Byltyr jyl sońynda Sh.Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynyń Jomart Jeńis jáne Eldos Saýyrhan sıaqty ǵalymdary Aýǵanstanǵa ǵylymı saparmen baryp qaıtty. Ári tanys, ári beıtanys aýǵan jurtyna jasalǵan alǵashqy ǵylymı izdenistiń máni de, jóni de bólek. Jaqynda ǵana osy ǵalymdarmen áńgimelesýdiń sáti úsken edi. Oqyrmandarymyzǵa atalǵan ınstıtýt dırektorynyń qoǵammen baılanys jónindegi orynbasary, Ejelgi jáne ortaǵasyrlardaǵy Qazaqstan men irgeles elder tarıhy bóliminiń bólim meńgerýshisi, tarıh ǵylymynyń kandıdaty Jomart JEŃİSULYMEN bolǵan áńgimemizdi usynamyz.
– Jomart Jeńisuly, áńgimemizdi Aýǵanstanǵa jasaǵan saparlaryńyzdyń maqsaty men máni jaıyndaǵy sózden bastasaq?
– Aýǵanstanǵa jasaǵan ǵylymı saparymyzdyń negizgi maqsaty – sol elde Qazaqstan tarıhyna qatysty tyń derekter, rýhanı, materıaldyq eskertkishter bolsa solardy izdep tabý bolatyn. Ekinshiden, sonda turyp jatqan halyqqa etnografıalyq zertteý júrgizsek degen de maqsatymyz boldy. Eń mańyzdysy, «Qazirgi aýǵan jurtynda qazaqtar qaldy ma? Qalsa qaı óńirde jasaıdy jáne sany qansha?» degen saýaldarǵa jaýap tabý bolatyn. 16 jeltoqsanda bastalǵan ǵylymı zertteýimizdi Balh provınsıasynyń ortalyǵy Mazarı-SHarıf qalasynda júrgizdik. Sol qalada Qazaqstan konsýldyǵy bar. Bizdiń de negizgi ǵylymı-zertteý jumystarymyz osy óńirde boldy.
Oıǵa alǵan basty maqsattarymyz oryndaldy. Sebebi, mol málimetter taptyq, ári budan keıingi úlken zertteýlerge jol ashtyq. Negizi, aldaǵy ýaqytta Qazaqstannan úlken bir ǵylymı ekspedısıa shyǵyp, osy Aýǵanstanda uzaq merzimdi jáne keshendi zertteý júrgizý kerek. Tarıh, etnografıa boıynsha jáne sol jerdegi halyqtyń tili boıynsha, ondaǵy qazaqtardyń tili boıynsha da. Árıne, dintaný salasy boıynsha da zertteý jasaý kerek. Bizdiń dástúrli dinimizdyń ol jurtta qanshalyq saqtalǵanyn, tarıhı Otanmen qanshalyqty baılanysy baryn zertteý úshin úlken bir ekspedısıalyq zertteýdi júzege asyrýǵa bolady.
– Osy saparlaryńyzdan tarıhymyzǵa qatysty tyń derek, ǵylymı aınalymǵa salatyn súbeli olja taba aldyńyzdar ma?
– Árıne, bir aptalyq saparda óte úlken nátıjege qol jetkizý qıyn. Dese de, ár kúnimizdi, tipti árbir saǵatymyzdy tıimdi paıdalanýǵa tyrystyq. Aýǵanstan biz úshin tanys ta beıtanys ólke, eń birinshi qaýipsizdikke barynsha kóńil bóldik. Bul endi aýǵan jurtyna baǵyttalǵan ǵylymı zertteýdiń jolashar sapary boldy, ınstıtýt taraby da saparymyzǵa úmit artyp, senim bildirdi. Onyń ózi úlken qoldaý boldy. Alǵashqy ǵylymı saparda oıǵa alǵan maqsattarymyzdy oryndaı aldyq dep oılaımyn. Alǵashqy adymda málimetter jınastyryp, kelisimderge qol jetkize aldyq. Ǵylymı zertteýimizdi eń aldymen Mazarı-SHarıftegi kitaphanalardan bastadyq, onda bizdiń Keńes odaǵy kezindegi tarıhymyzǵa qatysty bir kitapty alyp qaıttyq. Odan bólek, qazaqqa jáne tarıhymyzǵa qatysty birqatar jer-sý ataýlaryn taptyq. Mysaly, «Dýlat taýy», «Alshyn ózeni», «Áziret sultan tóbesi», «Iassaýı mahallasy» syndy jer ataýlary tabyldy. Bunyń tarıhı sımvoldyq máni aıryqsha. Bastysy ondaǵy ǵalymdarmen, kitaphanalarmen tyǵyz baılanys ornattyq, ary qaraıǵy jumys josparlaryn bekittik, saparymyzdyń úlken oljasy sol deýge bolady.
