Memlekettik rámizder – bul kez kelgen memlekettiń egemendigi men birtutastyǵyn beıneleıtin, onyń ajyramas atrıbýttarynyń biri. Qazaqstan Respýblıkasynda Tý, Eltańba jáne Ánuran memlekettik rámizder bolyp tabylady. Al «Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik rámizderi týraly» Konstıtýsıalyq zańy 2007 jyly 4 maýsymda qabyldandy. Osy zańǵa sáıkes, jyl saıyn 4 maýsym – Qazaqstan Respýblıkasynda Memlekettik rámizder kúni retinde merekelenip keledi. Osyǵan oraı biz QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligi Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynyń bólim meńgerýshisi, tarıh ǵylymynyń kandıdaty Áýezhan Qadirjanuly Shashaevty áńgimege tartqan edik.
–Rámizder – halqymyzdyń muqalmas rýhyn qaharmandyǵy men órligin, asqaq arman-tilegin jetkizetin qundylyǵy. Qazaqstandyqtardyń erkindikke umtylǵan zor qajyr-qaıratyn, asqaq arman-muratyn beıneleıtin memlekettik rámizderimizdiń qoldanylýy, nasıhattalýy, osy arqyly búgingi býyndy otansúıgishtik, adamgershilik qasıetterge baýlýda eń ózekti másele nede dep oılaısyz?
–Memlekettik rámizder – Ata Zań ispetti Táýelsizdik qundylyǵy. Ol bizdiń ulttyq qundylyqtarymyzdyń, jetistikterimiz ben jeńisterimizdiń aıshyqty belgisi. Bıyl elimizdiń eń kıeli sımvoldary sanalatyn memlekettik rámizderimizge 30 jyl tolyp otyr.
Rámizderimizde aıbynymyzdy asyryp, rýhymyzdy shyńdaıtyn onyń qasıetti qundylyqtaryn urpaqqa uqtyrýdyń ózekti qundylyqtary bar.
Búginde elimizdiń Memlekettik rámizderi búkil álemge keńinen tanylǵan. Qazaqstandy osy rámizderimiz arqyly halyqaralyq qoǵamdastyq tolyq moıyndady. Aspankók tústi týymyz Birikken Ulttar Uıymynyń aldynda jáne Qazaqstannyń shetelderdegi elshilikteri men ókildikteri ornalasqan ǵımarattarda jelbirep tur. Álemdik sport jarystarynda elimiz jastary Ánuranymyzdy shyrqap, Týymyzdy bıikterden jelbiretip júr. Mine, bul – táýelsizdigimizdiń, derbestigimizdiń jarqyn kórinisi.
Memlekettik Tý týraly ne aıtýǵa bolady? Týǵa kóz salǵan jan birden erkindikti sezinedi. Kún astynda qalyqtaǵan qyran, aspan keńistigi, qandaı ǵajap! Memlekettik Eltańbamyzdyń da maǵynasy tereń. Eltańbany kórgen adam elimizdiń tarıhy men mádenıetine tereń boılaıdy.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik rámizderi egemendiktiń, táýelsizdiktiń belgisi. 1990 jyly 25 qazanda «Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik egemendigi týraly deklarasıa» qabyldandy. Osy bir saıası-quqyqtyq qujatty «Kishi konstıtýsıa» dep ataıdy. Osy zańnyń 16-babynda «Qazaqstan Respýblıkasy memlekettik egemendiginiń sımvoldary –Eltańba, Tý, Ánuran – qasıetti bolyp tabylady jáne olardy qorlaýdyń qandaıy bolsa da zańmen jazalanady» dep kórsetilgen. Al 1991 jylǵy 16 jeltoqsanda qabyldanǵan «Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik táýelsizdigi týraly» Konstıtýsıalyq zańnyń 17-babynda «Qazaqstan Respýblıkasynyń óz memlekettik sımvoldary – Eltańbasy, Týy, Ánurany bar» dep kórsetilgen. Demek, árbir azamat Qazaqstannyń Týyn, Eltańbasyn, Ánuranyn tumardaı qasıet tutýy qajet.
–Elimizde qabyldanǵan «Strategıa – 2050: qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵdary» atty Qazaqstan halqyna atty Joldaýda tolyq bir taraý – qazaqstandyq patrıotızmge arnalǵan. Búgingi jas býynnyń boıyna patrıotızm men óz Otanynyń jetistigine súıinish sezimin qalaı qalyptastyrýǵa bolady?
