Zańger men advokat adam quqyǵyn qorǵap, azamattarǵa zańdy keńes beredi
Búginde qalada zańdy qyzmet kórsetetin zań mamandary kóp. Qoǵamnyń suranysy da – sol. Biz buqaralyq aqparat quraldary men áleýmettik jeli arqyly zańgerlik kómek kórsetip júrgen zańgerlerdiń biri – Baǵdat AMANDOSULYMEN suhbattasqan edik.
İstiń sheshilýine kepildik bar ma?
– Baǵdat Amandosuly, sońǵy kezderi áleýmettik jelide «mıkrozaım, arestten shyǵaryp berem, t.b» dep ózine jarnama jasap, quqyqtyq keńes beretin áriptesterińizdiń qatary kóbeıip ketti. Biraq olardyń bárine kásibı maman, basyna is túskenderge kómek kórsete alatyn, sot pen tergeýdiń ádil ótýine yqpal etetin zańger dep senim artýǵa bolmas. Jalpy, qarapaıym azamattarǵa saýatty zańger mamandy qalaı tańdaýǵa bolady?
– Eń aldymen, zańgerdiń osy saladaǵy tájirıbesine, eńbek ótiline mán berý kerek. Eger ol áleýmettik jelilerde zań salasyndaǵy maman retinde qyzmetin usynatyn bolsa, onda óziniń jetistikterin, jumystarynyń bárin jarıalaǵany durys bolar edi. Ekinshiden, sol zańgerge nemese advokatqa júgingen tulǵalar ózderiniń pikirin jaza ketkeni jón. Mysaly, sheshimi kúrdeli máselemen zańgerge kómekke júgingen tulǵa óziniń máselesin ol zańger jan- jaqty zerttep, buzylǵan quqyǵyn qalpyna keltirýge baryn salyp, kózdegen maqsatyna jetetin bolsa, árıne, zań kómegine júgingen tulǵa rızashylyǵyn bildiredi. Aıtqan alǵysy jazbasha nemese áleýmettik jelidegi pikir arqyly bolýy múmkin. Osyǵan kóńil bólý kerek. Sebebi, zańger jibergen qatelikke baılanysty qandaı da bir máseleniń sheshimi burys bolýy múmkin. Ol da fakt.
Taǵy bir aıta ketetin jaıt, «men sizdiń máseleńizdi, buzylǵan quqyǵyńyzdy qalpyna keltirýge 100 paıyz kepildik beremin» deıtin zańgerlerden qashý kerek. Nege? Sebebi, biz zańgerler nemese advokattar istiń sheshimin tabaryna kepildik bere almaımyz. Oǵan Ádep kodeksimen tyıym salynǵan. Osyny eskerý kerek. Zańgerdiń ataǵyna da, dárejesine de mán bere ketken jón. Ol zańger buqaralyq aqparat quraldarynda óziniń pikirin qalaı jetkizedi? Erikti túrde me? Zańda jazylǵan mátin bólek, halyqqa ol mátindi qarapaıym tilmen aıtyp túsindirý bir bólek. Osy mán-jaılarǵa da kóńil bólgen durys. Eger maman suranysqa ıe bolsa, onda onyń belgili bir dárejede jumysynyń tıanaqty istelgenine kóz jetkizýge bolady. Suranys bar jerde básekelestik te bolady.
– Búginde elde 6 myńǵa jýyq advokat bar eken. Respýblıkalyq advokattar alqasynyń málimdeýinshe, 150-ge jýyq advokattyq keńse zańgerlik kómek kórsetedi. Ádil sot úkimine advokattyń yqpaly qandaı?
