Jubaılyq jarasym álippesi
Mahabbatty árkim ártúrli qabyldaıtyndyqtan, nekedegi súıispenshilikti saqtap qalý meılinshe qıyn. Ómirlik serigimizdiń osynaý asyl sezimdi qalaı túsinetinin bilmesek, shańyraq shattyǵyna bult úıirilýi ǵajap emes...
Bas qurap, otaý tikkenge deıin, ádette, bári keremet! Súıiktińdi bir sát kórmeseń, búkil ómiriń toqtap qalǵandaı, al qarsy aldyńnan shyǵa kelse bitti, aınalań tegis jaınap, jarqyrap, kóńiliń tasyp qoıa beredi. «Erteń ne bolady?» dep oılamaısyń. Baqyttan basyń aınalyp, sezimge mas bolǵanyń sonsha, tap osy sátti tapjylmaı turyp qalardaı kóresiń. Ókinishke qaraı, tipti de olaı emes. Baqytyń úshin kúresýdiń sońǵy núktesi turmys qurýmen shektelmeıtinin otbasy bolǵannan keıin anyq túsine bastaısyń...
Joly bolmaǵan jigittiń jan syry
... Úılengennen keıin mahabbat qaıda ketedi? Bilesiz be, men ómirimde úsh ret úılendim. Barlyq kezde de úılengenge deıin bári tamasha boldy. Biraq otbasylyq ómir bastalǵannan keıin-aq, nege ekenin, bári búlindi. Meniń oǵan degen, onyń maǵan degen mahabbatynyń bári býǵa aınalyp júre berdi. Birinshi nekem shamamen on jylǵa sozyldy, ekinshisi úsh jyldan aspady, al úshinshi nekem alty jyldyń aınalasynda syr berdi. Birinshi nekemde úsh-tórt jyl jap-jaqsy turdym. Biraq dúnıege bala kelgen boıda áıelimniń búkil ynta-yqylasy soǵan aýyp ketti de, meni elemeýge aınaldy. Bylaı qaraǵanda, onyń bar maqsaty – bala súıý ǵana sıaqty bolyp kórindi. Al náreste ómirge kelisimen, men kereksiz bolyp qaldym. Osyny aıtqanymda áıelim: «Esiń durys emes, kúni-túni bala baǵýdyń qandaı qıyn ekenin túsinbeısiń. Qaıdaǵy joqty aıtqansha, maǵan kómektespeısiń be?!» dep ózimdi kinálady. Men kómektesýge tyrystym da, biraq odan eshteńe ózgermedi. Aramyz alystaǵan ústine alystaı berdi, biraz ýaqyttan keıin sezim ataýlydan tipti eshteńe qalǵan joq. Ekeýmiz de ajyrasqandy jón kórdik.
Ekinshi nekem o bastan durys bolmady. Ne bolyp, ne qoıǵanyn ózim túsinbeı de qaldym. Biz bir-birimizdi shyn súıemiz dep oılaǵanbyz. Biraq bal aıynyń ózin urys-kerissiz ótkize almadyq. Birge turǵan úsh jylymyz úsh ǵasyrǵa tatıtyndaı tozaqta ótti.
Al úshinshi ret úılengende bári tamasha bolady dep oıladym. Onyń aldynda ekeýmiz eki jyldaı kezdesip júrdik. Sol kezde ómirimde birinshi ret bireýdi súıý degenniń ne ekenin túsingendeı bolǵam. Onyń da meni súıetinin sezgem. Úılengen soń ózgerip kettim dep oılamaımyn. Otbasy bolǵannan keıin de ony burynǵydaı súıdim, únemi qolpashtap otyrýǵa, súıetinimdi aıtyp, sezimimdi jasyrmaýǵa tyrystym. Áıtse de bas qosqanymyzǵa birneshe aı ótisimen-aq kúńkil sóz kóbeıdi. Áýelde «qoqysty shyǵarmadyń», «kıimińdi ornyna ilmediń» degen sıaqty usaq-túıekten bastady da, bara-bara «meni aldap júrsiń», «shynyńdy aıpaısyń» dep minez-qulqyma narazylyq bildirýge kóshti. Turmysqa shyqqanǵa deıin eshqashan jaǵymsyz minezi bolǵan emes edi, tipti buryn-sońdy kórgen adamdarymnyń ishindegi ońdysy sol bolatyn. Eshqashan eshteńege shaǵym aıtpaıtyn. Men ne istesem de oǵan bári keremet bolyp kórinetin. Al qalaı úılendik, solaı – men qolynan «túk kelmeıtin» bireý bolyp shyǵa keldim. Birtindep kóńilim qala berdi de aqyrynda synyna tózýdi qoıdym. Budan ári birge turýdyń múmkin emestigin ekeýmiz de túsinip, árqaısymyz óz jolymyzben kettik.
