Aqshamnews.kz belgili dintanýshy, psıholog, motıvator, Elordadaǵy «Yryskeldi qajy» meshitiniń bas ımamy Nurlan qajy Baıjigitulymen el arasyndaǵy túıtkildi dúnıelerge qatysty suhbattasty.
– Jurtshylyq din men dástúr uǵymdaryn únemi salystyryp jatady. Budan qoǵamda dástúrli jáne dinı qundylyqtar arasynda tartys bolyp jatyr deýge bola ma?
– Din men dástúrdiń dáýiri sonaý Táýke hannyń tusynda bastalady, ıaǵnı júzder men rýlardyń árqaısysy ózderiniń jón-joralǵylaryn alǵa tartyp, talas-tartys, salt sanasý, ár jaqqa tartqylaý bastalǵan tusta, úsh júzdiń basy Ulytaýda birigip, rýǵa bóliný toqtatylyp, ortaq dástúrdi shegeleıdi. Júrekterge ıman, dalamyzǵa azan, shańyraqtarǵa namaz keledi, atalarymyz saqal qoıyp, ájelerimiz kımeshek kıedi. Júrekterine «uıat bolady», «jaman bolady», «obal bolady» degen úsh júzdiń úsh aýyz sózimen Qudaıdy engizip, dástúrdi osy úsh sózben órbitedi. Iá, búginde sol dástúrdiń ozyǵy men tozyǵy bar, tek, zamanyna qaraı jańartyp, jasartyp, jańǵyrtyp otyrý kerek. Al keıbir yrym-tyıym, ádep-ǵurpymyzǵa, ulttyq aspabymyzǵa, qazaqy dúnıetanymymyzǵa qarsy shyǵyp, shabýyl jasap júrgender bilsin, bul ózderine ózderi qarsy shyqqandary. Din men dástúrdiń odaǵyna birneshe ǵasyrlar ótti, halyqqa paıdasyn tıgizdi, sondyqtan olar bir-birimen salystyrýǵa kelmeıtin bizdiń qos qanatymyz, kemeniń qos eskegi.
– Jaqynda dinı qaıyrymdylyq sharasynda «Jánnatqa joldama satyldy» dep qaldy. Islam tanymyndaǵy Jánnattyń úkimi adamdardyń «satýy» qazirgi qoǵamdyq sanaǵa qandaı messedj taratyp otyr?
– Joldamany bálkim serpin retinde aıtqan bolýy kerek. Dese de, Allanyń monopolıasyndaǵy jánnat pen tozaq bizdiń kúndelikti baryp-kelip júretin kınoteatrymyz emes. Olar – úmitimiz ben úreıimiz. Al úmitti aqshamen, baılyqpen, basqamen eshkim satyp ala almaıdy, tipti, jomarttyǵymyz da bılettikke jaramaýy múmkin. Óıtkeni jánnattyń esigin amalymyzdan buryn peıilimiz, sodan keıin kórkem minezimiz ármen amalymyz ashady, ony kezinde Muhammed (s.ǵ.s.) paıǵambarymyz basa aıtyp ketken: Alla Taǵala sizderdiń sulýlyqtaryńyzǵa, baılyqtaryńyzǵa qaramaıdy. Jaratqan sizderdiń júrekterińiz ben istegen isterińizge qaraıdy.
– Din ókilderi, ımamdar jamaǵatyn meshit-medrese qurylysyna kómek berýge shaqyryp jatady. Elimizde mektepter jetispeıtin óńirler de bar. Meshit-medrese salý men mektep salýdyń qaısysynyń saýaby kóbirek?
– Saýabynan buryn sanyna keleıik, ıaǵnı Qazaqstan Musylmandary dinı basqarmasyna qarasty elimizde 2716 meshit, 1 ýnıversıtet, 1 ımamdardyń bilimin jetildirý ınstıtýty, 9 medrese, 2 qarılar ortalyǵy bar. Al osy oqý oryndardyń basym kópshiligin saýap izdegen salıqaly azamattar saldy ári ishinde halyqtyń da qaıyrymdylyq qarajattary bar. Degenmen, din adamy retinde aıtarym, táýelsizdiktiń týy kóterilgeli, «bizge meshit salyp berińder» dep úkimetke telmirip, qol qýsyryp qarap otyrmadyq. Halyqtyń ımany úshin men sıaqty ımamdardyń barlyǵy kezinde barynsha atsalysty. Qolymyz qalt etse Quranymyzdy oqımyz, ýaqytymyz bolyp qalsa, rýhanıatty nasıhattaımyz, kún-tún demeı, dúnıeden ótkenderdi arýlaımyz, qol jaıyp kelgendi qur qol keri qaıtarmaımyz, áıteýir, jaqsylyqtyń jarshysy bolýǵa janymyzdy salyp kelemiz.