– Zańda «ádil sot úkimi» – qate tirkes. Sottyń úkimi ádil emes, zańdy bolýy kerek. Sebebi, bizde ádilettilik qaǵıdasy qoldanystaǵy zańdardan ornyn tappaǵan. Tek zańdylyq qaǵıdasy bar. Qabyldanǵan barlyq sottyń sheshimi, úkimi, uıǵarymy men qaýlysy zańǵa sáıkes bolýy kerek. Qarapaıym halyq durys túsinbeı jatady. Sheshim zańdy bolýǵa tıis. Mysaly, joldaǵy «Sergek» arqyly azamatqa aıyppul salyndy delik. Jol júrý erejesin buzǵan júrgizýshini anyqtap, tıisti aıyppul saldy. Salynǵan aıyppul zańdy ma? Zańdy. Eger ol aıyppuldy tóleı almasa, aıyppuldy jeke sot oryndaýshysy májbúrli túrde óndirip alýǵa jumystanady. Ádildik qaǵıdasyn ustanar bolsaq, ereje buzǵan azamat zeınetker bolýy múmkin ǵoı. AQSH-ta zeınetkerge salynǵan aıyppul tómendeıdi. Tipti, keıbir kezde keshiriledi. Osyndaı mehanızmder bar. Al bizde ondaı joq. Aıyppuldy zeınetker de, baı men kedeı de sol mólsherde tóleıdi. Al eger ádilettilik bolsa, basqasha bolady. AQSH-ta sot zeınetkerdiń jaǵdaıyn suraıdy. Aıyppuldy tóleı ala ma, kózin jetkizýge tyrysady. Sóıtip, aıyppuldy keshiredi nemese jartysyn tólettiredi. Ártúrli jeńildikter beredi. Quqyqtyq júıe eki bólek. AQSH-ta anglo-saksondyq júıe, bizde quqyqtyq júıe romano-germandyq júıe bolyp bólinedi. AQSH-ta ereje buzǵan azamat múgedek bolsa, sot onyń jaǵdaıyn eskerip, kinásin keshiredi. Adamgershilik arqyly sheshedi. Sot sheshimi tájirıbede qalady da, zań retinde qoldanylady. Al bizde olaı emes. Aıyppul azamattyń jaǵdaıyna baılanysty keshirilmeıdi.
Qoltańbanyń mańyzy
– Elimizdiń shet aımaqtarynda, ásirese, aýyl aımaqtaǵy ýchaskelik polısıada, tergeýde «barmaq basty, kóz qysty» jaǵdaılar jıi bolyp turady. Tipti, adam taǵdyryna baılanysty da zańsyzdyqtar joq emes. Quqyq qorǵaıtyn mamandardyń ózi adam quqyǵyn buzady. Buǵan kelisesiz ǵoı?
– Bizde qarapaıym halyqtyń quqyqtyq saýaty tómen bolǵandyqtan, «túsinikteme jazyńyz, myna qujatqa qol qoıyńyz» dese, ol qujatty oqymaı, qol qoıa salady. Qandaı qujatqa qol qoıǵanyn da bilmeıdi. Mysaly, banktik sharttardy eshkim oqymaıdy. Qaı jerge qol qoı deıdi, sol jerge qolyn qoıa salady. Qoltańbanyń zań aldyndaǵy mańyzyn túsinbeıdi. Qujat 2 tilde jazylady. Múldem túsiniksiz bolsa, zańgerlerden surasa, sharttyń negizin qarapaıym tilde túsindirip beredi. Tergeý bastalǵanda da, advokatqa barý kerek.
Advokatpen tergeýge qatyssa, advokat zańsyzdyqqa jol bermeıdi. Tergeýshi jaýap alyp otyryp, bergen jaýabyn burmalaýy múmkin. Tergeýshi qol qoı degen jerge qoıa salady. Erteńgi kúni qylmystyq jaýapkershilik aýyrlap ketýi múmkin. Al jaýapqa kelispegen jaǵdaıda tergeýshige kelispeıtinin aıtý kerek. Bizde kóbine azamattar qarapaıym túsinikteme jaza almaıdy. Qoldanystaǵy zańda tergeýde keıbir tulǵalardyń jaǵdaıyna qaraı tegin memleket kepildik bergen zań kómegin ala alady. «Árbir azamatqa óz quqyǵyn qorǵaý maqsatynda zańmen kórsetilgen jaǵdaıda tegin quqyqtyq keńes beriledi» dep zańda jazylǵan. Azamattar bul normany durys qoldanbaıdy. Barlyǵyn memlekettik organdarǵa syryp qoıady. Árıne, tergeýshi, laýazymdy tulǵa ózine júktelgen quzyretti adal atqarsa, másele týyndamaıdy.