Sodan beri áli oı ústindemin: shynymen de, úılengennen keıingi ýaqytta mahabbat qaıda qalady? Jurttyń báriniń jaǵdaıy menikindeı me? Elimizde ajyrasýdyń kóp bolatyny osydan emes pe eken? Al otbasyn saqtap qalatyndar amalsyz tura ma álde keıbir nekelerde mahabbat shynymen de saqtalyp qala ma? Olaı bolsa, qalaısha?..
Mahabbattyń negizgi tili árkimde ártúrli
Nekege qatysty máseleler men otbasyndaǵy ahýaldy jaqsartýdyń qyr-syryn zerttegen bilikti maman Gerı Chepmen joǵarydaǵy azamattyń biz tilge tıek etken áńgimesin tyńdaı kele, jaǵdaıdy bylaı tarazylaǵan eken: «Mahabbat qaıda ketedi?» degen bul suraq – búginde úılengeni bar, ajyrasqany bar, myńdaǵan adamdardy tolǵandyryp júrgen másele. Bul jóninde bireýler dostarymen keńesse, kelesi bireýleri psıholog mamandar men din qyzmetshilerinen, taǵy bireýleri óz-ózderinen suraıdy. Jaýaptar keıde psıhologıalyq termınder túrinde bolyp, túsinikke aýyr soqsa, keıde ázil-qaljyń arqyly jetedi. Qaı-qaısysynda da shyndyqtyń ushqyny bar bolǵanymen, onyń bári – qaterli isikpen aýyrǵan adamǵa aspırın bergenmen para-par.
«Nekede tańǵajaıyp mahabbat saltanat qursa» degen tilek bárimizdiń oı-sanamyzǵa myqtap ornyǵyp qalǵan. Tanymal jýrnaldardyń bári derlikteı árbir sanynda nekedegi ózara súıispenshilikti qalaı saqtap qalýǵa bolatynyn jazady. Bul taqyrypta kitap ta kóp. Radıo-telearnalardaǵy tok-shoýlar da osy týraly áńgime qozǵap jatady. Nekedegi mahabbatty saqtap qalý – óte mańyzdy is. Al kitaptar men jýrnaldardyń, naqty kómek pen aqyl-keńes berýshilerdiń jetip-artylatynyna qaramastan, úılengennen keıin mahabbatyn saqtap qalý tek sanaýly ǵana juptardyń qolynan keletini nesi? Talaı otbasy durys qarym-qatynas jasaýdy úırený sheberhanasyna barady, mamandardyń keńesine júginedi, alaıda úıine kelgende syrttan kórgen-bilgen, úırengen úlgilerin qoldanýǵa múlde qabiletsiz ekenin baıqaıdy. Iaǵnı jýrnaldardan «Ekinshi jartyńyzǵa óz sezimińizdi bildirýdiń 101 tásili» atty maqalany oqyp, ózimizge anaǵurlym sáıkesteý 2-3 qaǵıdany tańdap, qoldanyp kóremiz, al jubaıymyz munymyzdy tipti ańǵarmaıdy da. Sóıtip, qalǵan 98 tásildi jaıyna qaldyramyz da, kúndelikti tirshiligimizge kóshemiz.
Eger sezimimiz jaýapsyz qalmasyn desek, jubaıymyzdyń mahabbatynyń negizgi tilin meńgerýge tıispiz. Bul rette, osy suraqtardy qaýzaıtyn kitaptar men maqalalardyń sizge kómektese qoıýy neǵaıbyl. Mundaǵy másele – bizdiń asa mańyzdy jaıtty, ıaǵnı árkimniń óz mahabbatyn bildirý túri ártúrli ekendigin umyt qaldyrǵanymyz.
