Ónege bolý - ómir!
Qazaqtyń árbir ósıet-ónegesi urpaq tárbıesine negizdelgen. Ata-babamyz «El bolamyn deseń – besigińdi túze» dep tekke aıtpaǵan. Bul uǵym ıslam mádenıetiniń kelýimen órkendeı tústi. Osyǵan baılanysty saýalnama jasaǵan edik.
Álimhan ÁLİM, ǵylymı qyzmetker:
TÁRBIE MEN İLİM EGİZ UǴYM
«Tárbıesiz berilgen bilim – adamzattyń qas jaýy» depti uly oıshyl Ábý Nasyr ál-farabı babamyz. Álemniń ekinshi ustazy aıtqan osynaý qasterli sóz óz deńgeıinen túsken joq. Tipti kúni búginge sheıin ózekti bolyr tur. Sonaý orta ǵasyrda aıtyp ketken naqyl sózderin búgingi urpaqtary qoldanyp, kádemizge jaratyp júrmiz. Abaı atamyzdyń ómirbaıanyn jazyp ony kúlli ǵalamǵa tanytqan, Muhtar Omarhanuly Áýezov tárbıe tal besikten bastalatynyn, dáleldep aıtyp ketken. Sondaǵy myna bir shaǵyn epızodqa zer salaıyq. Abaı jolynda, 13 jasar kezinde oqýdan qaıtyp úıine oralady. Mine sol shaqta anasyna qaraı bara jatqanda, sheshesi Uljan aldymen ákesine sálemdesýdi meńzeıdi. Sóıtip bala Abaı ákesine sálemdesken eken. Qazaq áıelderiniń ulylyǵy, tárbıege myǵymdyǵy osy jerden, osyndaı kórinisterden bastaý alatyndyǵynyń jemisi osy emes pe? Menińshe ulttyq tamyrdan ajyramaǵan, ana sútimen, ata kúshimen keletin, birtindep sińetin naǵyz ónege osy bolsa kerek-ti.
Álginde bizder qysqasha ǵana toqtaldyq. Shynymen dendep, onyń arǵy shetin qaýzar bolsańyz, nebir ǵajaıyp oqıǵalarǵa tap bolasyz. Sonymen qatar keshe ǵana qalyptasyp túse salmaǵan halyq ekenińizge kóz jetińkireı túsedi.
Álemde, óziniń tarıhy men shejiresine barynsha dendep baryp, ulttyq qundylyqtaryn zertteý zańdy qubylys sanalady. Bul degenimiz – órkendeý, ósý jolyna qaraı qadam basýmen teń nárse. Halqymyz óziniń ár balasyna synaıy qaraǵan. Myqty tárbıe bergen. 6 jastan atqa qondyrǵan. Áskerı ónerge baýlyǵan. Naǵyz er-azamatsha ósýge beıimdegen. Munda negizgi eki ádis-tásil qoldanylǵan. Biri fızıkalyq ádis. Onda sadaq tartý, atqa jóndep otyrý, taqym qysý, shıraq qımyldap, áskerı ónerge jetik bolý syndy qasıetterdi darytqan. Odan keıin ózderińiz biletin, ulttyq tárbıe. Munda moraldyq qundylyqtar kózdelgen. Úlkenge qurmet bildirý, kishige izet kórsetý degen sıaqty. Eshkimniń ala jibin attamaý, qaıta qolyńnan kelse, jaqsylyq etý kózdelgen. Minekeı osynshama izgi dúnıeni boıyna quıyp ósken, bala qalaısha, ónegeli bolyp óspesin.
Árıne, keı keıde qazaqtyń taǵylymdyq-tárbıelik oılaryn oqyp, estip, kórip júrgennen soń, óz halqymyzdyń qundylyqtaryna ishteı razy bolamyz.
Bizdiń dalamyzda musylmanshylyq IX-X ǵasyrlarda keń qanat jaıdy. Sol kezeńderde, jergilikti halyqtyń paıym parasaty jańa órleý dáýirine kóterildi. Bul degenimiz – urpaqtyń aýysýyna negiz boldy. Biraq jergilikti jurt ózderiniń dástúrli jolynan aınyǵan joq. Dál solaı ary qaraı júre berdi. Ǵylymda áser etýshi faktor mindetti túrde óz áserin beredi deıdi. Al munda paradoks bar. Sondyqtan kóshpendilerdiń tegi, dástúri myqty bolǵan.