– Al endi elimizde qansha mektep bar? Mysaly, sanaq boıynsha elimizdegi mektepterdiń sany – 7724, sonyń – 5279 aýyldyq, 2445 qalalyq mektep eken. Munyń syrtynda jekemenshik mektepter bar, olar da kóbeıip keledi. Sonda qaısysy kóp, qaısysynan saýap izdeıik?
– Óz basym mektep pen meshit-medreseniń arasynan eshqandaı máseleni kórip turǵan joqpyn. Iá, juma kúninen basqa kúnderi meshitterdiń bos turý-turmaýy jamaǵatyna qaraı, alaıda, medreseni bos deı almaımyn. Tek saýapty ǵımarattyń boı kóterýinen emes, sol ǵımarattardyń ishindegi ilim-bilim alatyn urpaqtyń oı kóterýinen izdeýimiz kerek. Eger ózimiz, urpaǵymyz, halqymyz ilimdi ne bilimdi bolmasa, myń ǵımarat salyp, odan saýap izdeý bekershilik, onda paıdasynan góri kúnási kóp bolady. Keńestik dáýirde meshit bolmasa da, namaz oqyldy, medrese bolmasa da Qudaıdyń ilimi jetetinge jetti, mektep bolmasa da balalar oqydy. Sondyqtan bul jerdegi másele bizdiń nıet-peıilimizde, talpynysymyzda, ıaǵnı ilimnen – bilimge, bilimnen – ǵylymǵa, ǵylymnan – eńbekke ótýimizde. Mekteptiń de, medrese ıakı meshittiń de ósýi ulttyń ósýi degen sóz. Sol medreselerde de zamanaýı dárister beriledi. Tipten, sol dinı oqý orynnan shyqqan naǵyz jastar ultymyzdyń rýhanı keleshegine, ǵylym men bilimge, ultjandylyqqa baýlýda qyzmet etedi. Sonyń birinen siz suhbat alyp otyrsyz…
– Baıyrǵy qazaq qoǵamynda áıelderdiń qoǵamdyq orny joǵary bolǵanyna dálel kóp. Saq patshaıymdarynan tartyp rý-taıpalarǵa aty berilgen analarǵa deıin. Áıelderdiń qoǵamdyq ornynyń tómendeýin, «áıelder erkekten bir saty tómen turady» degen sózderdiń shyǵýyn dinniń áserinen dep qarastyrýǵa bola ma?
– Áıeldiń mártebesin Allanyń Ózi, Paıǵambary kóterip qoıǵan. Birde-bir adam dinnen áıel zaty jaıly birde-bir artyq sóz, hadıs, aıat, súre taba almaıdy. Kerisinshe, «Kimde-kim úsh qyzdy bolyp jáne olarǵa jaqsy tárbıe berip, rahymyna bólep, qamqorlyǵyna alatyn bolsa, oǵan jánnat ýájip bolady» degen qyz balaǵa arnalǵan hadıster barshylyq. «Olarmen (áıeldermen) jaqsy qarym-qatynasta bolyńdar» deıdi «Nısa» súresi. «Adam balasyna, áke-sheshesine jaqsylyq isteýdi buıyrdyq. Óıtkeni anasy ony zorǵa kóterip, áreń bosanady» deıdi «Azhab» súresinde. Jáne árqaısysyna, ıaǵnı «Áıelderdiń kúıeýleriniń aldynda mindetteri bolǵanyndaı, er-azamattardyń da áıelderiniń aldynda zańdy mindetteri bar» deıdi. Sondyqtan muny jańsaq uǵym men qate pikir deýge bolady. Iá, Allanyń aldynda bárimiz teńdeımiz, tek, jaratylysqa kelgende, áıel men erkek teń emes, ıaǵnı aramyzdy názik tabıǵat bólip turady. Mine, sol tabıǵatty bir satymen ólsheıdi, ıaǵnı qalaı bolǵanda da er men áıel ómirdiń bir bútin denesi. Tek, sol deneni jarymjan qylyp júrgen ózimiz, ıaǵnı áıeldi tómen sanap júrgen erlerdiń ózi, basqa eshteńe emes. Eki taraptan da tym shekten shyǵatyndar bar. Ony durystap, kórkem túrde tárbıeleıtin úlkender de ımandy, sanaly, tárbıeli bolýy kerek.
– Udaıy nasıhattyń bolǵanyna qaramastan qoǵamda dinniń tek syrtqy formasyn ǵana qabyldap, adamı qundylyqtardy dáripteıtin tereń mánine úńile almaı jatqanymyzǵa ne sebep?