Lıngvısıka turǵysynan alǵanda, japon, qytaı, ıspan, aǵylshyn, grek, nemis, fransýz sıaqty basqa da birneshe negizgi tilder bar. Kópshiligimiz óz ata-anamyz ben jaqyn týystarymyz sóıleıtin tildi meńgeremiz. Sol til bizdiń negizgi nemese ana tilimiz bolyp esepteledi. Keıinirek basqa da tilderdi úırenýimiz múmkin, biraq ol bizden qosymsha kúsh jumsaýdy talap etedi. Ol tilder bizdiń ekinshi tilimizge aınalady. Biraq bárinen de óz tilimizde jaqsy sóıleımiz, ony bárinen jaqsy túsinemiz. Sol tilde sóılesek, bizge anaǵurlym jaıly bolady. Al ekinshi tildi neǵurlym kóbirek paıdalansaq, ony qoldana otyryp, ózimizdi soǵurlym jaqsyraq sezinemiz. Mysaly, tek óz tilimizdi ǵana bilsek jáne biz sıaqty óz tilinde ǵana sóıleıtin jáne onysy bizdikinen ózgeshe basqa bir adamdy kezdestirsek, onymen qarym-qatynasymyz shekteýli bolady. Mundaı jaǵdaıda ısharaǵa, bet-álpetimiz ben qol qımyldaryna júginýge, aıtarymyzdy sýret arqyly kesindeýge májbúrmiz. Árıne, birdeńe ǵyp qarym-qatynas jasaımyz, biraq meılinshe ebedeısiz. Tildik aıyrmashylyq – adamzat mádenıetiniń quramdas bóligi. Eger de qarym-qatynasty tıimdi etip, mádenı tosqaýyldardy buzyp ótkimiz kelse, aralasqymyz kelgen adamdarymyzdyń tilin meńgerýimiz qajet.
Mahabbat turǵysynan alǵanda da jaǵdaı týra osylaı. Qytaı tili aǵylshyn tilinen qalaı erekshelenetin bolsa, sizdiń mahabbatyńyzdyń tili de jubaıyńyzdyń tilinen dál solaı ózgeshe bolýy yqtımal. Aǵylshynsha sóıleı otyryp, óz mahabbatyńyzdy bildirýge qalaı tyrysatynyńyz mańyzdy emes. Óıtkeni jubaıyńyz tek qytaısha ǵana sóılese, bir-birlerińizdi qanshalyqty súıetinderińizdi sol kúıi túsine almaısyzdar. Máselen, nekeleriniń sátsiz bolǵanyn aıtqan jigit óziniń úshinshi áıelimen «Sózdi nyǵarlaý» arqyly sóılesken. «Únemi qolpashtap otyrdym, súıetinimdi aıtyp, sezimimdi jasyrmaýǵa tyrystym» deıdi. Árıne, ol aǵynan jarylǵan, shynyn aıtqan, biraq jary onyń tilin túsinbegen. Iaǵnı ol kúıeýiniń óz mahabbatyn minez-qulqy arqyly kórsetkenin qalaǵan jáne ony taba almaǵan. Bul arada shynaıy bolyp qoıý az. Eger nekemiz baıandy bolsyn desek, jubaıymyzdyń mahabbatynyń negizgi tilin anyqtap alýǵa umtylǵanymyz abzal. Sony taýyp, sol tilde sóıleýdi úırengen boıda mahabbatqa toly nekeniń kiltine qol jetkizerińiz anyq.
Mahabbat qutysy tolyp turýy shart
Ádette, «mahabbat – baǵa jetpes gaýhar sezim», «álemdi alǵa jyljytatyn da – mahabbat» dep aıtamyz. Myńdaǵan kitaptar men jýrnaldar, ánder men fılmder osy sózge toly.
Osy oraıda, psıhologtar súıikti bolý – adamnyń negizgi emosıonaldyq qajettiligi ekenin aıtady. Mahabbat úshin adamzat taý shyńdaryn baǵyndyrady, teńizdi júzip, shól dalany kesip ótedi, adam tózgisiz qıyndyqtardy jeńedi. Mahabbat joq jerde taýlar asý bermesteı, teńiz ushy-qıyrsyz, al shól dala adam tózgisiz azapty bolyp kórinedi, sóıtip, qıyndyq ataýlyny ózimizge shyǵarylǵan sońǵy úkimdeı qabyldaımyz. Túptep kelgende, adam balasynyń negizinde mahabbat sezimi jatpaǵan jetistikteriniń ózi maǵynasyz. Qaı kezde de adamı dramanyń sońǵy senasynda basty úsh qaharman ǵana qalady, olar – senim, úmit, mahabbat. Osylardyń ishinde bárinen de mahabbat mańyzdyraq.
