9-aqpan – Muqalı Maqataevtyń týǵan kúni
Muqaǵalı... Búginde bul esim árkimniń kóńilinde kúlli qazaq dalasynyń obrazyn oıatyp, onyń ulanǵaıyr keńdigin, kókmunar taýlary men jan baspaǵan japandaǵy qara ormanynyń, túpsiz tereń tuńǵıyq kólderiniń kórinisin kóz aldyna ákeledi. Ol – týǵan halqynyń ózine degen ólsheýsiz mahabbatymen mereılengen uly perzenti, Jaratýshy ıesi týmysynan bólekshe darynmen daralaǵan aqıyq aqyn.
Ómir atty bir názik sáýlege degen sheksiz ińkárlikke, jaryq pen jaqsylyq ataýlyǵa degen uly saǵynyshqa toly Muqaǵalı jyrlaryna úńilgen árkimniń jansaraıy keńip sala bereri anyq. Biraq biz ol týraly ne bilemiz? Bul oraıda aqyn ózin shyn túsingisi, ómirbaıanyn, shyǵarmashylyǵyn zerdelegisi keletin adamdardan búkil jazǵan-syzǵanyn oqyp shyǵýdy ótinedi. «Meni óleńderimnen bólip qaramaýlaryńyzdy suraımyn» deıdi. Óıtkeni ol úshin poezıa – janynyń shyryly. Aqyn erkine baǵyna otyryp, biz de onyń óz poezıasynan jan-jaqty kórinis tapqan, kúrmeýge kelmesteı kelte, sóıte tura dramatızmge toly ómir jolyna úńilgendi jón kórdik.
«Qaıran Qarasazym-aı, úırek ushyp, qaz qonǵan...»
Muqaǵalı Maqataev 1931 jyly 9-aqpanda Almaty oblysynyń qazirgi Raıymbek aýdanyndaǵy Qarasaz aýylynda dúnıege kelgen. Azan shaqyrylyp qoıylǵan aty – Muhametqalı. Biraq «paıǵambar atyn alyp júrý jas balaǵa aýyrlyq etedi» dep eseptegen ata-anasy ony kishkentaı kúninen «Muqaǵalı» dep erkelete atap ketken. Muqaǵalıdyń izin ala týylǵan bir qyzy men bir uly erte shetinegen Súleımen ákeı men Naǵıman shesheı olardan keıin Toqtarbaı, Kórpesh atty eki ul súıedi.
Muqaǵalıdyń ákesi kolhozda sýshy, shalǵyshy bolyp istegen qarapaıym sharýa adamy bolypty. Naǵıman apanyń aıtýynsha, úıdiń tuńǵyshy bolǵandyqtan ba, Muqaǵalı Tıyn ájesine tabıǵı bolyp, anasyn jeńge esebinde sanaǵan.
... Áje, sen birge júrsiń menimenen,
Ólige men ózińdi telimegem.
Aq kımeshek kórinse, seni kórem,
Aq kımeshek joǵalsa... neni kórem? – dep ózi jyrlaǵandaı, Muqaǵalı er minezdi, aıbyndy ájesin erekshe qurmettegen. Batyr shalys Tıyn áje birde kókpar tartyp júrip attan jyǵylyp mertikken jubaıy Maqataıdyń aıaǵyn «Bul endi saǵan aıaq bolmaıdy» dep, dárigerdi kelýin kútpesten, jilinshiginiń synǵan jerinen baltamen shaýyp tastasa kerek. Sony biletin kónekóz aýyl turǵyndary qaısarlyǵyna baılanysty, Muqaǵalıdy sol «Tıyn ájesine tartqan» deıdi eken. Tabıǵaty shyraıly da shuraıly Qarasaz topyraǵyndaǵy qaımaǵy buzylmaǵan qazaqy ortada ósip-óngen Muqaǵalıdyń balalyǵy áýelde muńsyz bastalady. Óziniń bir óleńinde aqyn ol kezderdi:
... Jıi enedi túsime burynǵy aýyl,
Oınaq salyp, qulyn-taı qyrynda júr.
