Betburys kezeń túıtkilderi qandaı sabaq beredi?
Elimizdiń jalpy jaǵdaıyn baıypty baǵalaıtyn bolsaq, biz asa mańyzdy betburys dáýirinde turǵanymyz anyq. Sońǵy jyldary memleket saıası jáne ekonomıkalyq reformalardy birtindep júzege asyrý mindetin qoıdy. Buny erte, ne kesh dep jatýdan góri, onyń qalaı júzege asatyny jáne aldaǵy baǵyty mańyzdy bolýǵa tıis. Meıli qalaı bolsa da damý, ol – memlekettiń basty maqsaty. Eshbir ult ózi qurǵan memlekettiń regreske ketýine maqsatty jumys istemeıdi. Biraq damýdyń túrli joldary bar. Onyń keıbiri qysqa merzimde memleketti qarqyndy damytqan syńaıda bolsa da, túbi aparyp biz qazir tap bolǵan tyǵyryqqa tireıtini bar. Álemdik tájirıbede bunyń mysaly jetkilikti. Gana, Meksıka syndy elderde kóptegen tarıhı qulshynystar el halqynyń ál-aýqatyn kóterýde nátıje bermegen. Sonymen, bul elderden, ózge de álemdik tájirıbeden qandaı sabaq alýǵa bolady degen saýal ortaǵa shyǵady.
Gıpotezalar shyrmaýynan shyǵý
Buǵan deıin saıasatkerler, áleýmettanýshylar men ekonomıser damýdyń alǵysharty retinde usynǵan keıbir faktorlar jańa zamanda kúshin joıdy. Aıtalyq, damý úshin geografıalyq shart-jaǵdaı, klımattyń jaılylyǵy, mádenıet pen tarıh usynǵan artyqshylyq nemese aqyl-oı ólshemi, t.b. Mine, bular memlekettiń ekonomıkalyq damýyndaǵy alǵy shart esebinde kórsetilip kelgen. Áleýmettaný men ekonomıka ǵylymynyń eń jańa teorıalary sonyń bári, shyndap kelgende, gıpoteza ekenin kórsetip otyr. Bylaısha aıtqanda, bir memlekettiń ekonomıkalyq damýǵa jetýi, azamattarynyń ál-aýqatynyń jaqsy bolýy men bolmaýyna joǵaryda atalǵan sharttardyń yqpaly shamaly. Bunyń arasynda tipti ulttyq mentalıtet te bar.
Árıne, mentalıtet demekshi, keıbir elderde joǵary ónimdilikke beıim turatyn eńbek etıkasy bolýy múmkin. Aıtalyq, qytaı, koreı jurtynda eńbeksúıgishtik, qazaqshalap aıtqanda «tesikókpe» tabandylyq el damýyna óz yqpalyn jasaýy múmkin. Áıtkenmen, eger týra joly tańdalmasa, onyń bári jaıǵana ómirdi sarp etý bolar edi. Birdeı ulttyq mentalıtetke ıe Taıvan men materıktik Qytaıda, Ońtústik pen Soltústik Koreıada damýdyń uqsamaǵan deńgeıi bar ekenin bilemiz.
Soǵan uqsas, klımat, geografıalyq ornalasý syndy aıyrmashylyqtar da pálendeı úlken áserge ıe emes. Eýropa jurty jaıly klımat, qolaıly geografıalyq ornalasýynyń nátıjesinde damyǵan elder qataryn qalyptastyrǵan joq. Eger bul artyqshylyqtar basty ólshem bolatyn bolsa, onda Batys pen Shyǵys Eýropadaǵy áleýmettik jaǵdaı, ekonomıkalyq ósim birdeı bolýy kerek edi. Sondyqtan ekonomıka men áleýmettaný ǵylymynyń jańa kózqarastary qoǵamǵa sirese jabysqan bundaı gıpotezalardan arylýǵa shaqyrady.
