Qyzyl ımperıanyń senzýrasyn kórgen, salqynyn sezgen tulǵalar bar. Olar derbestik jyldarynda de belsene qyzmet istep keledi. Sondaı jannyń biri fılologıa ǵylymynyń kandıdaty, Qazaq jýrnalısıkasynyń qaıratkeri Saǵatbek Medeýbekulymen áńgimelestik.
Ulttyq múddeni ulyqtaıdy
- Jýrnalısiń jaýapkershiligi týrasynda oı qozǵasańyz…
- Jýrnalısıka mamandyǵyna júktelgen bıik talap, úlken jaýapkershilik qaı kezeńde de tómendegen emes. Bir qaraǵanda bylaıǵy jurtqa bul mamandyq jeńil-jelpi kórinetin sıaqty. Álbette, qazirgi aqparattyq tehnologıanyń qaryshtap damyǵan zamanynda qolynda gadjeti bar kez kelgen adam aqparat ala salady da tarata salady, aıta qoıady da jaza qoıady dep oılaýy múmkin. Alaıda jýrnalısıkanyń qyzmeti olaı emes. Jýrnalıs qandaı aqparatty qaıdan alý qajet, qaıda, qalaı jáne ne úshin taratý kerek ekenin aldynala biletin adam. Óıtkeni, árbir aqparattyń artynda adam, qoǵam, memleket tur. Jýrnalıs eń aldymen solardyń múddesin oılap baryp áreket etedi. Bul ekiniń biriniń qolynan kelmeıdi. Qolynan kelýi úshin saýatty, bilikti, quzyreti bolýy shart. Buryn bizge shetel jýrnalısıkasy «damyp ketti», bizdikin «keıindep qaldy» deı salatyn. Ras bir jyldary aqparattyq zamanaýı tehnologıalardy ıgerýden kesheýildedik. Sony aıtsa kerek-ti. Áıtpese óz ulty men óz memleketine qyzmet etýden qazaq jýrnalısıkasy birde bir shetel jýrnalısıkasynan keıindep qalǵan joq. Óz zamanynyń, óz rýhynyń mindetin qashanda bıik oryndady. Ulttyq jýrnalısıka ulttyq múddege qolynan kelgeninshe qyzmet etýden tanbady..
KSRO kezeńinde qyzyl ımperıanyń senzýrasy qatty boldy. Sol kezdiń ózinde qazaqtyń ulttyq namysyn oıatýǵa, ar-ojdanymyzdy taptatpaýǵa tyrysty. Orystandyrý ıdeologıasy júrgizilip jatty. Al, qazaq jýrnalıseri qazaq tilindegi buqaralyq aqparat quraldarynda qazaqsha jazý, aıtý arqyly qazaq tilin saqtap qalýǵa zor úlesin qosty. San alýan aıdarlar ashyp solar arqyly qazaqy dildi, salt-dástúrdi, ádet-ǵurypty saqtaýǵa barynsha qyzmet etti. Ol zamanda sanaýly ǵana qazaq gazetteri shyǵyp turdy. Uzaq Baǵaev, Sherhan Murtaza,Seıdahmet Berdiqulov, Oralhan Bókeı, Kamal Smaıylov, Kádirbek Segizbaev, Serik Ábdiraıymov t.b. sekildi ultjandy jýrnalıser qaı janrda jazsa da shuraıyn keltire jazyp, tilimizdiń máıegin saqtap keldi. Dıktor Ánýarbek Baıjanbaevtyń, Saýyq Jaqanovalardyń qazaq radıosynan estilgen qazaqy daýys yrǵaǵy, qazaqy úni árbir qulaqqa, ár júrekke sińip jatty. Sóıtip olar da ult tiliniń ómir súrýine eren eńbek sińirdi. Olardyń barlyǵynda ult aldyndaǵy uly jaýapkershilik turdy. Ol jaýapkkershilik qaıtkende qazaq degen ultty saqtap qalý jaýapkershiligi bolatyn.
