Memlekettik syılyqqa usynylǵan shyǵarma
Memlekettik syılyqqa bıyl usynylǵan shyǵarmalar ishinen tórt kitap qolyma tústi. Sonyń biri – qazaqtyń asa daryndy aqyny Svetqalı Nurjannyń «Kókiregim – kóne kitap» atty jańa jyr jınaǵy. Jasyratyny joq, tórt kitapty oqymaqqa yqylastanǵan sátimde-aq meni aıryqsha qyzyqtyrǵany da – Svetqalıdyń sol týyndysy. Onyń sebebi, «Sózine qarap kisini al» prınsıpine kereǵar «Kisige qarap sóz alý» ustanymynyń da durys ekeninde bolar. Óıtkeni, qazirgi qazaq aqyndarynyń ishinde Svetqalıdyń soıy bólek. Nesimen? Menimshe, onyń eń basty qasıeti – el men jer degende shyǵar janynyń bólektiginde. Ol turǵyda osydan eki jyl buryn memleketimizge alapat qaýip tóndirgen «Qandy qańtar» oqıǵasy kezinde, áleýmettik ádiletsizdikten aqyly qozdanǵan alamandy arandaýdan aman alyp qalýǵa jantalasqan bıliktegi azamattar áreketinen Svetqalıdyń oza shyqqan sherli aqyndyǵy men sheshendigin, qaısar qaıratkerligin eske alýdyń ózi-aq jetkilikti. Aqynǵa tán basty qasıet – áýeli óz eli men jeriniń amandyǵy hám tutastaǵy úshin otqa da túsýge, oqty da qushýǵa daıar sondaı janpıdalyq qasıet bolarǵa kerek. Ony biz «Kókiregim – kóne kitap» avtoryn madaqtaý úshin aıtyp otyrǵan joqpyz, «Sóziń – Óziń, Óziń – Sóziń» qaǵıdasy boıynsha, aqynnyń aıbarly jaratylysyna onyń atalmysh eńbeginiń de saıma-saı aıbyndy týyndy ekenin bildirý úshin aıtyp otyrmyz. Óıtkeni, Óleń de óz İıesine tartyp týady.
Svetqalı – ánshi-dombyrashy ónerpaz aqyn, shejireshi epık aqyn, qazaqtyń bolashaǵyna alabóten alańdaýly «Asanqaıǵy»-aqyn, Uly Dalamyzdaǵy barsha qasıetti ata-babalardyń arýaǵy men olardyń sońyna qaldyrǵan asyl sózderine mináját etý arqyly da «haqtyqtyń sáýlesin» tabýǵa qulshynǵan «dýana» aqyn, jer-jerdegi jas talanttardy kónedegi qazaq danalyǵynyń «ábilhaıatynan» sýsyndatýǵa yntyq ustaz aqyn, Jaratýshyny taný jolyndaǵy mıstık aqyn. Onyń «ǵarshyǵa samǵardaı alasurǵan kezinde: balbal jyryn jatqa aıtqan shamdaldyń synyp túsýi» de, «qaıyńnyń sóne qalýy» da, «Aıdyń sola ketýi» de; «tiri árýaqqa shyraq jaǵa otyryp, keýdesindegi óli rýhty úrleıtini» de; «órtengen saıyn – kúl emes, sáýle shashatyny» da; «Aı sáýlesin soqpaq eter Súldege aınalýy» da; «Aıdan altyn Basynda juldyz shýlap, «Qus Jolynyń» boıymen qańǵyp bara jatatyny» da; «kúbir-kúbir sóılegen Qyzyr-Dalada, kúzdegi kúreńitken eski jurtta únsiz óksip otyrǵan» ony «týǵan Aıdyń óz qaýyrsyndarymen qamqorlaı qaýsyrýy» da; sonda «eski hattyń mórindeı úshkildengen tyrna tizbeginen tylsym ún estı qalatyny» da – óziniń sondaılyq jan-jaqty tabıǵatyna oraıǵy erekshe «hál keshý» qubylystary.
