Kúrdeli ózgeris tusynda biz ne isteýimiz kerek?
Álem ózgerdi. Kóptegen áleýmettanýshylar men saıasattanýshylar aıtqandaı, biz sol úlken úrdistiń ishindemiz, ári bul bastapqy kezeńi ǵana. Sóz tutas álemniń bet-beınesi, adamzat qoǵamynyń jańa burylysy jaıynda bolyp otyr.
Biz álemniń qazirgi bet-beınesinen tereń daǵdarysty kórip otyrmyz. Anyq kórinip turǵan belgileri qatarynda memleketter arasyndaǵy senim daǵdarysyn; ekonomıkalyq ósýdiń turalaýyn; tehnologıalyq damýdyń kútpegen áserlerin; Ýkraınadaǵy soǵysty; AQSH–Qytaı arasyndaǵy shıelenis jáne ózge de tolyp jatqan mysaldaryn atar edik. Bunyń bári, túptep kelgende, álem elderiniń saıası úıektenýi (polárızasıa), ekonomıka- lyq júıeni qaıta qalyptaý nemese jańa álemdik tártip qurý syndy mega- masshtabty qubylystarǵa ulasyp jatyr.
Ótken ǵasyrdyń alyp kartınasyna kóz júgirtetin bolsaq, eki retki jahan soǵysyn bastan ótkergen jáne asa joıqyn qyrǵyndaǵysh qýatqa ıe qarýlarǵa qol jetkizgen adamzat es jınaýyna týra keldi. Halyqaralyq qaýymdastyq quryp, beıbitshilik pen turaqtylyqty ortaq maqsat retinde ustanatyn jańa álemniń shymyldyǵyn ashty. Biraq qazirgi jaǵdaıda ótken ǵasyrdyń ortasynan beri qalyptasqan halyqaralyq tártip buzyla bastady. Halyqaralyq qaýymdastyqtyń ózi iri derjavlardyń múdde qaıshylyǵynan órbigen daý-sharlardy retteýge dármensiz kúıde qaldy. Qazirgi tap kelgen daǵdarys tek memleketter arasyndaǵy shıelenister ǵana emes, klımat ózgerisi sekildi barlyǵyna ortaq máselelerdi de alǵa qoıdy.
Biraq daǵdarys ataýly sonshalyqty jaman qubylys emes ekenin aıta ketken jón. G.A.Kıssındjer, Z.Bjezınskıı nemese F.Fýkýıama sekildi jańa dáýir oıshyldary ár jańa burylys, damýdyń jańa satysyna ótý aldynda adamzat qoǵamy tereń daǵdarystardy bastan ótkeretinin zańdylyq retinde sıpattaıdy. Árıne, daǵdarys tumany aıyqqannan keıingi álemniń qandaı bolatynyn dál boljap aıtý qıyn. Degenmen, ony týdyrýshy faktorlardy qaraı otyryp, qysqa, orta jáne uzaq merzimdi perspektıvada boljaýǵa negiz tabylady.
NYSANALY MYSALDAR:
- Fransıada lıberal-demokrattar atynan Emmanúel Makron prezıdent bolyp saılanǵan kezde onyń basty qarsylasy Marın Le Pen de aýqymdy elektoratqa ıe ekeni belgili boldy.
- 2020 jylǵy AQSH saılaýynda Demokrattar men Respýblıkashyldar arasyndaǵy tartys tarıhtaǵy eń umytylmastaı deńgeıde ótti. 2024 jyly bolatyn kelesi prezıdent saılaýynda Qurama Shtattarda «qyzyldar» men «kókter» arasyndaǵy báseke tipti tartysty bolady dep boljanýda.
- Bıyl maýsymda ótken Túrkıadaǵy prezıdent saılaýyn eske alyńyz, konservator retinde baǵalanatyn Rejep Taıyp Erdoǵan jeńiske jetkenimen, «batysshyl» dep tanylǵan opozısıalyq aláns ókili Kemal Kylychtaroǵlyn qoldaýshylar da saılaýshylardyń jartysyna jýyq boldy.
- Eger memleket tarapynan ashyq moıyndalatyn bolsa, elimizde de 2019 jyly ótken prezıdent saılaýynda osyǵan jaqyn mysal tabylar edi.
Úrdis qaı ýaqytta, neden bastaldy?