Sútten bulaq aǵyzyp, sıyrly aýyl,
İrkit ıisi keledi murynǵa bir, – dep saǵyna eske alady. Alaıda sol muńsyz balalyqqa syzat túsirgen soǵys Muqaǵalıdy demde eseıtedi. Bir top jerlesterimen ákesi maıdanǵa attanǵanda ol nebary on jasta-tuǵyn. Biraq soǵan qaramastan ómirdiń búkil aýyrtpalyǵy bala moınyna túsedi. Alańsyz kúlkisin soǵys urlaǵan ózge de qurby-qurdastary tárizdi, Muqaǵalı da taǵdyrdyń ashshy dámin tym erte tatady. Bul rette, «Neńdi seniń ańsaımyn, bala shaǵym?» atty óleńinde aqynnyń ózi:
... Saǵynam ba tústeriń, keshterińdi?!
Jalań aıaq tańǵy shyq keshkenimdi.
Óshkenimdi bildirmeı, óskenimdi,
Júre berdim jamylyp bóstegimdi... – dep syr shertse, endi birde:
... Ańyzdardan tere júrip masaqty,
Ras, ras, kózimizden jas aqty.
Biraq sol bir daýyl jyldar, ot jyldar,
Bárimizden bir-bir batyr jasapty.
...Sol jyldarǵa qarǵys aıtý jat maǵan,
Sondaǵy men erligime maqtanam.
Balǵyn urpaq, seniń bolashaǵyńdy,
Bile-bilseń, myna bizder saqtaǵan! – dep aǵynan jarylady. Endi bir mezette:
... Senbeımin ákeń óldi degenge men,
Sebebi ol úıimizden tiri attanǵan, – deıdi áke qazasyna ılanǵysy kelmegen aqyn júregi. Sondaı-aq, óziniń áke jurtynda qalǵan oshaqtaǵy ottyń bir ushqyny ekenin de esinen shyǵarmaıdy. Demek onyń erte sónýge qaqysy joq. Óz sózine júginsek,
Bir arystan ómirden ótkenimen,
Ómir súrip keledi tiri arystan!..
Muqaǵalı poezıasynan shynaıy kórinis beretin ómir úshin kúres tap osy uǵymnan bastaý alǵan bolýy yqtımal. Qalaı bolǵanda da,
Taǵat tappastan tartamyn alǵa kóshimdi,
Janyp bitpesten jazbaǵan maǵan óshýdi! – deıdi Muqaǵalı...
«Ne degen jel aıdaǵan kóbelekpin?..»
...Anasynyń esteligine júginsek, Muqaǵalı 14-15 jasynan óleńge shyndap den qoıa bastaıdy. Tóbesi alasa ǵana qorjyn tamǵa qalyń-qalyń kitaptardy úıip tastap, sharshamaı, shaldyqpaı oqýmen bolady. Bul oraıda, ol qazaq ádebıeti klasıkterinen bólek, orys ádebıetin, onyń ishinde Pýshkın, Esenın, Blok poezıasyn súısine oqıdy. Shetel ádebıetinen Geıne, Gete, Dúma, Gúgo, Baıron, Draızer, Stendal eńbekterin, ásirese Balzak, London, Shekspır shyǵarmalaryn joǵary baǵalaıdy. Aqynnyń keremetteı bilimdiligine tánti bolǵan jazýshy M.Qabanbaıdyń «Ulttyń kody jazylǵan aqyn» atty maqalasynda ózi kýá bolǵan bir jaıtty baıandaǵany bar. Aıtýynsha, Muhańmen az-kem suhbattas bolǵan profesor «Mundaı telegeı-teńiz bilimdi qazaqqa alǵash kezdesýim», – dep erekshe tańyrqaǵan kórinedi. Iaǵnı Muqaǵalı – tek sol kezderi ǵana emes, kúni búginge deıin qylań berip qalatyn «Týma talantqa kóp oqýdyń qajeti joq», – degen ushqary oıdy joqqa shyǵarǵan kemel tulǵa. Ózi aıtpaqshy, ol ómir boıy «Naǵyz aqyn aldymen oıshyl, fılosof bolýy kerek. Poezıada fılosof bolý – ózin qorshaǵan álemdi uǵyný, ár zattyń mánin bilý, aqyryna deıin «adam janynyń ınjeneri» bolyp qalý» degen qaǵıdany ustanǵan.