– Qazir eldegi barlyq saladaǵy basty zańsyzdyq – sybaılas jemqorlyq. Memlekettik qyzmetkerlerdiń, basqa da azamattardyń jemqorlyǵyn antıkor jıi jarıalaıdy. Berilgen jaza jaýaptylyqty kótermeı otyr. Eger jemqor aıyppulyn tolyq tólese, ony bostandyqqa shyǵarý kerek pe? Jemqorlarǵa taǵaıyndalǵan jazaǵa kóńilińiz tola ma?
– Kóńilim tolady. Jalpy, bul aýyr qylmys bolyp tanylady. Jemqorlyq qylmysy boıynsha merziminen buryn jazadan bosatylmaıdy. Mysaly, sot úkim shyǵaryp, jemqorǵa tıisti jazasyn berdi delik. Ol jazasyn túzeý kolonıasynda ¼-in ótedi. Biraq bizdiń qoldanystaǵy zańda jazanyń ¼-in ótese, ári qaraı tártipti bolsa, merzimen buryn bostandyqqa shyǵýǵa quqyǵy bar. Bul normany jemqorlyq qylmystarynan alyp tastady. Ekinshiden, jemqorlyq qylmystary boıynsha 70 eselengen mólsherde memleketke tóleý mindetti. Ol da durys. Jemqorlyqpen ustalǵan qylmystar boıynsha qaıtadan qyzmetke taǵaıyndalmaıdy. Taǵy bir aıtyp ketetin másele, jemqorlyqpen kinási dáleldengen tulǵalardyń balalary quqyq qorǵaý organdaryna jumysqa ornalasa almaıdy. Bul – engizilgen ózgertýler men tolyqtyrýlar. Jemqorlyq qylmysy boıynsha tatýlasýǵa bolmaıdy.
Keıde bizdiń qoldanystaǵy keıbir zańdar adam quqyǵyn shekteıdi. Mysaly, azamat qandaı da bir qylmyspen isti bolady. Al onyń balasy Ulttyq qaýipsizdik komıtetinde jumys istegisi kelip, oqýǵa qujattaryn tapsyrady. Biraq onyń ákesi sotty bolǵandyqtan, ol oqý ornynda oqı almaıdy.
Moraldyq turǵydan qarasaq, balanyń ne kinási bar? Onyń bilim alýdaǵy konstıtýsıalyq quqyǵy nege shektelýi kerek? Qylmysty ol emes, ákesi jasady ǵoı. Aýyr, asa aýyr qylmys bolsa, túsinýge bolady. Óıtkeni, qyzmette memlekettik qupıa málimettermen jumys isteıdi. Jeńil, ortasha qylmystar balanyń bilim alýyna kedergi bolmaýy kerek. Osyǵan mán bergen durys.
– Qazir alaıaqtyqtyń túri kóbeıip ketti. Tipti, ákimdiktiń, antıkordyń, quqyq qorǵaý organdary qyzmetkerleriniń atyn jamylyp aldaýdyń jańa ádisin taýyp jatyr. Osyndaı jaǵdaıda halyqtyń quqyqtyq saýaty qanshalyqty mańyzdy?
– Áleýmettik jeliden maǵan oqyrmandar sýretke túsirip «osyǵan senýge bola ma?» dep surap jatady. Telefon arqyly habarlasyp: «men osy organda qyzmet etemin, siz bylaı isteýińiz kerek» degenge senýdiń qajeti joq. Mundaı alaıaqtyq áreketter bolǵan kezde eń áýeli aty-jónin, qyzmetin, basshysy kim, qyzmeti qandaı ol týraly barlyq derekti jazyp alyp, men sizge ózim habarlasam dep tutqany qoıa salý kerek. Sol memlekettik organǵa habarlasyp, mán-jaıyn anyqtaýǵa tyrysý kerek. Bizde halyq asyǵys sheshim qabyldaıdy.