«Tylsym ún» demekshi, Svetqalı óleńderi basym kópshiliginiń qandaıda bir metafızıkalyq sıpattaǵy tolqynysqa toly bolatyny da, tebirenistiń joǵarǵy sferalaryna kóterilgen kezdegi onyń qaıbir Oılarynyń oqyrmandy tań-tamasha etetin magıalyq obrazdarǵa aınala ketýi de – has darynǵa tán qabilettilikten. Máselen, «Musa men dárýish» atty óleńin alaıyq:
Osyndaımyn keıde, endi...
Ańyzdan kór beınemdi.
Topty jaryp keldim de, Kálımolla Musaǵa:
«Men Qudaıdy súıem!..», – dedim, dar-dar jyrtyp jeıdemdi...
Qorshap turǵan aınala:
«Paıǵambarym ne deıdi?», – dep yntyqty el.
Al Paıǵambar bylaı dedi jaı ǵana:
«Jeıdeńdi emes, júregińdi jyrtyp kel!..».
Aqyn nelikten júrekti erekshe kepıet tutady?
Sebebi, tula boıǵa qan júgirtýshi sorǵy (nasos) sıpatyndaǵy júregińiz birmezette, – Kóńilińizdiń generatory ári transformatory. Es-aqylyńyzdy «Bastaǵy Baqqa» (Jumaq Eske) ıa «Mańdaıdaǵy Sorǵa» (Tamuq Eske) da aınaldyra alatyn sol Kóńil shirkinińizdiń tolqyny – sezim músheleriniń patshasy retindegi júrektiń tolǵanysynan paıda bolatyn parapsıhologıalyq-sensorıkalyq aıryqsha qýat. Al «sezim músheleriniń beseý emes, on (10)» ekenin» de, «jumaqtanǵan Estiń Kóńildi qaıyra juparlap turatynyn» hám «...Qosh Kóńil → Jumaq Es → Qosh Kóńil..» qubylysynyń máńgilik Aılanaıyn-Oılanaıyn keremeti» ekenin de babalarymyz baıaǵyda aıtyp ketken. Sondaılyq kemel tanymdaǵy ózge qaǵıdalar da – «Sóztanym men Bestanym (Óztanym, Tabıǵattanym, Kúntanym, Ǵaryshtanym, Qudaıtanym)» dep ataýǵa laıyq alty ǵylymnyń jıyntyǵy retindegi protooǵyzdyq-protoqazaqtyq – ejelgi sakraldi ilimniń postýlattary. Svetqalı poezıasyna tán ózimiz joǵaryda aıtqan magıalyq Oı-obrazdar – sol baǵzy sóztanymdyq-bestanymdyq ilimniń umyt bolǵan kóptegen qaǵıdalaryn ózge bir aınalaıyn keıipte qaıyra jańǵyrtyp ta jatady. Soǵan bir mysal:
«Keler ǵasyrlardyń birinde júrip, baǵzy zamanda qoıyn dápterimde jazylyp qalǵan Jyrdy oqydym:
«...Az ǵumyrda –
jeti ret – aq úı,
jeti ret qara úı tigildi Basyma!
Jeti qattyń qylaýy qondy shashyma.
Imperıa men dıktatýra kómdi nasyna...
Endi Allanyń Aq Ordasyn tigem –
Aıdyń astyna, Kúnniń qasyna!..».
Osylaı jazylǵan – baǵzy Jyrda».