Keńes odaǵynyń qursaýy sógildi. Táýelsizdiktiń aq tańy atty. Álemdik órkenıetke esik ashyldy. Ashylǵan esikten jańa tehnologıalar endi. Jatsynbaı, jatyrqamaı zamanaýı tehnologıalardy urshyqsha úıirdik. Odan kende emespiz. Jurt jańasha oılaı bastady. Árıne basqa da uǵym túsinikter endi. Jan-jaqtaǵan alpaýyttar antalaǵan mundaı zamanda aqparattyq qaýipsizdikti, ultymyzdyń jutylyp ketpeýin oılap, jahandanýǵa qaýqar kórsetken uly kúsh - taǵy da ulttyq jýrnalısıka. Iaǵnı dál qazirgi almaǵaıyp kezeńde, geosaıası turǵydan óte shetin zamanda jýrnalısıkanyń jaýapkershiligi burynǵydan da artpasa tómendegen joq. Baıaǵydaı sensasıa qýý qazir qaldy. Dabyr-daqpyrt keıinge ysyryldy. Biz kimnen kembiz, álemdik deńgeımen salystyrǵanda qaı jerde keıin qaldyq nemese ozdyq degendi oılanatyn, soǵan qaraı áreket qylatyn shaqtamyz Bul - úlken jaýapkershilik.
Jýrnalıs jarly bolmaýy kerek
- Bizdegi jýrnalısterdiń ál-aýqatyna kóńilińiz tola ma?
- Jýrnalıs - aıtýshy. Iaǵnı, kóptiń kókeıinde júrgen qoǵamdyq-áleýmettik, saıası, qarjylyq, ekonomıkalyq, mádenı-rýhanı salalardaǵy soqtaly jaǵdaılardy elden buryn kórip, baǵamdap, máseleni halyqqa da, bılikke de jetkizýshi. Ahmet Baıtursynov «aıtýshy - qara bastyń qamyn emes, halyqty sózin sóıleýshi» deıdi.Osy qara basynyń qamyn oılamaıtyn aıtýshy, ıaǵnı jýrnalıs qaýymynyń ál-aýqatynyń ózgeden artyp jatqan kezin kórgen joqpyn. Sherhan aǵamyzdyń «Jýrnalısiń arqalaǵany– altyn, jegeni – jantaq»,-degen qanatty sózi buǵan deıin san márte aıtyldy, biz de aıtamyz, sirá bizden keıin de aıtalatyn sekildi. Men qazir qazaqstandyq qaı basylym óz tilshisine qansha aqsha tólep jatqanyn bilmeımin, biletinim - shetelderdegideı emes. Mysaly, máskeýlik kompanıa óziniń kásibı jýrnalısine 100 000 rúblge deıin tóleıdi, al amerıkandyq jýrnalıs aıyna 3 000 dollar tabady, Ulybrıtanıada kásibı qyzmetin jańa bastaǵan mamanǵa jylyna 30 000 fýnt sterlıń, al tájirıbeli mamanǵa jylyna 68 000 fýnt sterlıńke deıin tóleıdi.Fransıada jýrnalıs aıyna 3000 evro alady. Endi osy rúbl, fýnt sterlıń, evro, dollar degenderińdi bizdiń teńgemen shendestirip kórshi. Bizdiń jýrnalıserdiń ál-aýqatynyń qanshalyqty ekeni ózine ózi-aq aıqyndalady. Demek, bul salada áli de sheshilmegen túıtkilder kóp. Eger qarjy tapshylyǵy bolmasa, aıtalyq, CNN, BBC sekildi álemniń túkpir túkpirinde óz tilshilerimizdi ustaýǵa bolar edi. Óıtkeni, qazir aǵylshyn tilin meńgergen jas jýrnalıser sany artyp keledi. Ál- Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń Jýrnalısıka fakúltetin 7 jyl basqarǵanda alǵashqy jyldary aǵylshyn tobyn qurýda qıyndyq týǵan. Aǵylshyn tilin meńgerip kelgen abıtýrıentterdi qabyldaýǵa basa kóńil bóldik. Solardan aǵylshyn tilindi toptardy qurýǵa múmkindik týdy. Olardyń aldy oqýyn bitirdi de. Aralarynan qazaq ultyn álemge aǵylshyn tilinde tanytatyn jýrnalıser shyǵady dep senemiz. Másele olardy yntalandyrýda, zatyndyq ıgilikke muqtaj qylmaı, ál-aýqatyn jaqsarýtda.
Tilshi tildi saqtaıdy ári baıytady
- Jýrnalıserdiń til úshin kúresine kózqarasyńyz?