Juldyz RAHATQYZY, psıholog:
NE EKSEŃ – SONY ORASYŃ
Psıhologıa iliminde, eń erekshe kóńil bólinetin salasy balanyń jaqsy dińgekte qalyptasýy. Óıtkeni jan taný ǵylymy – adamnyń ishki álemine úńilý, sheshilmeıtin túıinniń sheshimin tabý bolyp tabylady. Balaqandardyń tárbıesi basty kún tártibinen ysyrlmaý kerek dep sanaımyn. Sebebi ómirlik jumys dep sanaımyn. Nege deseńiz? Qazir balalardyń oıy, qabileti basqa. Olar smartfondar men gadjetter arqyly tárbıelenýde. Meniń jeke pikirim 40-% ónegeni ǵalamtor berýde. Iaǵnı, ıslamı, dinı, qazaqı, batystyq tálimdi búgingi búldirshin ınternetten alýda.
Biraq tek ınternetten kórip jazǵyra berýge bolmas. Jańa aıtyp ketkenimdeı, meıilinshe urpaq tárbıesine arnaıy ýaqyt bólgenimiz abzal. Óıtkeni, árkim óz balasynyń daryndy, úlgili ozat jan bolyp qalyptasqanyn qalaıdy. Burynǵy kezderi aýyldyq jerlerde ata-áje ınstıtýty degen bolǵan. Ata-analar dál búgingideı shala búlinip, balalaryn balbaqshalarǵa aparyp áýre-sarsańǵa túspeıtin. Sebebi daıyn tárbıe nárin sińdirýshi atasy men apasy turǵanda basqanyń keregi bolmaǵan. Osy kúni sol kezderdi ózimde ańsap, shirkin-aı bir aýyq sol qarıa kisilerdiń jandaryna aparsa ǵoı dep oılanyp qalamyn. Bul degenimiz bári XIX-XX ǵasyrda qalyp, kelmeske ketti degendi bildirmeıdi. Qazaqy naqyshta tárbıeleı alatyn úlken kisiler de jas ata-analarda bar. Degenmen dál burynǵydaı bolmasy anyq.
Bizdiń balaqandar qazir ábden tehnologıanyń tilin meńgergen. Olardy ınternet, áleýmettik jeli tárbıeleýde. Bul turǵydan kelgende ózimiz tańǵalamyz. Meniń jıenim nebary 5 jasta. Biraq, smartfondy qoldanǵanda, ásirese túrli oıyndar oınaǵanda eresekterdi tańdandyrady. Bul tek bizdiń úıdegi jaǵdaı ǵana emes. Aınalamyzdaǵy, jalpy qoǵamdaǵy qubylys osyndaı. Iá qazirgi balalardyń zamny múldem basqa.
Bizder jantaný ǵylymynyń salasynda júrgennen keıin aldymyzǵa túrli taǵdyrly ata-ana keledi. Sóz basynda aıtqanymdaı. Kóbine qalalyq jerde turatyndar bazynasyn aıtady. Báriniki bir máselege tireledi. Sol baıaǵy balalarynyń telefon, gadjet oıyndaryna qumarlyǵy. Arasynda keıbireýleri tamaq ishýge ázer shaqyratyn kez bolatynyn aıtady. Bunyń joldaryn, aldyn alý qajettigin joǵaryda birshama keltirdim. Taǵy bir márte aıta keteıin. Onyń ádisi bala tárbıesi kóńil bólý. Basqa shyǵar, budan burylyp basqa jaqqa ketip qalar joly joq. Bir aýyq ne jasap jatuanyp, nendeı dúnıe kórip júrgenin, qandaı oıynǵa qumarlyǵyn bilseńiz bolǵany. Sodan soń baryp, ózińiz-aq analıtıkalyq taldaý jasaı alasyz. Aqyrynda baıypty, mardymdy nátıjege qol jetkize bastaısyz. Baıqap baǵamdar bolsańyz, bala tárbıesi erteńgi kúnge daıyndalǵan shamshyraq ispetti. Ony siz búgin daıyndaýǵa tyrysyńyz. Sonda barlyq tolǵandyrǵan oılar, ózi-aq retimen sheshimin tabady.