Ras, kóptegen ǵasyrlar burynǵy sıaqty, qazir de adamzat qoǵamyna mahabbat tán, biraq osy sózdiń óziniń maǵynasyn kóp jaǵdaıda túsine bermeımiz. Bylaıynsha, biz ony myńdaǵan jaǵdaıda qoldanamyz. «Itterdi jaqsy kóremin», ile-shala «Anamdy jaqsy kóremin» deımiz. Sýǵa júzý, shańǵy tebý, ańǵa shyǵý tárizdi súıip shuǵyldanatyn isterimizdi aıtamyz. Ártúrli zattardy – kýlınarlyq taǵamdardy, mashınany, úıdi jaqsy kóremiz. Itterdi, mysyqtardy, jan-janýarlardy janymyz súıedi. Tabıǵatqa – aǵashqa, shópke, gúlge, aýa raıyna tamsanamyz. Adamdarǵa – ata-anamyzǵa, ul-qyzymyzǵa, jubaıymyzǵa, dostarymyzǵa et-júregimiz eljirep turady. Biz tipti mahabbat seziminiń ózine de yntyqpyz.
Bul az bolsa, áldebir is-áreketimizdi túsindirý úshin de «mahabbat» sózin qoldanamyz. «Men ony súıetindikten de osylaı istedim» – kez kelgen áreket osy tirkespen túsindiriledi. Áıeliniń kózine shóp salǵan erkek te sol qylyǵyn «mahabbat» dep biledi. Dinı qaýym muny «kúná» deıdi. Maskúnemniń áıeli kúıeýiniń birinen soń birin bosatyp, shashyp tastaǵan bótelkelerin jınaıdy jáne onysyn «jaqsy kóretindigimnen» dep oılaıdy. Psıholog muny «ózara táýeldilik» dep ataıdy. Ata-ana da «mahabbat» dep túsinip, balasynyń búkil tilegin oryndaıdy. Al otbasy máseleleri jónindegi maman muny «jaýapsyzdyq» dep esepteıdi. Ondaı bolsa, bireýge mahabbatpen qaraý, jaqsy kórý degenimiz ne?..
«Mahabbat tilin» meńgerý – úlken óner
Balalar psıhologtary «Árbir balada negizgi-negizgi degen belgili bir emosıonaldyq qajettilikter bolady jáne bala emosıonaldyq jaǵynan ornyqty bolýy úshin sol qajettilikter qanaǵattandyrylýy tıis» dep tujyrymdaıdy. Osy emosıonaldyq qajettilikterdiń arasynda jaqsy kórý men nazarda bolý, óziniń bireýge tıesili jáne qajet ekenin sezinýden mańyzdy nárse joq. Eger de balaǵa tıisti kóńil bólingen jaǵdaıda ol jaýapkershilik sezimi joǵary azamat bolyp erjetedi. Ol mahabbatsyz balanyń áleýmettik jáne emosıonaldyq damýy kesheýildeıdi. Iaǵnı bala tártibindegi aýytqýshylyqtardyń kópshiligi «mahabbat qutysynyń» bos ekendiginen týyndaıdy. Árıne, mahabbat qutysy – kózge kórinbeıtin nárse, biraq onyń nátıjesi kózge uryp turady. Mysaly, bala tártibiniń nashar bolýy – onyń ózi sezinbegen mahabbatty, jan jylýyn izdeýdiń saldary.
Bir anyǵy, mahabbatty qajetsiný – balalyqqa ǵana tán nárse emes. Bul sezim eseıgen kezimizde, otbasylyq ómirde de bizben birge júredi.
