly da tabıǵatty taza kúıinde saqtaýǵa bolady. Bul maqsatta adamdardyń sanasyn tazartýǵa baǵyttalǵan aqparattyq jumystar qolǵa alynýda.
Búginde tabıǵat kúrdeli ózgeriske ushyraǵan. Jer-jerlerde qýańshylyq pen sý basý qaýpi artyp otyr. Qazaqstannyń batys aımaqtarynda ala jazdaı jerge ylǵal túspegen. Aqtóbe oblysynyń Baıǵanın, Yrǵyz, Shalqar aýdandary, Qyzylorda oblysynyń barlyq óńirleri bıylǵy jazda aptap ystyq pen qýańshylyqtyn zardabyn ábden sezindi. Bul aımaqtardaǵy eldi mekender men sharýa qojalyqtaryna mal sýarý qıynǵa tústi. Qysta ylǵal mólsheri az, kóktemde jaýyn-shashyn bolmady. Sonyń kesirinen shaǵyn ózen arnalary bólinip, kólshikter qurǵap, aǵynsyz sýlar jap-jasyl túske boıaldy.
Borsyǵan sýdy jaıylymdaǵy mal ishpedi. Sonyń áserinen, usaq maldar men jylqy maly qyryldy. Aýyl jurty óristen qaıtqan malyn sýarýǵa sýat tappady.
Qyzylorda oblysynyń Aral aýdanyn qýańshylyq jaılap, birqatar aýylda mal ólimi tirkeldi. Osyǵan oraı shilde aıynda aýdanda tótenshe jaǵdaı jarıalandy. Qýańshylyq kesirinen 559 mal ólgeni anyqtalǵan.
Osy aıtylǵan túıtkildi máseleler elimizdiń jer betindegi jáne jerasty sý resýrstaryn qorǵaýdy kún tártibine qoıyp otyr. Sý sharýashylyǵy mınıstrligin qaıta quryp, strategıalyq tushshy sý qorlaryn talan-tarajǵa salýdy toqtatyp, ǵalymdar men sý mamandarynyń keńesine zárýlik bar. Osylardyń bárin bir jobada qarstyrǵan abzal.
"Jut – jeti aǵaıyndy" demekshi, búginde el aýmaǵynda zıandy organızmderdiń 5 túri tirkelip otyr. Jalpy, asa qaýipti zıandy organızmder jappaı kóbeıýge jáne taralýǵa beıim. Máselen, Nur-Sultan qalasynyń aýmaǵynda ekonomıkaǵa, ekologıaǵa zalal keltiretin mundaı asa qaýipti, zıandy organızmderdiń eki túri – saıaq shegirtkeler men shalǵyn kóbelegi tirkelgen. Bul organızmder jappaı taraǵan kezde aýylsharýashylyq salasyna orasan zor zıan keltiredi. Sondyqtan zıandy organızmderge qarsy kúres is-sharalaryn der kezinde ári sapaly júrgizý olardyń jappaı taralýynyń aldyn alady jáne taralý oshaqtaryn joıady.
Bul rette zıandy jáne erekshe qaýipti organızmderdiń sany men olardan keletin shyǵyndy azaıtý maqsatynda birqatar is-shara qolǵa alynǵan.
Birinshiden, zıandy organızmder mekendeıtin oryndardy anyqtaý jóninde fıtosanıtarlyq monıtorıń júrgiziledi. Ekinshiden, zıandy organızmderge qarsy hımıalyq óńdeý júrgizý úshin pestısıdter (ýly hımıkattar) satyp alynady. Úshinshiden, pestısıdterdi saqtaý men ony sebetin jerge deıin jetkizý jumysy atqarylady.
Karantındik sertıfıkattar memlekettik qyzmet kórsetý standartyna engizilgen ózgeriske sáıkes, tek elektrondy túrde júrgiziledi. Bul qadam jeke jáne zańdy tulǵalardyń ýaqytyn únemdeýge múmkindik beredi. Inspeksıada qyzmet alýshylarǵa qolaıly jaǵdaı jasalýda. Internetke qosylǵan, kompútermen jabdyqtalǵan ózine ózi qyzmet kórsetý buryshy (jeke kýálikten elektrondy qoltańbany oqıtyn) kartrıjder qurylǵysy bar.
Endi kól-teńiz aýmaǵyna toqtala ketsek. Erterekte Kaspııdiń eki jaǵalaýyn jaılaǵan túrki tektes eki halyqtyń arasynda úreı týǵyzǵan Qarabuǵaz kóli óte qaýipti bolǵan. On myń sharshy shaqyrymǵa jýyq aýmaqty alyp jatqan kól aýmaǵynyń aınalasy Qaraqum shólimen qorshalǵan. Ol paralel endikte jatqan Kaspıı kóline aqpaıdy. Sondyqtan kól sý býǵa aınalyp, qaldyǵy tuzǵa aınalyp kelgen.
Qazirgi kezde ekologıalyq portaldar dyń jazýynsha, Qarabuǵazdyń tuzdylyǵy álemdegi eń úlken kól – Kaspıı teńizinen otyz ese kóp. Bul – óte qaýipti sındrom. Onyń aldyn alý kerek. Kól mańynda tirshilik ataýly múlde kezdespeıdi. Degenmen, adamdar tuzdy kásip qylyp, saýda-sattyq jolǵa qoıylǵan.
Qarabuǵaz kóliniń eń alǵashqy kartasy 1715 jyly I Petr patshanyń tusynda túzilip, arnaıy Kaspıı ekspedısıasy osy kóldi zertteýge arnalǵanmen, odan keıingi júz jylda zertteýshiler qaýipti kólden aınalyp ótýge tyrysqan. Sodan beri qanshama ýaqyt ótti? Qazir onyń tabıǵat faýnasy da, minezi de úlken ózgeriske túsken. Ony baqylaýsyz qaldyrýǵa bolmaıdy. Kólge 1836 jyly ekspedısıa shyqqanymen, ol jerge kememen barýǵa bolmaıdy degen josyqsyz jeleýmen zertteýden tys qalǵan.
Ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldary kól men teńiz arasyn dambamen jappaq bolǵan keńestik bıliktiń saýatsyz ekonomıkalyq josparlaýynyń saldary ekologıalyq daǵdarysqa alyp barǵan. Sol tusta Qazaqstandaǵy Aral teńizi de tartylyp, Sibirdiń ózenderin alyp kelmek bolǵan KSRO-nyń «ǵasyr jospary» qaǵaz betinde qalǵan.
Qumdy daýyl men tuzdy jeldiń saldarynan júzdegen shaqyrym aınaladaǵy dala qýrap, mal qyryla bastaǵan.