– Jarty ǵasyrlyq soǵys órtinen shyqqan aýǵan jurtynyń tereń áleýmettik qıynshylyqta turǵanyn bilemiz. Kózimen kórgenniń jóni bir bólek, siz kórgen aýǵan jurtynyń qal-ahýaly qalaı eken?
– Iá, durys aıtasyz, uzaqqa sozylǵan soǵys aýǵan halqynyń áleýmettik ahýalyna, saıası-ekonomıkalyq jaǵdaıyna óz áserin tıgizbeı qalmapty. Halyqtyń áleýmettik jaǵdaıy, kúnkórisi óte tómen. Onda árbir adam óz betinshe kúneltýde, qolynan kelgeninshe tyrbynyp ómir súrip jatyr. Memleket tarapynan eshqandaı kómek joq, járdemaqy, áleýmettik kómek degen atymen joq. Ár azamaty qolynan ne keledi, qandaı múmkinshiligi bar, sony istep áıteýir kúnin kórýde. Biz kórgende biri kólik jóndep, biri nanyn pisirip, endi biri otyn terip ákelip satyp nápaqasyn aıyryp otyr degendeı. Qys aıy bolǵannan keıin kún sýyq, gaz degen bolmaıdy ol elde, halyq bolsa otyn jaǵyp jylynyp otyr. Kómir de qymbat, árkimniń qoly jete bermeıdi. Endi el bolǵan soń aýqattysy da bar, ásirese qalaly jerde túrli tirshilik kózi kóp degendeı. Jalpy dıqanshylyqty negiz etetin halyq qoı, «qyshlaq» dep qoıady aýyldy, shaǵyn eldimekenderinde, ondaǵy jurt sharýa qojalyqtary sekildi, birinde jer bolsa, birinde traktor bar degendeı, selbesip tirshilik etip otyr. Aýǵanstanda benzın baǵasy 1 dollardan asady, bilesiz, ol basqa taýar baǵasyna, jalpy eldiń ekonomıkasyna áser etedi. Bir sózben aıtqanda, halyqtyń turmysy óte nashar kúıde.
– Ne degenmen, tálipter bılikke kelgennen keıin eldegi zorlyq-zombylyq oqıǵalary, qarýly qaqtyǵystar pyshaq keskendeı tyıylyp qaldy. Qoǵamdyq tártipti tálipter qalaı qadaǵalap otyrǵan sekildi? Tálip bıligi men halyqtyń qarym-qatynasy qalaı kórindi sizge?
– Ol ras, tálipter bılikke kelgennen keıin elge óte qatal tártip ornatypty. Bizge jol serikterimiz de aıtty, «Bir jyl buryn kelgenderińizde bulaı júre almaıtyn edińizder» dep. Buryn dinı, saıası kózqarastary boıynsha ár jerge top-top bolyp ornyqqan turǵyndar ózara qaqtyǵysyp jatqan. Qazir olaı emes, bári de tálipterdiń bıligine baǵynyp otyr. Urlyq-qarlyq, tártipbuzýshylyq bári de sharıǵat zańdary boıynsha qatal jazalanady. Jeńil-jelpileri dúremen, aıyppulmen jazalansa, aýyr qylmystaryna tipti ólim jazasy da bar. Sonyń nátıjesinen Aýǵanstanda qazir tártip bar. Korrýpsıa, zorlyq-zombylyq, maskúnemdik, nashaqorlyq degendi baıqamadyq.