Ádebıetke qushtarlyǵynyń qaınar kózi Qarasazdan bastaý alǵan Muqaǵalı orta mektepti Narynqoldaǵy mektep-ınternatta bitiredi. Odan keıingi jyldarda joǵary oqý oryndarynyń birnesheýine esh qıyndyqsyz-aq túsip, áýeli QazMUÝ-diń fılologıa fakúltetine, odan keıin shet tilder ınstıtýtyna, sosyn qaıtadan QazMUÝ-diń zań fakúltetine qabyldanady. 1973 jyly Máskeýdiń M.Gorkıı atyndaǵy Ádebıet ınstıtýtynyń stýdenti atanady. Biraq anasy aıtqandaı, «Ony da taýysqan joq... Olardyń biletinin ózim de biledi ekem. Almatymdy saǵyndym. Balalarymnyń qasynda bolaıyn dep, kettim de qaldym...», – dep bir jyldan soń elge qaıta oralady. Muqaǵalıdyń kez kelgenniń qoly jete bermeıtin aıtýly oqý oryndarynyń ózine op-ońaı túsýi – árıne, aqynnyń oqý-bilimge degen qushtarlyǵy men qabilet-qarymy asa zor bolǵanynyń aıǵaǵy.
Saǵan tanys adyr, qyrqa, bettegi,
Jyńǵyl, jýsan, tobylǵylar kóktedi.
Rahatta ishi-syrty aýyldyń,
Qýantsańshy sen de, sáýlem, kep meni, – dep saǵynyshty jyr arnaǵan súıiktisine aqyn 1949 jyly qosylyp, jeke shańyraq kóteredi. Ol kezde Muqaǵalı 18, al súıgen jary Lashyn 21 jasta bolady. Bastapqyda týǵan jerinde qalyp, aýyldyq keńes hatshysy, Qarasazdaǵy bastaýysh mektepte orys tiliniń muǵalimi, aýdandyq gazettiń tilshisi bolyp qyzmet etedi.
«Poezıa, menimen egiz be ediń?..»
1950 jyldardyń ishinde óleńderi respýblıkalyq baspasóz betterinde arakidik bolsa da jarıalanyp, esimi el qulaǵyn eleńdete bastaǵan Muqaǵalı «Óleńim óltirmeıdi» degen senimmen 1962 jyly Almatyǵa qonys aýdarady. Sodan bastap aqynnyń kásibı is-áreketi ádebı shyǵarmashylyqpen tyǵyz baılanysta órbıdi. Qazaq radıosynda dıktor, «Sosıalısik Qazaqstan» gazetinde tilshi, «Mádenıet jáne turmys», «Juldyz» jýrnaldarynda ádebı qyzmetker, Jazýshylar Odaǵynda poezıa bóliminiń keńesshisi qyzmetterin atqarady, 1970 jyly Jazýshylar Odaǵyna múshelikke qabyldanady. Úlken qalada úısizdik pen kúısizdiktiń qıynshylyǵyn tartýyna, qyzmetiniń jıi aýysýyna qaramastan, Muqaǵalı «alaýyrtqan tańdardan, qaraýytqan taýlardan, bulaqtardan, baqtardan, alańdardan, shyraqtardan, ottardan, jalaýlardan, tipti joǵalǵan zamandardan da...» ózi taǵat tappaı izdegen poezıaǵa degen sheksiz mahabbatyna degen adaldyǵyna turaqtylyǵyn saqtap qaldy. Alǵashqy jyr jınaǵy jaryqqa shyqqanda 33 jasta bolǵan Muqaǵalıdyń nebári 12 jyldyq ómiri qalǵan-dy. Sony sezip-bilgendeı aqyn júregi alabóten asyǵady.