–Nege jastarǵa? Ol bárimizge, árbir qazaqstandyqqa arnalǵan. Qazirgi tańda el jastarynyń boıynda patrıottyq, otansúıgishtik sezim óte joǵary. Onyń dáleli, bizdiń jastarymyz búginde bilim, ǵylym, mádenıet, órkenıet, komýnıkasıa, sport jáne t.b. sala boıynsha úlken jetistikterge jetip, álem bıigine kóterilýde. Memleket tarapynan jas býyn ókilderine aıtarlyqtaı kóńil bólinip, olarǵa barlyq múmkindikter jasalýda. Memlekettik baǵdarlamalar boıynsha kez kelgen shetelge baryp bilim alý múmkindigi, elimizde halyqaralyq deńgeıde bilim beretin oqý mekemeleriniń ashylýy, halyqaralyq standarttarǵa sáıkes kóptegen mádenı-sporttyq ǵımarattardyń ashylýy, basqa eldermen tyǵyz baılanystaǵy jumystar, seriktestik qarym-qatynas munyń bári urpaq úshin jasalynyp jatqan ıgi ister. Demek, jastar osyndaı múmkindikti paıdalana otyryp, jaqsy bilim alyp, ǵylymı izdenisterge barý kerek. Jastar arasynda elimiz qundylyqtaryn, eldikti, memlekettilikti, ana tilimiz ben tarıhymyzdy qasterleý basym.
Memlekettik rámizderdi qurmetteý, eń aldymen, ózińniń týǵan jerińe degen qurmet, ol – óz elińniń táýelsizdigin pash etý. Sondyqtan Memlekettik rámizderdi ár qazaqstandyq tanyp, bilýi kerek. Ony tanyp, bilý bilý úshin jylyna bir keletin merekelik kúndi kútip otyrý shart emes. Rámizderdi jas urpaqtyń júreginde uıalatý úshin ony balalar balabaqshada tanyp, úırenýi tıis. Sonda ǵana olardyń júreginde rámizben birge Otanǵa, memleketke, týǵan jerge degen mahabbat dáni egilmek.
Bul kún – el ómirindegi erekshe kún. Óıtkeni, memlekettik rámizder – ulttyq tutastyqtyń kepili, Táýelsizdiktiń negizi, azat eldiń negizi. Qazaqstannyń shynaıy patrıoty bolý – Qazaqstandy júregińde saqtap júrý, Otanǵa, elge qyzmet etý, Otandy qorǵaý, atamekendi saqtaý. Mine, osynyń bári – patrıottyqtyń úlgisi.
–Elimizdiń memlekettik rámizderin bilý men taný, patrıotızm deńgeıiniń monıtorıńi ózgeristerdi anyqtaýǵa jáne jumys sapasyn taldaýǵa múmkindik beredi. Osy oraıda, bilim alýshylardyń otansúıgishtikke degen kózqarasy men qatynasynyń ózgergenin de aıta ketken jón bolar...
–Memleket, mektep jáne otbasy birigip kúsh salǵanda ǵana óskeleń býynǵa patrıottyq tárbıe berýdiń tıimdiligi arta túsetinin túsine bilýdiń mańyzy zor ekenin joǵaryda aıtyp óttim. Osy úshtaǵan ózara tyǵyz baılanysta bolyp, ortaq iske jaýapkershilikpen qaraǵanda ǵana urpaq tulǵasynyń tolyqqandy damýyna múmkindik ashylmaq.
Otansúıgishtikti, eljandylyqty qalyptastyratyn qundylyqtyń biri – memlekettik rámizderdi ulyqtaý. Kók týymyzdy týlaq etip, odan koqys jınaıtyn qap jasaýǵa deıin bardyq. Ondaılardy aıyppul salýmen ǵana jazalaýmen shektelip otyrmyz. Qazir tipti avtokóligine Reseıdin týyn taǵyp júrgenderden kóz súrinedi. Jat eldiń týyn kótergenderdiń qylyǵyna qalaı qarap júrmiz?
Qazaqstandyq patrıotızmdi, toleranttylyqty, joǵary mádenıetti nyǵaıtý kepili retinde quqyq pen bostandyqty kurmetteý taqyryby eshýaqytta ózektiligin joıǵan emes.