«Ǵashyq bolý» bul qajettilikke ýaqytsha ǵana jaýap bere alady, biraq ol tek «jedel járdem» ǵana. Keıinnen baıqaıtynymyzdaı, ol tek qysqa jáne aıtarlyqtaı shekteýli ýaqyt aralyǵyn ǵana qamtıdy. «Ǵashyqtyq» kóginen jer betine túsken boıda mahabbatqa degen emosıonaldyq qajettilik qaıtadan joǵaryǵa qalqyp shyǵady, óıtkeni ol – bizdiń tabıǵatymyzdyń fýndamentaldi negizi. Ol bizdiń búkil qalaýymyzdyń dál ortasynda turady. Mahabbat bizge ǵashyq bolǵanǵa deıin de qajet bolǵan jáne qashan sońǵy demimiz taýsylǵansha qajet bola da beredi. Nekelesýdi qalaýdyń negizinde de jar mahabbatyn seziný qajettiligi jatyr. Sol sebepti de, kóp adamdar «Erli-zaıypty eki adam bir-birin súımese, baılyqtan ne paıda?» degen pikirde. Demek materıaldyq dúnıe mahabbattyń ornyn almastyra almaıdy. Áldekimniń áıeli «Kúni boıy ol meni kerek te etpeıdi, tek túnde, tósekte ǵana izdeıdi. Bul maǵan unamaıdy» dep shaǵynady. Ol, árıne, tósek qatynasyn jek kóretin áıel emes. Ol – emosıonaldyq mahabbatqa muqtaj áıel.
Ózgelerdiń ózin jaqsy kórgenin qalap turý – adamzat tabıǵatyna tán nárse. Oqshaýlanyp qalý psıhıkany qatty zaqymdaıdy. Qylmyskerdi jeke kameraǵa qamaýdyń aýyr jaza bolyp esepteletini sodan. Áldekimmen jaqyn qarym-qatynasta bolý, bireýdiń ózin súıgenin qalaý adamzat tirshiliginiń negizi bolyp tabylady. Nekeniń ózi de jaqyndyq pen mahabbatqa degen osy qajettilikti qanaǵattandyrý maqsatynan shyqqan. Sondyqtan da dinı ádebıetter erli-zaıyptylardy bir bútinge aınalýǵa ýaǵyzdaıdy. Bul árkimniń óziniń tulǵalyq qasıetin joǵaltýy degendi bildirmeıdi, erli-zaıyptylar bir-biriniń ómirinen óte úlken oryn alýǵa tıis degen sóz.
Alaıda qanshalyqty mańyzdy bolsa, mahabbat túsinýge de sonshalyqty qıyn. Otbasylyq sheksiz baqyt týraly bastapqy oı-armany shynaıy ómirdiń jartasyna soǵylyp, taýy shaǵylǵan jubaılar kóp. Sol sebepti de: «Mahabbatymyz óldi. Qarym-qatynasymyz kúıredi. Bir-birimizge jaqynbyz dep oılap edik, biraq onyń bári artta qaldy. Bizge endi birge bolǵan unamaıdy. Biz bir-birimizdiń qajettiligimizge jaýap bere almaımyz» deıdi. Olardyń oqıǵalary balalar sıaqty úlkenderdiń de «mahabbat qutysy» bolatynyn kórsetedi. Bálkim, syr bere bastaǵan nekeniń tereńinde meńzegishi nóldi kórsetip turǵan quty jasyrýly turǵan bolar? Ersi qylyq pen jatyrqaı qaraýǵa, qorlap sóıleý men synap-mineýge sol qutynyń bostyǵy sebepker bolsa she? Eger ony toltyrýdyń tásilin tapsaq, nekemizdi de jańǵyrta alatyn bolarmyz? Bálkim, sol quty nekeniń myzǵymastyǵyn qamtamasyz etetin kilt shyǵar?
Bir eskerer jaıt, avtokólikke janarmaı qanshalyqty qajet bolsa, mahabbattyń emosıonaldyq qutysynyń toly bolýy neke úshin sonshalyqty mańyzdy. Sondyqtan mahabbattyń negizgi tilderiniń qandaı bolatynyn túsiný jáne sonyń qaısysyn jaryńyzdyń qup kóretinin bilý ómirińizdi túbegeıli ózgertetinin umytpańyz. Mahabbat qutysy tolǵanda adamdardyń minez-qulqy men is-áreketi de ózgeredi.
(Ǵalamtor materıaldary negizinde ázirlendi)