Úkimeti de shamasynsha áreket etýde. Biraq áli de sheteldik ınvestorlar Aýǵanstandaǵy turaqtylyqqa kúmánmen qaraıdy. Bolashaǵy qalaı bolady eken degen alańdaýshylyq áli kúshti. Investısıasyz ekonomıka alǵa jyljı almaıdy. Eldiń qaı salasy bolsyn, ınvestısıaǵa suranyp tur. Sóıtse de, ınvestorlar álgindeı kóńil kúıde.
Óz basym Aýǵanstanǵa barǵanda 90-jyldardaǵy TMD elderine barǵandaı boldym. Bir aıyrmashylyǵy, halyq óte eńbekqor eken. Saýda men túrli kásiptiń qyr-syryn jaqsy meńgergen. Eger Aýǵanstanǵa jaqsy bir ınvestısıa salynyp, ózderiniń bankteri ashylyp, qarjy kózderi tabylyp jatsa, bul eldiń damýyna zor múmkindik beretin edi.
– Estýimizshe, aýǵan jerindegi qazaqtarmen de kezdesip qaıtypsyzdar. Qazaq dese eleń ete qalamyz ǵoı, ondaǵy qandastar týraly aıtyp ótińizshi. Jalpy Aýǵanstanda qazaq qaýymy qalaı qalyptasty?
– Iá, aýǵan jerindegi qazaqtarmen de kezdestik. Aýǵanstandaǵy qazaqtardyń bári kóship ketti degen bos sóz. Áli de birtalaı qandastar ómir súrip jatyr. Biraq shashyrańqy, eldiń ár qalasynda qazaqtar kezdesedi. Negizi ondaǵy qazaqtardyń basym kóbi Kishi júzder, ásirese kezinde myna Qyzylorda óńirinen ketkenderi kóbirek. Álimulynyń ishindegi Kete, odan basqa Dýan, Sarqasqa degen rýlaryn, Baıuly ishindegi Taz degen rýlardy da kezdestirdik. Qońyrat, Noǵaı, Sańǵyl rýlaryn da kezdestirýge bolady. Uly júzden Oımaýyt rýlaryn da kezdestirdik, aqsaqaldarymen sóılesip, baılanys ornatyp ta qaıttyq.
Jalpy, Aýǵanstanda ózderin qazaqpyz dep esepteıtinder kóp. Sebebi, olardyń az bóligi ǵana XX ǵasyrdyń basyndaǵy saıası naýqandar kezinde, qýǵyn-súrgin nemese asharshylyq kezinde barǵandar. Al basym kóbi onyń aldyndaǵy orys otarshyldyǵy kezinde, Kenesary kóterilisi tusynda, tipti odan burynǵy Jońǵar shapqynshylyǵy kezinde de aýǵan jerine qaraı qonys tepkenderden qalyptasqan. Kerek deseńiz, qazaq handyǵy qurylýdan buryn, Joshy ulysy taraǵannan keıin keıbir rý-taıpalardyń ártúrli memlekettik qurylymdarǵa kirýine baılanysty qazaqtan tys qalyp qoıǵan rý-taıpalar da bar. Bylaısha aıtqanda, sol dáýirde júrilgen etnıkalyq prosesterdiń nátıjesinde qazaqta bar rý-taıpalardyń bir bóligi sonda qalyp qoıǵan degendeı. Mysaly, qańlylar, qypshaqtar, naımandar, qataǵandar bar. Olardyń antropologıalyq tıpi, tili ózbekterden kóri qazaqtarǵa jaqyn, «ı»-diń ornyna «j» dep aıtady. Kóptegen maqal-mátelderi, turmystyq sózderi, mádenıeti qazaqtarǵa jaqyn. Biraq ózbek aǵaıyndardyń arasynda uzaq jyl ómir súrgennen keıin mádenıeti men tiline sol ózbekterdiń yqpaly bar. Sóıtse de, ózbekterge qaraǵanda qazaqtarǵa jaqyn. Shamasy, ózbek tiliniń qypshaq dıalektisi bolar.