Ol «Jyrda» aqyn aqpatshalyq-qyzylpatshalyq orys ımperıasynan ǵasyrlar boıy qorlyq kórgen, qyrǵyn tapqan jáne óz elindegi avtokratıadan da sorlap qalǵan qazaqtyń joıdasyz tragedıasyn ne sebepti sol qazaqtyń kónedegi kosmofılosofıalyq «Jeti qat Kók» (jeti Aspan; jeti jaryq Dúnıe) tanymyna oraı aıshyqtaıdy jáne sol tragedıanyń áli toqtalmaǵan joıdaýyt ınersıasyn nelikten «Aı astyna, Kún qasyna Allanyń Aq Ordasyn tigý» arqyly toqtatpaq bolady? Jaýap – bireý: qazaq oqyrmanyn tereńinen oılandyrý úshin. Eger oqyrman-qazaq tereńinen oılana bastasa, baǵzy qazaq kosmofılosofıasynyń s e g i z d i k júıesindegi «Shańyraq»-Kún» men «segizqıyr Shartarap» «Segizqanat Aq Orda», «Segizqyrly, birsyrly Er», «Segizórim qamshy», «Segizqyrly ótkir Sóz» túrlerinde bastalyp beretin magıalyq qaǵıdalardyń da qazaqtyń genetıkalyq jadynda birtin-birtin tirile bastaıtynyn Svetqalı aqyn jaqsy biledi. Avtordyń «Jastyqtyń jazǵy jurtynda» óleńindegi «Kún-SHańyraq, ýyq-nur» túrindegi beıneli sózi de – óziniń ejelgi kemel dúnıetanymynan ajyrap qalǵan búgingi qazaqtyń sansyraǵan sanasyna dem salarǵa asa qajet kúntanymdyq hám kosmoetnologıalyq sondaı ejelgi ınformasıalardyń biri.
Óleńdegi «Jeti ret – aq úı, jeti ret qara úı tigildi Basyma!» ıdıomasy «Er jigit ómirinde – úsh aq úı, úsh qara úı tigedi» tanymymen de mándes. Bu Dúnıe, o Dúnıe jáne Túp Dúnıe úshtiginiń ol formýlasy oqyrmandy sol úsh Dúnıege qatysty basqa da úshtik qaǵıdalardyń ortaq syryn tanymaqtyq izdeniske jeteleıdi. Mysaly, «At baspaımyn degen jerin úsh basady, Er barmaımyn degen jerine úsh barady», t.s.s.
Óz jyr jınaǵyna «Kókiregim – kóne kitap» dep erekshe at qoıýy da – Aıt-Man Nurjan shaıyrdyń óz týǵan eli aldyndaǵy perzenttik sondaı uly mısıasynyń mánisin dóp aıǵaqtap turady. Al ata-babalarymyzdyń sóztanymdyq-bestanymdyq kóne iliminde «Kvıntessensıa men tórt sýbstansıa» tanymy negizindegi keritransformasıalyq bestik júıe de bar. Ol júıe boıynsha anyqtalatyn bestikterdiń ataýlary «Er qarýy – bes qarýy», «Bes túlik», «Bes tas» túrinde bastalyp beredi. Sol analogıalyq bestikterdiń bári «Túptáńirlik Es → Emanasıa → Ýaqyt → Qozǵalys → Keńistik (Kosmos)» bestigi negizinen esh buljymaıdy.
«Beskúndik Jalǵan» atalmysh Jaryq Dúnıeniń keritransformasıalyq «Kún → Kún nury → Aýa → Sý → Topyraq (Jer) bestigi de, «Mańdaıdaǵy Bes eli Baq» ıa «Mańdaıdaǵy bes eli Sor» dep te aıtylatyn adamdyq Estiń «Es → aǵymdaǵy Oı → Sóz → İs-qımyl → Júze» bestigi de – sol «Táńirlik Es» bestiginen taralǵan analogıalyq bestikter. Sondaı bestikterdiń biri: «Aqıqat → Ańyz → Mıf → Ertek → Din» bestigi. Svetqalıdyń óz óleńderinde mıftik, ertektik, ańyzdyq, dindik támsilderdi de kóptep qoldanyp qalýǵa erekshe qushtarlyǵynyń mánisi de sol bestik boıynsha anyqtalmaq. Óıtkeni, «Aqıqat» bestigindegi Aqıqattyń ózi – babalarymyzdyń sóztanymdyq-bestanymdyq iliminiń aqıqatyn bildiredi. Iaǵnı Aqıqattyń kertransformasıalyq bestigi mynadaı órnek túrinde: «Sóztanym-Bestanym ilimi → Ańyz → Mıf → Ertek → Din».