Mundaı aýqymdy qubylysty birer sóz-sóılemge jınaqtaý qıyn. Tipti, naqty qaı ýaqyttan bastalǵanyn qazirgi saıasattanýshylar da tap basyp aıta almaıdy. Bireýleri burnaǵy jyly bolǵan «Breksıtten» bastalǵan dese, keıbiri Qyrym daǵdarysynan beri álemdi qaıta bóliske salý syndy qaýipti úrdis jaryqqa shyqty deıdi. Al keıbir zertteýshiler Tramp tusynda bastalǵan AQSH–Qytaı arasyndaǵy saýda soǵysy geoekonomıka jáne geosaıasatta jańa álemdik tártip qurý máselesin kún tártibine qoıdy dep sanaıdy. Pikirler alýan túrli bolǵanymen, qazirgi jahandyq geosaıası jaǵdaıdyń túpki sebebi iri derjavalar arasyndaǵy básekede jatqanyn kóremiz. Sonymen birge, osy máselelerdiń bári de qysqa merzimde paıda bolmaǵanyn da bilemiz. Aıtalyq, AQSH–Qytaı arasyndaǵy saýda soǵysy Aq úıge Donald Tramptyń kelgeni úshin bastalmaǵany anyq. Bul arada másele – Vashıngton men Beıjińniń ustanymyndaǵy, kózqarasyndaǵy alshaqtyq. Qalyptasqan jáne qalyptasý ústindegi jahandyq eki derjava ortasyndaǵy múdde qashan bolmasyn bir shıeleniske aparyp soǵatyny erteden-aq belgili edi. Al «Breksıt» isi de proses júzege asqan kezdegi saıası-áleýmettik nemese ekonomıkalyq máselelerge táýeldi emes edi. Brıtanıanyń EO quramynan shyǵý taqyryby, múmkin, ol uıymǵa kirgen kezden bastap qoıylǵan da bolar.
Demek, qubylystyń túp-tórkini aryda. Saıasat ta, ekonomıka da jekelegen adamdardyń múddesine oraı paıda bolady. Mundaǵy jeke tulǵalar degenimiz – bılik ıesi nemese saıasatkerler emes, qoǵamdy quraýshy ár jeke adam. Sondyqtan álemdegi bir mezgildegi bundaı aýqymdy qubylystyń qashan jáne qaıdan bastaldy degen suraqqa saıasattanýshylardan góri áleýmettanýshylarda senimdi jaýap bar bolýy múmkin. Aıtalyq, amerıkalyq Larrı Daımond qazirgi dáýirdi «Demokratıanyń quldyraý kezeńi» dep ataǵany bar. Ol adamzat qoǵamyndaǵy qundylyqtardyń jańarýyn saıasat, ekonomıkanyń búgingideı keıipke kelýine eń negizgi sebep retinde usynady. Árıne, saıasat pen ekonomıkanyń túbinde áleýmettik qundylyqtar syndy taǵan turatynyna barlyq áleýmettanýshylar men saıasattanýshylar «ımandaı» senedi.
Sonymen, jahandyq sıpatqa ıe búgingi shıelenisti jaǵdaı, shyndap kelgende, álem halqyna ortaq. Úrdistiń betki sıpatynda memleketter arasyndaǵy saıası úıekterge jiktelý turǵan bolsa, ár eki taraptaǵy elderdiń óz ishinde de ońshylar men solshylardyń arasyndaǵy bólinis joǵary deńgeıde.
Máseleniń máni qaıda?
Shyndap kelgende, álemdegi qubylystar adam tanymyndaǵy qundylyqtardyń ózgerisinde jatyr. Eń áýeli qundylyqtardyń jańaryp otyrýy – adamzatqa ortaq ári tabıǵı qubylys. Ár dáýirde ártúrli faktorlardyń áser etýimen áleýmettik qundylyqtar jańarady. Burynǵy dáýirlerde din dúnıetanym men qundylyqtardyń ózgerisine áser etýshi basty faktor bolyp kelse, qazirgi kezde jańa tehnologıalar onyń ornyn basty. HH ǵasyrdyń sońǵy jartysynda kompúter qoǵamǵa endi, sońǵy on jyldyǵynda ortaq ǵalamtor paıda boldy, al 2000 jyldardan keıin uıaly baılanys quraldary ár adamnyń qolyna ótti. Sońǵy 10 jylda 3G jáne 4G jeke adamdardan tartyp, tutas qoǵam sanasyna jarylys sıpatynda áserler berdi. Aldaǵy ýaqytta 5G aldyńǵy tórteýinen de kúshtirek áser etetini anyq. Bul dástúrli qoǵamdyq ınstıtýttardyń rólin álsiretti. Eger áleýmettanýshylar aıtatyn dástúrli qoǵamdyq ınstıtýttardyń róliniń álsireýi 1990 jyldardan bastaldy degen dáıekke sensek, onda bul proses tikeleı jańa tehnologıalardyń damýyna qatysty ekenin ańǵarý qıyn emes.