- Osy kúni aǵylshyn tilin jappaı meńgerýden kenjelep jatqan joqpyz. Tek shet eldik zatyńdarmen birge kelgen ataýlar men termınderdi, uǵymdardy qazaqshalaýdan kenjelep kelemiz. Kirme sózderdiń qazaq tilindegi balamasyn tappasań, tildik aınalymdy tejeıdi. Aıtylýy men jazylýy turaqtalmasa, tildik norma buzylady. Latyn álipbıine kóshemiz buıyrsa. Bul - oryndy. Áýeli latyn qaripindegi qazaqsha emleni jasap alyp, sol emleni meńgerip baryp kósheıik. Jańa tehnologıalarmen birge kelgen jańa atalymdardyń sanaǵa sińýine qazaq jýrnalısıkasynyń qosar úlesi zor. Osy turǵydan alǵanda ulttyq jýrnalısıka mamandarynyń bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵarýy qajet- aq. Jańa tabylǵan balamasózderdi qoldanysqa engizýge barlyǵy birlese kirisse, ol sózdiń aınalymǵa tezirek enýine jáne sanaǵa sińisti bolýyna, jat sózderdiń tól sózimige aınalýyna tikeleı yqpal eteri sózsiz. Bul iste tilshilerdiń aýyzbirligi, kásibı yntymaqtastyǵy asa qajet. Kezinde Ahań bastap, Alash ardaqtylary qostap, syrttan kelgen sózderdiń bárine balama taýyp, sózdik shyǵardy ǵoı. Olardyń jasaǵany durys edi. Biraq keıingi keńes zamanynyń ultsyzdandyrý, jappaı jańa sovet adamyn qalyptastyrý astaryndaǵy orystandyrý ıdeologıasy basym bolyp, ol sózdikter alashtyqtarmen birge kózden tasa, kóńilden ada etildi. Sol zamannyn ózinde Islam Jarylǵapov sekildi aýdarmashylar talaı sózdiń balamasyn (balmuzdaq, aıaldama, shyńyltyr, t.b.)taýyp aınalymǵa qosqan bolatyn. Qosylǵan sózdiń qoldanysqa enýine tikeleı BAQ-taǵy tilshilerdiń qoldaýy ıgi yqpalyn tıgizgeni shyndyq. Meniń bilýimshe Qytaıda syrttan kelgen kez kelgen ataý, atalym, termınderdi birden qytaıshaǵa aýdarady. Aýdarady da barlyq salada BAQ arqyly jalpyǵa birdeı qytaı tiliniń qoldanysyna engizedi. Aýdarylmaǵan, qoldanysqa engizilmegen bir de bir jat sóz bolmaıdy. Sóıtip olar qytaı tiliniń tazalyǵyn saqtaý arqyly qytaı ultynyń tól qalpyn, ulttyq tutastyǵyn saqtap otyr. Bizge de solaı istesek, kim qoı dep otyr? Eshkim. Ras bir kezderde elbasynyń aýzynan «halyqaralyq termınderdi aýdarýǵa bolmaıdy» degen bir jaqty oı aıtylyp qalyp, jaǵympazdar ony ilip áketti de ult tilindegi tabylǵan balamasózder qoldanystan shyǵa jazdady. ( murajaı, muraǵat sekildi sózder)
Árıne, halyqaralayq termınder arasynda aýdarýǵa kelmeıtinderi bar. Olardy qazaq tiliniń úndestik zańyna salyp, qalaı aıtylsa jáne estilse solaı jaza salý kerek. Máselen, qazaq tiliniń qaımaǵy buzylmaı turǵan kezde, ulttyq sananyń qazany qaınap turǵan zamanda syrttan kelgen kez kelgen jat sóz álgi qazanǵa túsip, qaınaýdan ótip, óńin aýnaldyryp tól sózimiz bolyp shyǵa keletin. Mysaly, Moskvanyń – «Máskeý», botınkanyń «báteńke», konfıskasıanyń «kámpeske», samovardyń «samaýryn», mashınanyń «máshıne», poezdyń «poıyz»t.b. bolyp óńin aınaldyryp qazaqsha ataý bolyp qalyptasqany tilimizdi baıytpasa, kemitken joq. So sekildi biz de «kompúter» degendi aıtylýy men estilýinshe «kámpıtúr» desek ne kedergi?! Jappaı, tolassyz kelip jatqan sózderdiń aıtylýyna qaraı jazyp, tól tilimizge ıkemdeı bereıik. «Oıbaı, mynaý halyqaralyq termın, aýdarýǵa bolmaıdy» degenge qarsymyn. Tárjimaǵa kelmese, tildik qazanymyzǵa salyp, qaınatyp-qaınatyp qaıta qoldanaıyq. Eshkim bizge «halyqaralyq termındi aýdarmasyn» dep zań bekitip qoıǵan joq. Dál osy tildik maıdanda tilshi-jýrnalısterdiń atqaratyn qyzmeti orasan. Tilshiler tilimizdi saqtaıdy ári baıytady. Tek aýyzbirlik jáne talǵam bıik, tanym tereń bolsyn.