Aıtyp ketkenimdeı, olardyń tilin, ádebıetin, mádenıetin zertteıtin tilshi-lıngvıst ǵalymdar da barsa quba-qup bolar edi. Asharshylyq, saıası qýǵyn-súrgin kezinde barǵan qazaqtar ózinen buryn barǵandarmen salystyrǵanda tarıhı jady áli óshe qoımaǵan. Ózderiniń qaıdan, qalaı kelgenin, qaı rýdaǵy qaı atadan taraıtynyn anyq biledi. Olardyń báriniń tizimin aldym, qazir de habarlasyp otyramyn. Jańa rýlar, atalar da tabylyp jatyr. Olardyń elge oralýǵa degen yntasy da kúshti, Qudaı qalasa jaqyn arada keledi dep úmittenemin. Ol úshin elshiliktiń janynan úlken komısıa jumys isteýi kerek sekildi. Ózderin qazaqpyz dep esepteıtin, sondaı-aq, tarıhı turǵyda ózin Qazaqstanmen baılanystyratyn adamdardy sol komısıa zerttep, etnıkalyq tekterin anyqtap elge qaıtaryp alý kerek.
– Demek, Aýǵanstanmen tyǵyz tarıhı baılanysymyz bolǵan ǵoı. Bolashaq qarym-qatynasymyzdan ne kútesiz?
– Aýǵanstanmen sońǵy bir ǵasyrlyq tarıhymyzda ǵana alystadyq. Ertede Abylaı hannyń ózi Aýǵanstandaǵy bıleýshi áýlettermen baılanys ornatyp, syrtqy iri kúshterge qarsy áskerı odaq qurý talpynysyn da jasaǵan. Abylaı han ondaǵy Dýranı áýletinen shyqqan bıleýshisi Ahmad shahpen hattar almasyp otyrǵan. Keńes odaǵy kezinde ǵana bizdegi baılanys úzilip qalǵan, odan buryn dástúrli baılanysta bolǵanbyz. Mysaly, Shymkentten biz barǵan Mazarı-SHarıfke deıin bar bolǵany 700-aq shaqyrym, Almaty men Shymkent arasyndaı-aq.
Aýǵanstanmen qarym-qatynas jasamaı qalmaımyz. Óıtkeni, birinshiden kórshimiz, ekinshiden Aýǵanstan bizdiń ónimderimizge, ásirese aýylsharýashylyq taýarlarymyzǵa, munaı ónimderimizge muqtaj, biz úshin úlken naryq. Qazirdiń ózinde kóptegen un ónimderin, bıdaı alyp otyr. Ondaǵy nannyń bári Qazaqstannyń unynan jasalǵan. Osy kezdiń ózinde onda ne aparsań da alǵaly otyr. Saparymyz kezinde kóp estidik, onda kóptegen Qazaqstandyq bıznesmender baryp jatyr eken, olardan da bizge kelip jatyr. Jalpy strategıalyq turǵydan Aýǵanstan bizge logıstıka jaǵynan óte tıimdi el. Sol arqyly Pákistan, Úndistanǵa, odan ary Ońtústik Shyǵys Azıa elderine shyǵýǵa nemese Iranǵa, odan ary Islam álemine shyǵýǵa bolady. Eki el ortasynda qandaıda bir kelispeýshilik, talasty másele joq. Bir birimen ózara qarym-qatynasyn jaqsartýǵa kóp múmkinshilikteri bar. Sony paıdalaný kerek. Onyń ústine «Talıban» uıymyn terorıstik uıymdar qataryna shyǵaryp tastady, bunyń ózi qarym-qatynasty damytýǵa úlken septigin tıgizedi.
Bir baıqaǵanym, Aýǵanstanda bizdiń Qazaqstanǵa degen úlken qurmet bar. Bizdiń kók pasportymyzdy kórgen, qazaq ekenimizdi bilgen aýǵandardyń kózinen birtúrli qurmet pen syılastyqty baıqap qaldyq, ári qýandyq.