Sol sebepti úlkender jaǵy óz balapandarymyzdyń bolashaǵyna beı-jaı qaramaıyq.
Ǵalıa JOLDYBAIQYZY, muǵalim:
TÁRBIENİŃ TAMYRY OTBASYDA
Islamdaǵy bala tárbıesi – eń úlken, máni zor jaýapkershikti is. Buǵan qarapaıym qaramaý qajet. Qazaq erteńgi bolashaǵyn balasynyń tárbıesimen ushtastyrǵan. Bul rasta. Ózimizde bala-shaǵa ósirip otyrmyz. Mektepte de ustazdyq etýdemiz. Bar oıymyz aqyldy, ilimdar, paıym parasty bıik jastardy qalyptastyrý. Sol qarakózderimizdiń aman-esen bolǵanyn kózdeımiz. Olar da óz urpaqtaryna, qazaqy taǵylymdy sińire bilse – ozǵanymyz bolar edi.
Bir jaǵy bala oqytyp otyrǵan ustazbyz. Al úıde ózimizde anamyz. Álginde aıtqanymdaı, barlyq ónegeni óz balalaryma barynsha sińdirýge tyrysýdamyn. Bizder aýylda kishkentaı kezimizde áke-sheshemizden nendeı dúnıelerdi úırensek, sony óz balalaryńa beredi ekensiz. Sony jámen, birtindep túsinýdemiz. Óziń aldyńda qanshama balaǵa tárbıe berip otyryp, óz januıada keleńsizdikke boı aldyrýǵa áste bolmaıdy. Muǵalim, úıdegi ata-anadan keıingi naǵyz tárbıeshi, bir jaǵy psıholog, kerek deseńiz oqýshynyń janashyr dosy. Minekeı kórdińiz be? Ondaǵan fýnksıany qatar atqaryp kelemiz. Biraq, sharshamaý qajet. Qajyr qaıratty boıǵa jınap, ózimizden keıingilerge úlgi-ónege kórsetetin jasqa jettik. Bizdiń aldymyzdaǵy aǵa býyn únemi aıtyp otyrýshy edi. Bizder taýdan túsip kele jatqan, bylaısha aıtqanda bazardan qaıtqan jandarmyz dep. Sonysy shyndyq eken qaraǵym.
Qazirgi jasóspirmderge eń qajetti ne nárse ekendigin men sizge aıtaıyn. Ol árıne – sabyrlyq. Onyń syrtynda tózimdilik. Osy asyl ári izgi qasıetterdi sińire bilsek, ózǵanymyz sol bolar edi.
Buryn bala kúnimizde, ózimizden jasy úlkenderdiń kıimin kıip óstik. Qandaı tirlikke jumsasa, sol aıtqandaryn qyldyq. Esh qarsy ýáj sóılemedik. Ata-anamyzda aǵanyń aıtqany jón, ne desede kón degen qaǵıdany ustanatyn. Bizder dáp solaı etetinbiz. Osy kezderi oılap qarasaq úlken tálim alyppyz. Birinshiden, qanaǵat etip úırenesiz. Ekinshiden, tózimdiliktiń dámin tatasyz. Úshinshiden, úlkendi syılap úırenedi ekensiz. Bylaı qarasańyz urmaıdy, soqpaıdy osyndaı ádistermen bizge tálim men tárbıe beripti. Olarǵa myń raqmet. Ómirden alǵan, naqtylaǵanda jıǵan tergen tájirbıemdi artymyzdan ergen urpaqtarymyzǵa berýden sharshamaımyz.
Álemniń ekinshi ustazy Ál-Farabı babamyz «tárbıesiz berilgen bilim, adamzattyń qas jaýy» depti. Joǵarydaǵy pikirlerdi toptaı kelseńiz túbi osyǵan saıady. Muny bir sózge syıǵyzý múmkin emes. Sondyqtan ıslamdaǵy bala tárbıesiniń aýqymy zor degen oıdamyz.