Mamandyǵyna qarama - darynyn baǵala
- «Jýrnalısen ǵalym shyqpaıdy» degen pikirge qalaı qaraısyz?
- Muny bos sóz der edim. Jýrnalısıkanyń ózin ǵylymǵa aınaldyryp jiberýge bolady. Mysaly, Ahmet Baıtursynovtan keıin qazaq kósemsózi men sheshensózi ulttyq tanym-túsinikpen zerttelee qoıǵan joq. Ras Taýman Amandosov sovet pýbltsıstıkasynyń janrlaryn zerttedi. Alaıda, ol ustazymyzdyń súıengeni Ahmettiń ustanymy emes edi, (Ahańdar aqtalmaǵan zaman)ulyorystyq shovınısik kózqarastaǵy ǵalymdardyń teorıasyna amalsyz negizdelgen bolatyn. Odan keıingi Kaken Qamzın, Baýyrjan Jaqyptar biri jazbasha pýblısısıkanyń janrlyq túrlenýine, biri tarıhı qalyptasýyna kóbirek nazar aýdardy. Al Ahań negizin qalaǵan kósemsóz ben sheshensóz teorıasyn ulttyq tanym negizinde taný - jalǵasyn kútip turǵan tyń taqyryp. Qazaq radıosy men televıdenıesiniń tarıhyn tanýǵa baǵyttalǵan eńbekter bar. Olardy ǵylymı jumys emes dep kim aıtady.. Biraq, olar teorıalyq tuǵyrdan góri tájirıbelik qoldanystarǵa arqa súıedi. Ǵylym degenniń ózi - jańalyq ashý. Jýrnalısıkanyń jany da jańalyqqa qumarlyq. Jańalyqqa ózgeden buryn qol jetkizýdi ditteıdi. Ǵalym bolý adamnyń qabilet-qarymyna baılanysty. Mamandyǵyna tirelip qalǵan eshnárse joq. «Jýrnalıs ǵalym bola almaıdy» degendi kim aıtsa da bir jaqty aıtqan. Ózgege barmaı, ózimizdiń qazaq jýrnalısıkasynyń mamandaryna nazar aýdaraıyqshy. Qazaq baspasóziniń tarıhyn zerttegen Qaıyrjan Bekhojın, qazaq ádebıetiniń tarıhyn zerttegen Beısembaı Kenjebaev, qazaq ádebıetiniń teorıasyn jazǵan Zákı Ahmetov, qazaq kitaptaný negizderin zerdelegen, maǵjantanýshy Sherıazdan Eleýkenov,qazaq satırasyn ǵylymı negizdegen Temirbek Qojakeev, ádebıettanýshy Tursynbek Kákishev, qazaq televızıasyn zerttegen, túrktanýshy Marat Barmanqulov, ádebıettanýshy Rymǵalı Nurǵalıev, qazaq tarıhynyń altyn tamyryn boılaǵan ǵalym Qoıshyǵara Salǵarauly, qazaq kúı ónerin zerttegen Aqseleý Seıdimbek, qazaq radıosynyń tarıhyn tanytqan Namazaly Omashev, orta ǵasyrdaǵy túrki ádebıetin tanytqan Asqar Egsheýbaev, alashtanýshy Tursyn Jurtbaev - bulardyń bári qazaq jýrnalısıkasynyń jiligin shaǵyp, maıyn ishken, óz mamandyǵynyń maıtalmandary bolatyn. Osylardy ǵalym emes degen adamnyń aýzy qısaıyp qalar edi.
Mamandyqty qaıta tańdaý kerek bolsa, men – jýrnalısıkany tańdar em...
- Sizdi bireýler aqyn, endi bireýleri ǵalym, bireýler jýrnalıs dep jatady...
- Ras, maǵan «ǵalymsyz», «aqynsyz», «ustazsyz», «etnografsyz» dep jtady.. Múmkin istegen isime qarap aıtatyn bolar. Men ózim jýrnalıs degen mamandyqty tańdaǵanyma qýanamyn. Soǵan máz bolam. «Sen – jýrnalıssiń» dese, qanattanyp, maqtanamyn. Alashtanýshy ǵalym Tursyn Jurtbaı aǵam aıtqandaı, eger de ómirge qaıta kelip mamandyq tańda dese jýrnalısıkany tańdar edim. Bala kúnimde jýrnalıs bolýdy armandaǵanmyn.. Armanyma adal bolǵanyma rızamyn. - Salıqaly hám súbeli oılaryńyzǵa rızashylyq bildiremiz.
Áńgimelesken Oljas JOLDYBAI