– Aýǵanstanda 40 mıllıonǵa jýyq halyq bar delinedi. Oqyrmandarymyz úshin osy kóp halyqtyń etnıkalyq quramy da qyzyq taqyryp. Aýǵan halqynyń basym kóbi parsyǵa jaqyn desek te, bizben etnıkalyq jaqyndyǵy bar túrki tekti mıllıondaǵan halyq ta jasap jatyr degendeı. Osy jaǵyn bir qaýzap ótseńiz!
– Durys aıtasyz, Aýǵanstandaǵy halyqtyń etnıkalyq quramy ártúrli. Tilderi de, antropologıalyq tıpteri de, mádenıeti men dini de ártúrli. Negizi pýshtýndar el halqynyń jartysyn quraıdy. Olardyń tili ıran tilinde sóılegenimen, tájik tilinen sál ózgesheligi bar. Dinı senimi jaǵynan súnıtterge jatady. Olar da negizinen tájiktermen salystyrǵanda kóshpendi ómir saltyn ustanǵan halyq. Bizdiń qazaqtyń dástúr-salttary sekildi ózderiniń de ádet-zańdary bar, ony «Pýshtýn ýalı» dep atasady, sol dástúrlerimen ómir súredi.
Olardan basqa túrkimender, ózbekter, qyrǵyzdar, qazaqtar, belýjıtter, parsylar men hazarıler, t.b. túrli halyqtar ómir súredi. Sondaı-aq, joǵaryda aıtyp ketkenimdeı, bizben tarıhı, etnıkalyq turǵyda jaqyndyǵy bar etnıkalyq toptar da bar, qańlylar, qońyrattar, qypshaqtar degen sekildi.
Bir baıqaǵanym, ondaǵy túrki tekti halyqtar men qazirgi tálipterdiń bıligi arasynda belgili saıası odaq bar sekildi. Aýǵanstandaǵy hazarıler túri jaǵynan túrkilerge kelgenimen, dinı senimi Iranǵa jaqyn, shıtter bolyp sanalady. Sol senimderi úshin tálipter jaǵynan da, burynǵy bılik jaǵynan da udaıy qysymǵa ushyrap kelgen. Oǵan qaraǵanda ózge túrki halyqtarymen tálip bıligi arasynda qarama-qaıshylyq joq. Úkimette, qarýly kúshterde, ishki ister salasynda kóptegen túrki tekti azamattar jumys istep júr. Biraq mektepteri joq, túrkimenshe, ózbekshe, qazaqsha mektepter joq, bilim berý oryndarynyń bári pýshtým tilinde. Sonyń nátıjesinde halyq óziniń etnıkalyq teginen ajyrap qalýy múmkin.
Qansha degenmen, ol jerde Iran tildi halyqtardyń sany da, salmaǵy da aýyrlaý, eldiń ıesi de solar bolyp sanalady. Al túrki tildes halyqtar ne degenmen ekinshi oryndaǵy halyqtar bop tanylady. Olarda da asımılásıalyq prosester júrip jatyr. Aralas nekeler bar, ózbek pen tájik úılense balalary ózbekten kóri tájikke qaraı aýyp ketetin jaǵdaı kóp. Eger osylaı jalǵasa beretin bolsa, ondaǵy túrki halyqtarynyń bári parsylanady, tájiktenip ketedi. Sondyqtan eń keminde bizben tarıhı tamyry jaqyn, ne ózbekke, ne tájikke jatpaıtyn etnıkalyq toptardy, jańaǵy aıtyp ketken qańly, qypshaq, qońyrat taıpalaryn ózimizge ıkemdeýimiz kerek. Árıne, birinshe kezekte qazaqtardy kóshirip alý kerek. Odan keıin jaqyn etnıkalyq toptarǵa mádenı jumystardy júrgizýimiz qajet. Mysaly, Qazaqstan týraly málimetter jetkizip, jastaryna onlaın bolsa da qazaq tilin, tarıhyn, mádenıetin úıretetin kýrstar ashý degendeı. Olar shynynda da bizben tarıhı, etnografıalyq, tipti qandyq qatynasy jaǵynan da jaqyn halyqtar. Sondyqtan Qazaqstan tarapy memlekettik uıymdarmen bolsa da osyndaǵy etnıkalyq toptarmen baılanys ornatýy, barynsha qoldaý kórsetip otyrýy kerek.