Qaı kúni meniń támamdalady dastanym?
Bitpese eken, jańadan ǵana bastadym... – dep janushyra ún qatady. Qalamy jazýdan qurǵamaǵan aqynnyń 1964- 1976 jyldar aralyǵynda 8 jyr jınaǵy jaryq kóredi. Jalpy, Muqaǵalı Maqataev 1000-nan astam óleńder jazyp, «Ilıch», «Mavr», «Aqqýlar uıyqtaǵanda», «Raıymbek! Raıymbek!», «Mosart. Jan azasy» tárizdi taǵy da birqatar poema-tolǵaýlar, kórkem aýdarmalar qaldyrady. Aqyn qaı taqyrypta jazsa da jan-júregimen tebirenip, aqyndyq shabytpen, sýretkerlik sheberlikpen jerine jetkize jazady. Bul oraıda:
Men jyrlamaımyn. Syrlasamyn.
Syry bir zamandaspen muńdasamyn.
Kógendep jyr qosaǵyn,
Kelmeıdi jyr jasaǵym, – degen aqyn sózi – onyń shyn syry. Ol óleńdi jasamaǵan, perishte jyr aqynǵa kókten úzdiksiz quıylýmen bolǵan. Óziniń aıtqanyndaı, keı kezderi ol tipti jazýǵa da úlgere almaǵan.
Eń bir keremeti, Muqaǵalı poezıa janryna ǵana emes, proza, drama, syn salasyna da qalam tartyp, «Qulpytas», «Marýsányń taýy», «Ózgermepti», «Áje» áńgimeleri men «Qos qarlyǵash», «Jyl qustary» povesterin, «Qosh, mahabbat» pesasyn jazdy. Bir ókinishtisi, aqynnyń prozalyq shyǵarmalary kúni búginge deıin ádebıetshi qaýymnyń zertteý, zerdeleý aıasynan tys qalyp keledi. Qalaı degenmen de, Muqaǵalıdyń sýretkerlik talanty san alýan qyrynan jarqyraı kórinip, qaıtalanbas ózindik úni jekelegen óleńderi men alǵashqy jyr jınaqtarynan bastap-aq aıqyn ańǵarylǵany daýsyz.
«Men báribir ózińmenen bir bolam...»
Zamandastary, jalpy, Muqaǵalıdyń kózin kórgen úlkendi-kishili qaýym aqynnyń erekshe aqkóńil, aqjúrek, meıirimdi jan bolǵandyǵyn aıtady. Sonymen birge, ótirikke jany qas, kólgirsýdi súımeıtin, shyndyqty betke aıtatyn kesek tulǵasyn, iri minezin eljireı eske alady. Al onyń jeke taǵdyry qalaı qalyptasty? Almatyǵa taban tiregenine kóp uzamaı jatyp-aq aqyn ataq-abyroıdyń da, túrli syn-synaqtardyń da dámin sezine bastaıdy. Úlken qyzy Maıgúl 11 jasynda motosıkl qaǵyp jazym bolady. Bul jaıtty óz esteliginde qamyǵa eske alǵan Naǵıman áje: «...Mine, osydan bastap balam seńdeı buzyldy. Qatty kúızeldi. Iyǵy túsip, sylynyp sala berdi. Minezinde de ózgeris paıda bolǵandaı boldy. Sóıtsem, ne kitabyn shyǵara almaı, ne qamqor alaqannyń shýaǵyna bólene almaı qınalyp júrgen kezi eken ǵoı. «Jyǵylǵanǵa judyryq» degendeı, oǵan qyzynyń ólimi qosylyp, júnjip-aq ketti. ...Páter jaldap birtalaı jyl áýre-sarsańǵa tústik. Muqaǵalıdyń tirshiliginde mansap pen baılyqtyń qyzyǵyn kórmegenine týǵan anasy – men, jan jary Lashyn kýá», – deıdi.