Birde bir oqyrmanym telefon soǵyp, quqyqtyq keńes surady. Ol kisige belgisiz tulǵa habarlasyp: «Astana qalasyndaǵy mınıstrlikke qarasty bir qordan arnaıy sizge aqsha bólinedi. Biraq bul aqshany sizge jiberý úshin sizdiń banktik shotyńyz buǵattalǵan. Qaryzyńyzdy tólep, buǵat alyný kerek. Sonda ǵana biz aqshany sizdiń shotyńyzǵa jibere alamyz. Meni kartadan tekserseńiz, sol mınıstrlikten habarlasyp turmyn. Senbeseńiz, tekserip kórińiz» dep ábden senimge kirgen. Sóıtip, biraz adamnan qaryz alyp, banktik shotyndaǵy buǵat alynǵannan keıin qordan túsýge tıis qarajatty kútedi. Biraq eshqandaı aqsha túspeıdi. Mundaı jaǵdaılar kóbine kolektorlardyń tarapynan bolýy ábden múmkin. Sondyqtan bárin muqıat tekserip alǵan jón.
– Elimizdegi qylmystyq-atqarý júıesi qoǵamdaǵy kóp salany qamtıdy. Osy rette elimizdegi qylmystyq-atqarý júıesine qandaı reformalar qajet?
– Qoǵamda myna bir másele bar. Azamat óziniń balasyna alıment tóleıdi. Kúnderdiń bir kúni qylmys jasap, sottalady. Túzeý mekemesinde jumys istemeıdi. Al kámelettik jasqa tolmaǵan balalardy kim asyraıdy? Túzeý mekemesi sottalǵan azamatty eńbek etýge májbúrleı almaıdy. Osy másele bizde rettelmegen. Atqarý júıesindegi reformalar osy baǵytty qamtý kerek dep oılaımyn. Memleket tarapynan alıment tóleıtin arnaıy qor ashý kerek. Ol qor osyndaı máselelerdi sheshý kerek. Jazasyn ótep shyqqannan keıin ol tulǵa memleketke óndiredi. Osyndaı mehanızmder bolý kerek. Jan-jaqty túrde zerttelip, zańnan oryn tabý kerek.
Medıasıanyń máni nede?
– Qıt etse, sotqa beretinder de az emes. Eki tarapty tatýlastyratyn medıasıa degen arnaıy sala elimizde sońǵy kezderi damyp keledi. Sheshimi jeńil isterdi sotqa jetkizbeý jaǵy qalaı?
– Kez kelgen daý zańmen sheshilýi kerek. Daýdy sotqa deıin medıasıalyq tártipte sheshýge bolady. Taraptar ózara bitimge kelip, tatýlasady. Jazbasha shart jasaý arqyly sheshýge bolady. Medıasıa tártibimen sheshiletin daýlardyń deńgeıi ósip keledi. Sebebi, kásibı mamandar jumys isteıdi. Mysaly, ortaq múlikti bólýge baılanysty máselelerdi medıasıalyq kelisim arqyly sheshýge bolady. Onyń taǵy ereksheligi, tek qana sotqa deıingi daýlardy emes, sottaǵy daýlardyń sheshimine de yqpalyn tıgizedi.
– Sońǵy ýaqytta sot júıesine kóp syn aıtylyp júr. Ózińiz de talaı kýá bolyp júrgen shyǵarsyz. Konstıtýsıa boıynsha sot tek qana zańǵa baǵynady. Aýdandyq, oblystyq, joǵary sotta tóraǵa degen bar. Bári bir-birine baǵynady. Joǵary sot sottardyń isimen, kadr máselesimen aınalysady. Negizi, Joǵarǵy Sot tek qana sot isimen aınalysý kerek qoı?
– Sottarda tóraǵa degen bolmaýy kerek. Ár sot tóraǵaǵa baǵynady. Sot eshkimge baǵynbaýy kerek. Ákimshilik personaldar Joǵarǵy Sot tarapynan bolýy kerek. Sottar halyqtyń saılaýy arqyly taǵaıyndalý kerek dep sanaımyn. Ádil sot sheshimi qalsa, jergilikti halyq sotty ózi saılaýy kerek. Bul júıege jetý áli erte. Jalpy, zań qoǵamdyq qatynasty retteýge baǵyttalǵan.
– Suhbatyńyzǵa rahmet!
Suhbattasqan Gúljanat SEMBAEVA