Meksıkanyń udaıy tap keletin tuıyq joly
Eger Meksıka jurtynyń tarıhynan alyp qaraıtyn bolsaq, ózimen irgeles jatqan AQSH-pen kóp tarıhy, geografıalyq ortaqtyqtarynyń bar ekenin bilemiz. Tipti, qazirgi Meksıka jerin eýropalyqtar (ıspandar) qazirgi AQSH-tan bir ǵasyr buryn otar retinde asha bastaǵan edi. Bir dáýirde «eń ónimdi» otarlyq saıasattyń besigi bolǵan Meksıka ǵasyrlar boıy shıkizattyq eksportqa ǵana súıendi. Bundaı ekonomıkalyq súrleý otarlyq tarıhty bastan ótkergen barlyq elderde boldy. Meksıka 1810 jyly Ispanıadan óz táýelsizdigin alǵanǵa deıin jáne odan keıin de kedeılik pen asqynǵan qylmystyq qoǵamnan shyǵyp ketý úshin talaı márte qulshynys jasaǵan. Biraq o basta durys qalyptaspaǵan saıası ınstıtýttar damýǵa qolaıly ekonomıkalyq ınstıtýttarǵa jumys istetken joq. Kerisinshe, áý bastan jer ıeleriniń múddesi, iri kapıtal ókilderi ǵana kúsheıip, jalpy halyq esebinen baıytyla beretin júıe barǵan saıyn ornyqty. Meksıkada qanshama prezıdentter aýysty, qanshama bılik almasty. Halyq qolymen bılikke jetken qanshama saıasatkerler boldy. Sonyń bári tutas júıeni shyrmaǵan saıası ınstıtýttardy ózgertýge emes, kerisinshe boıama reformalarǵa ǵana boı urdy. Bul túptiń túbinde Meksıkany udaıy qaıtalana beretin tuıyq jolǵa saldy.
Búginde bir ǵana shekara syzyǵy bólip turǵan eki shtattar birlestiginde, eki Amerıkada áleýmettik jaǵdaıdyń jer men kókteı eki túrli qyryn kóre alamyz. Meksıka qazir memlekettiń baılyǵyna qaramastan, halqy aýyr kedeılikte jáne qylmysqa toly qoǵamda ómir súretin elge aınalyp otyr. Qurama Shtattardaǵy ekonomıkalyq ómirge azamattarǵa teńdeı múmkindik beretin jaǵdaı ol elde joq. Osylaısha bir shekaranyń eki jaǵynda keıbir uqsas halyq ta eki túrli ómir súrý deńgeıinde jasap jatyr. Bul aıyrmashylyqtyń kózin qazirgi jaǵdaıdan da, ótken ǵasyrdaǵy XIX nemese XVİI ǵasyrdaǵy tarıhtan da taba alamyz. Qaı kezeńdi mysalǵa alsaq ta, jaýap bireý ǵana – ınstıtýsıonaldyq aıyrmashylyq. Iaǵnı eki eldegi saıası jáne ekonomıkalyq ınstıtýttardyń eki túrli jumys isteýi.
Áleýmettik serpilis damýǵa kúsh beredi
Meksıka mysaly kórsetkendeı, ınstıtýsıonaldyq aıyrmashylyq damý deńgeıin kórsetedi. Alaıda, nege barlyq elder ınstıtýttardyń jumysyn ózgertip, damý jolyna túsip ketpeıdi. Bul suraqtardyń jaýaby kúrdeli bolsa da qarapaıymdap jetkizýge bolady. Eger ınstıtýttardy ózgertý qajet deıtin ortaq kózqaras qalyptaspaǵan jaǵdaıda bul eshqashan júzege aspaıdy. Aıtalyq, Meksıkada ózine qolaıly, mol paıda alyp keletin ári jumys istep turǵan ınstıtýttardy ózgertýge saıası bılikti baqylaýshylardyń eshbiri múddeli emes. Kerisinshe, osy júıeni odan saıyn kemeldendirip, tipti aýqymdy baqylaý jasaýǵa kúsh salady.
Demek, osyndaı álemdik mysaldar bizdiń qoǵamǵa úlken sabaq beredi. Qazir memlekettiń eń joǵary jaǵynda bastalyp jatqan ózgeristerdiń túp mánisin túsiný jáne ony durys baǵytta órbýine baqylaýshylyq etý qoǵamnyń óz mindeti bolyp tabylady. Sondyqtan saıası jáne ekonomıkalyq ınstıtýttardyń jańasha qalyptasýyna degen ortaq áleýmettik konsýns qa lypt astyrý memlekettik damýda qozǵaýshy jańa kúsh bolady.
«Almaty-akshamý» №107, 9 qyrkúıek, 2023 jyl