Turmystaǵy jaısyzdyq pen jaǵdaısyzdyq, jumyssyzdyq, ádebı ortanyń jorta shettetýi aqyn kóńiline kirbiń, densaýlyǵyna syzat túsirmeı qoımaıdy. Talanty ózinen áldeqaıda tómen bazbireýlerdiń tom-tom kitaptary esepsiz danamen basylyp jatqanda Muqaǵalı jınaqtarynyń pyshaqtyń qyryndaı ǵana kólemde ári bolmashy taralymmen shyǵýy úlken ádiletsizdik bolatyn. Munyń bári aqyndy júıkeletti de, toryqtyrdy da. Ol sodan da «Men bul jaryq dúnıege kelgeli, mine, qyryq tórtinshi jylǵa aıaq basyp barady eken. Bar ómirimniń qor, jıirkenishti bolyp kórinetini sonshalyq, keıde bárin óz yrqymmen-aq qıyp kete salǵym keledi...» – deıdi bir mezette amalsyz. Muhańnyń jan syryn búkpesiz jaıyp salǵan kúndeligin paraqtaı otyryp, onyń názik júrekti uly aqyn ǵana emes, taǵdyrynan teperish kórgen, jany jalǵyzilikti qarapaıym pende ekenin sezinesiń. «Qalasa da, qalamasa da jurt meni aqyn retinde túsinedi, al adam retinde kim túsine qoıar deısiń?» – dep kúrsinedi ol. Aýrýhanadaǵy sońǵy sátterinde aǵasynyń janynda bola almaǵanyn meńzegen Farıza da kezinde: «Eger men sol joly Muqaǵalı aqynnyń alasuryp, dúnıeden bir jylylyq kórip ketýdi armandap jatqanyn uqqan bolsam, Baký saparyn ysyryp tastap janyna baryp, mańdaıyna tıgizgen alaqanym arqyly janymnyń bar jylýyn tula boıyna taratpas pa edim...» – dep ókinish bildirgen eken.
Kúndelikterinde, keıbir óleń-jyrlarynda muńǵa boı aldyrǵan syńaı tanytqanymen, báribir Muqaǵalıdyń atar tańǵa, jaryq kúnge degen yntyzarlyǵy, senimi basym. Sol sebepti de, ol:
... Aıtamyn dep qýanyshyń, muńyńdy,
Basqa arnaǵa burdym ba álde jyrymdy?!
Men báribir ózińmenen bir bolam,
Ózegine tepseń-daǵy ulyńdy... – dep eline naz aıtady. Sonymen birge:
... He istemekpin altyn, gaýhar, jaqutty,
Olardy izdep ótkizbespin ýaqytty,
Men baqytsyz bola qoıman sirá da,
Týǵan elim bolsa eken baqytty.
Dáneńe de syılamasyn keler kún.
Syı kórmeı-aq sýalarmyn, sónermin.
Týǵan elim túǵyrynda tursa eken,
Ári qaraı...
Ári qaraı kórermin... – dep keleshekke úmitpen kóz tigedi.
Bir daýsyz shyndyq, Muqaǵalı – esimi qazaq poezıasynyń sımvolyna aınalǵan uly aqyn. Qazaqtyń qanshama keıingi tolqyn qalamgerleri Muqaǵalı jyrymen rýhtandy! Muqaǵalı qanshama aqynǵa shyn jylaýdyń, shyn jyrlaýdyń qalaı bolatynyn kórsetti! Muqaǵalı poezıasy quddy bir kókten quıylǵan, eshqandaı kirsiz, minsiz áppaq nur ispetti. Odan jalǵandyq tappaısyz. Onyń sózi – sizdiń óz sózińiz. Onyń jany –– sizdiń óz janyńyz. Ózgeniń júrek pernesin dál osynshama týra basý úshin de adamǵa, sirá, paıǵambarlyq parasat kerek shyǵar...
, ,