– Birinshiden, nasıhattyń qoǵamǵa sińip ketýi – adamnyń emes, Allanyń qalaýy. Mysaly, nasıhat adamǵa birden juǵyp kete beretin bolsa, onda, jer betinde soǵys bolmas edi, paıǵambarlarǵa qıanat jasalynbas edi. Tipti, aıdy ekige bólip ǵajaıyp muǵjızany kórsetkende, Muhammed (s.ǵ.s.) paıǵambardyń sońynan bári ilesip ketpedi. Iaǵnı sol tusta da keri tartqandar, synaqtar boldy, tipti, óltirýge talpynǵandar da boldy, ıaǵnı osynyń bárinen ótti. Dinniń júrekke ornaý hıkmeti Allada, sondyqtan hıdaıatty adam emes, Alla beredi, ári ony kimge salady, qalaı salady, ony Allanyń Ózi sheshedi. Ekinshiden, biz tek jaqsylyqty jetkizýshimiz, ıaǵnı aıtylǵan nasıhat júrekterden oryn alýyn tileımiz, suraımyz, boldy. Úshinshiden, nasıhat aıtýshyda da mán bar, ıaǵnı ol aldyndaǵy adamnyń kim ekenin túsinýi kerek. Mysaly, áleýmettik jeliniń ózindik paıdasy men zıany osynda, ıaǵnı aqparattyń tez taralýyna paıdasy zor. Alaıda, osy beınerolıkterdi ár jerinen adamdar qıyp, negizgi oı buzylyp jetkende múldem basqa maǵyna berýi ábden múmkin. Kelesi tusy meshitte jamaǵatqa aıtylatyn keıbir taqyryptar buqara kópshilikke aýyr tıýi nemese ertegi sıaqty kórinýi ábden múmkin jaǵdaı. Iakı musylmandyqqa jańadan táı-táı basqan adamǵa aıtylatyn nasıhat ózin tereń musylman sanaıtyn jamaǵatqa teris pikir qalyptastyrýy múmkin. Mysaly, elimizdiń Batys óńirleri órimdeı jap-jas oqýshy balalarynyń radıkaldanyp ketpeýi úshin solardyń deńgeıine túsip, ulttyq qundylyǵymyzdy joǵary deńgeıde nasıhattaýda dombyra jaıly qatty aıtylǵan sózime dindarlar da durys túsinbeı qaldy. Eń qyzyǵy, sol sózderime óte aýyr pikirler, kúpir sózder, aýyr-aýyr beıádeptegi balaǵat sózder jazdy. Al sony jazyp otyrǵan ózimizdiń namazhan azamattar, ıaǵnı bul da radıkaldanýdyń kórsetkishi dep bilýge bolady.
– Qajylyq óteý básekege aınalyp, tipti kredıt alyp qajyǵa baratyndar da shyqty. Keıbir týrısik kompanıalar bólip tóleý nemese ózge de nesıe túrlerin usynady. Bul qanshalyqty durys?
– Syrttaı ton pishý ońaı, basynda bes kredıti barlar qajylyqqa umtylady dep aıta almaımyn nemese qaltalylar qajylyqty básekege aınaldyrdy deý de qıyn. Óıtkeni eshbireýiniń ishine, júregine, qaltasyna kirip shyqqan joqpyz. Iá, keıingi kezde birneshe týrısik kompanıalardyń qatelikteri, shıkilikteri shyǵyp jatyr. Jalpy, halyqty qajylyqqa talpyndyrý durys, biraq qajylyqpen qaryzǵa kirgizýdi óz basym quptamaımyn.
– Qurban aıt, Oraza sıaqty dinı merekeler qarsańynda tórt túliktiń, azyq-túliktiń baǵasy sharyqtaıdy. Osylaısha saýapty amal istegisi kelgen jandar nıetine jete almaı qalyp jatady. Osyny qalaı rettesek bolady?
– Birinshiden, naryq eshkimge, eshteńege táýeldi emes, ol naqty bir qurylǵan damý dınamıkasymen júredi. Teńge tıynnan quralǵandaı, baǵanyń tómendeýi nemese sharyqtaýy kún saıyn kóz aldymyzda júrip jatyr, tek ony ózimiz baıqamaımyz. Ekinshiden, dinı merekeler kezeńinde naryqty qadaǵalaý ımam-moldalardyń mindeti emes, ony qadaǵalaıtyn arnaıy antı monopolıalyq qyzmetter bar. Úshinshiden, qurbandyq Qudaıǵa jaqyndaý, ıaǵnı qaı amalymyz ótedi, másele sonda. Boıymyzda eń jaman qyryq qasıettiń birnesheýi bolsa, mysaly, tákapparlyq, maqtanshaqtyq, ótirik aıtý, jalǵan sóıleý jáne taǵy basqa, oǵan qoıdyń ne kinási bar? Mine, naǵyz qurbandyq osy Qurban aıtta, ıaǵnı osy jamandardy qurban etý – Allaǵa jaǵatyn is. Odan keıin biz nege saýapty tek as berý, mal shalýdan izdeımiz. Jánnattyń esigin jaqsy minez ashatyn bolsa, jaqsy nıet, jaqsy peıil, jaqsy qarym-qatynas jaqsy minezdi qalyptastyrady, ıaǵnı saýap naq ózimizde, ishki dúnıemizde, tek jaryqqa shyǵar dúnıe peıil.