Ol bestik kerketken zamanalar barysynda Aqıqat retindegi Sóztanym-Bestanym iliminiń jalǵandanýdaǵy keritransformasıalyq tórt stadıasyn dóp kórsetip turady. Sondyqtan Aqıqatty izdegen ár adam Ańyz ben Mıften de, Ertek pen Dinnen de Aqıqattyń aman qalǵan elementterin kóptep izdep taýyp, Sóztanym men Bestanym ilimin qalpyna keltirýge tyrysyp baqpaq. Svetqalıdyń óz óleńderinde ańyzdyq, mıftik, ertektik, dindik támsilderge súıenýin biz oqyrman retinde sol turǵydan baǵalaımyz.
Qalaı desek te, aqyn óz oıyn oqyrman qaýymǵa kórkemdep usynýda Sóztanym-Bestanym ilimi qaǵıdalaryna udaıy júginip otyrady. Oǵan «Kókiregim – kóne kitap» eńbeginen kóptep mysal keltirýge bolady. Alaıda, gazet redaksıasynyń talabyna laıyqtalyp jazylǵan osy shaǵyn maqalamyzda biz ondaı mysaldardyń ekeýin ǵana nazarǵa alyp, solardyń kónedegi ilimdik negizin de meılinshe qysqa-nusqa túrde ınterpretasıalaýǵa májbúrmiz. Aıtalyq, joǵaryda keltirilgen «Beskúndik Jalǵan» bestigi men adamdyq Es bestiginiń ózara sáıkestiginen «Aýa (Jel) men Sóz» tektestigi de aıqyndalyp shyǵady. Kúni keshegi dýlyǵaly jyraýlar poezıasynan keıin birte-birte umytylyp ketken «Táńiri bergen Jel-Sóz» tanymynyń mánisi de sonda. Ol tanym – Jaratýshy men Perishtelerdiń, Baqsylar men Eltilerdiń Kóripkelder men Súleılerdiń «Basyndaǵy Baǵy (Jumaq Esi) men sol Baqtan sóılenetin Jupar Sózi» transendenttiliginiń qupıa kody ispettes qasterli tanym. Basty bir formýlasy: «Bas – Baq, aýyz – darbaza, Sóz – samal». Svetqalıdyń sondaı Jupar Jel-Sóz týraly «Orap aldy juldyzdardyń quıyny, kókiregimnen qaýyz jarǵan Samala», nemese, «Jyndy quıyn bılep júr saq-saq kúlip» túrinde jumbaqtap aıtqan sózderi «Jel ekeýmiz» atty óleńinde: «Búlikshil!» dep jatyr taǵy ǵaıbattap. Bar jazyǵy – jarıa-dúr Jel isi. Tyǵylyp ap qalyń qamys ishine, ishin tartyp óksip-óksip alady ol» túrinde de jalǵasady. Al atalmysh jyr kitabynyń epıgrafy retindegi óleńde ol qubylys «... Muny óıtkeni El oqıdy – áýeli. Elden alyp Jel oqıdy – ólgen soń...» túrinde kórinis beredi.
«Bastaǵy Baq» (Jumaq Es) demekshi, Svetqalı shaıyr «Yzǵyshtyrý» óleńinde: «Tek shyndyqty eskere júr myna bir: Abyz kelse, – myıdyń ısi shyǵaryn, dońyz kelse, – qyıdyń ısi juǵaryn!» dep, kemel adamdarǵa tán júparly Jumaq Estiń samal Sózi men Qara (chern; skot, chert, týlovıshe.,) jaratylysyna tán sasyǵan Tamuq Estiń múńkir Sózin salǵastyra aıtady. Al Sóz – jasampaz da joıympaz magıa. «Náǵaıyp» óleńinde Ańqyp pise jazdaıdy Sózderim!» – dep jupar sóıleıtin aqyn – oqyrmandar úshin de, jalpy, eldiń búgini men keleshegi úshin de Sóztanym men Bestanym iliminiń basty qundylyq ekenin óziniń «Kókiregim – kóne kitap» eńbeginde kórkem de kósem jetkizýge umtylǵan. Ol týyndynyń Memlekettik syılyqqa ábden laıyq ekendigi de sol sebepti.