– Bizde sheteldegi qazaqtardy elge oraltý, olarǵa qoldaý kórsetý boıynsha sheshilmegen máselelerimiz tolyp jatyr. Bul baǵytta memleket jumysyna qoǵamdyq syndar da kóp, osy kezde siz aıtyp otyrǵan oı-ıdeıalar júzege asa qoıar ma eken? Bunyń ózektiligi qaı deńgeıde?
– Árıne, zıaly qaýymnyń nemese ǵylymı ortada mundaı jumystardyń ózektiligi, bolashaq paıdasy udaıy aıtylady, kóptegen usynystar da jasalady. Biraq endi onyń bári júzege asyp kete bermeıdi. Memlekettik saıasat ta túrli obektıvti, sýbektıvti máselelerge baılanysty ǵoı. Biz aıtyp otyrǵan osy ister memleket tarapynan júıeli túrde ınstıtýttar arqyly júzege asyp jatsa quba-qup. Alaıda, elimiz de álemdik qaýymdastyqtyń bir sýbektisi, sondyqtan keı dúnıeni memlekettik deńgeıde júzege asyrý qıynǵa soǵady. Biraq onyń ózge joldary bar, memlekettik emes uıymdar, jekelegen birlestikter isi degen sekildi. Aıtalyq, halqymyzda rýlyq-taıpalyq qurylym áli de ómir súrip tur. Keıbir rý-taıpalardyń ózindik birlestikteri, ózinen shyqqan tulǵalardy nasıhattaýǵa qurylǵan uıymdary da bar. Joǵaryda aıtylǵan jumystardy sol deńgeıde de júzege asyrýǵa ábden bolady. Mysaly, jańa aıtyp ótken qańly, qypshaq, naıman, qońyrat sekildi etnıkalyq toptarǵa bizdegi sol taıpalardaǵy beıresmı uıymdar arqyly, aqsaqaldary arqyly baılanys ornatýǵa bolady. Ózimizdegi bar qundylyqty qazirgi zamanǵa laıyqtap nege paıdalanbasqa. Mádenı baılanys ornatyp, shejirelerdi salystyryp, olardyń jastaryn elge ákelip oqytýǵa jekelegen qoldaýshylardy taýyp degendeı.
Máseleniń ózektiligi jaıynda aıtqanda, bolashaǵyn alystan oılaıtyn elderdiń bári de «jumsaq kúsh» degendi barynsha tıimdi qoldanýǵa tyrysatynyn bilesiz. Qytaı, Reseı, AQSH, tipti Koreıa bolsyn, bári de «jumsaq kúshterin» paıdalanady. Biz de qazir jas memleket emespiz, Orta Azıadaǵy eń úlken elmiz. Eger biz ózimizdi syılaıtyn, qadirleıtin bolsaq, basqalarǵa da syılatatyn, qadirletetin bolýymyz kerek. Ol úshin biz qoldan kelgenshe «jumsaq kúshti» Aýǵanstan, Mońǵolıa, shamamyz jetip jatsa Qytaı, Kavkaz sekildi elderde paıdalanýymyz kerek. Mádenı baılanystardy tereńdetip, bilim berý granttaryn taǵaıyndap, ǵylymı almasýlardy júzege asyryp, sol elderdegi ózimizdiń «jumsaq kúshimizdi» qalyptastyrýymyz kerek bolady.
- Tyń oıly, súbeli áńgimeńiz úshin kóp rahmet!
Áńgimelesken Estaı BOJAN.
«Almaty-akshamy» №6, 23 qańtar, seısenbi, 2024 jyl