Memlekettik rámizder – bizdiń memlekettiligimizdi, táýelsizdigimizdi bildiretin eń negizgi ulttyq sımvoldarymyz. Memlekettik rámizderdi qurmetteý – memleketti qurmetteý. Kók baıraǵymyzǵa qatysty qoǵamda keleńsiz jaıttar bary ras. Biraq atqarýshy organ oǵan shuǵyl túrde tıisti jaza qoldanyp, zańmen rettep otyrýy kerek. Mundaı mańyzdy másele Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly QR Kodeksinde naqty belgilengen. Sondyqtan, aıyppul salý arqyly mundaı jaıttarǵa tyıym salýǵa bolady. Ol ortalyq jáne jergilikti memlekettik organdar tarapynan qatań qadaǵalanyp, baqylaýǵa alynýy tıis. Bul máseleni sheshýde oǵan azamattyq qoǵamdy da belsendi qatystyrý kerek. Atalǵan másele boıynsha jappaı qoǵam bolyp, el bolyp kúreskenimiz abzal. Bul ár adamnyń sana-sezimine baılanysty. Qazaqstan qazir álemniń barlyq elderimen tyǵyz qarym-qatynas ornatyp otyr. Al joǵarydaǵy sheteldiń týyn taǵyp júrgen kólikter basqa memlekettiń kólikteri bolýy da ábden múmkin ǵoı. «Jol qozǵalysy erejesi» boıynsha jalpy avtokólikterde tý taǵýǵa ruqsat etilmeıdi. Sebebi júrgizýshige jol qozǵalysyn baqylaýda bóget jasaıdy. Sondyqtan İshki ister departamenti mundaı zańbuzýshylyqtardy qatań baqylaýǵa alýy tıis. Al jergilikti atqarýshy bılik pen qoǵamdyq uıymdar tarapynan oǵan qarsy ártúrli is-sharalar uıymdastyrýy qajet.
– Elimiz egemendigin jarıalap, Táýelsizdik alǵannan bastap óskeleń urpaqty patrıotızmge tárbıeleý mindetine basa mán berile bastaǵany belgili. Ásirese, mektep okýshylarynyń boıyna otanshyldyq rýhty uıalatý jaýapkershiliginiń júgi zor. Osy oraıda, mektep jumysy oqýshylardy belgili bir bilimmen ǵana qamtamasyz etýge emes, bilim salasyndaǵy negizgi qujattar jáne baǵdarlamalyq jobalar sheńberińde qoıylǵan mindetter men maqsattardy sheshýge baǵyttalýy tıis ekenin esten shyǵarmaǵanymyz da abzal sıaqty.
–Bizdiń aldymyzda Jańa Qazaqstannyń jańa azamatyn jáne patrıotyn tárbıeleý mindeti tur. Jas býynǵa patrıottyq tárbıe berýde memlekettik rámizderdiń alar orny erekshe ekeni aıan. Bir shańyraq astynda, yntymaq pen birlikte ómir súrip jatqan júzden astam ult pen ulysty biriktirýde de memlekettik rámizderdiń úlesi aıryqsha.
Árbir azamat memlekettiliktiń turlaýynda rámizderdiń máni men alar ornyn, mańyzdylyǵyn túsine otyryp, elimizdiń Memlekettik Týy, Eltańbasy men Ánuranyn qurmetteýdi azamattyq paryzym dep bilýi tıis.
Qazirgi tańda memlekettik rámizder tarıhyna qatysty jastar arasynda túrli ıntellektýaldyq oıyndar ótkizýdiń de mańyzy zor. Týǵan elimizdiń Eltańba, Ánuran jáne Týynyń qandaı ekendigin bilý ǵana emes, osy rámizderdiń paıda bolý tarıhyn zerdelep oqý arqyly óskeleń býyn Táýelsizdiktiń qadirin tereńirek túsineri haq. Memlekettik aıyrym belgileri qalaı paıda bolǵany týraly jáne onyń ǵasyrlar boıy bizge qalaı jetkendigi týraly erkin tańdaý kýrsynyń «Qazaqstannyń rámizderi» taqyrybynan bilýge bolady. Oqý materıaldary azamattardyń oı-órisin damytý, ony taný prosesinde derbestikti qalyptastyrý, zertteý biliktiligin arttyrýǵa ıgi yqpalyn tıgizetini anyq.
Qazir jastar arasynda «Táýelsizdigimizdiń sımvolıkalary», «Týymyz, Eltańbamyz, Ánuranymyz – aıbynymyz» atty aksıalar ótkizilip júr. Bul shara – bolashaǵymyzdyń arasyndaǵy máńgilik sabaqtastyǵymyzdyń, dástúr jalǵastyǵynyń jarqyn úlgisi.
Qazaqstannyń memlekettik rámizderine arnalǵan jastar arasynda zertteý jumystaryn júrgizý de taptyrmas tanymdyq qundylyqtar júıesi bolyp tabylady. Bul jumystar jastardyń belsendi azamattyq baǵytyn, áleýmettik jaýapkershiligin, patrıottyq sezimin, joǵary adamgershilik jáne kóshbasshylyq qasıetterin qalyptastyrýda tıgizer áseri mol.
–Áńgimeńizge rahmet!
Áńgimelesken Ermek JUMAHMETULY.