Olaı bolsa, qundyqtardyń ózgerisi halyqaralyq geosaıasat pen geoekonomıkaǵa qalaı áser etti? Bundaı suraqtyń týyndaýy zańdy. Ótken ǵasyrda álem kapıtalısik jáne sosıalısik eki úlken lagerge bólindi. Al týrasynda eki úlken kózqarasqa bólindi. Aldyńǵysy erik bostandyǵyn alǵa shyǵaryp, sol arqyly ekonomıkalyq ósimdi qamtamasyz etýdi ustanym etip aldy. Endi biri bolsa, revolúsıalar, azamattyq soǵystar arqyly áleýmettik jáne ekonomıkalyq teńdik qurýdy kózdedi. Bylaısha aıtqanda, baılyqty qaıta bólip, ary qaraı bárine ortaq josparly ekonomıkamen júrgisi keldi. Eki kózqarastaǵy álem beıbit tura almady. Keminde ıdeologıalyq soǵys, tipti ıadrolyq soǵys qaýpimen álemdi qorqytyp otyrdy.
Al qazirgi qoǵam ótken ǵasyrdaǵydan da kúrdeli bola tústi. Jańa tehnologıalar men álemdik ózara áserlesý yqpalynda, jekelen adamdardyń sanasynda egoızm men ındıvıdýalızm sańyraýqulaqsha ósip shyqty. Bir kezderi ashyq ekonomıka men álemge ortaq qundylyqqa qaraı umtylǵan lıberalızmdi jaqtaýshy elderdiń ózi qazir ımıgrasıaǵa qarsy sharalardy kúsheıtýde. Bul arada batyl túrde mynadaı bir ıdeıany aıtýǵa da bolady: Adamzat komýnızmge daıyn bolmaǵany sekildi, demokratıa men lıberalızm qundylyqtaryna da tabandy bola almaıtynyn kórsetkendeı. Eýropanyń ózinde lıberalızm men ımıgrasıa ózderiniń ulttyq múddesine qaıshy keledi dep sanaıtyn saıasatkerler óz elektorattaryn jyl saıyn kóbeıtip jatyr. Vengrıa, Italıa, Fransıadaǵy sońǵy saılaýlar, qazirgi bılik partıalarynan osyny kórýge bolady. Al Úndistan, Mánma, Shrı-Lankada ulttyq jáne dinı qundylyqty basty orynǵa shyǵarý úrdisi bar. Ondaǵy musylmandarǵa jasalǵan qysymdar syrt taraptan qanshalyqty synalsa da, ishki jaǵdaıda ózgerissiz qaldy. Brıtanıada «Breksıtti» qoldap daýys berýshiler «ortaq ógizden, ońasha buzaýym artyq» degenge toqtady.
Qoryta aıtqanda, ár qoǵamdaǵy túrli ustanymdardyń qaıshylyǵy buryndary jabyq kúıde bolsa, qazir ashyqqa shyqty. Tipti, sakraldi mánge ıe bolǵan dinı ustanymdardy jaqtaýshylar men olarǵa qarsylar ortasyndaǵy qaıshylyq ashyq pikirtalastarǵa, keıde tipti qaqtyǵystarǵa deıin ulasyp jatyr. Osyndaı tolyp jatqan úrdister jekelegen elderdiń saıasat pen ekonomıkany qurýdaǵy ustanymdaryna, odan ary qaraı jahandyq geosaıası kartınaǵa deıin áser etip jatyr deýge bolady.
Jahandyq ózgerister ulttyq múddeni qorǵaýdaǵy qabiletimizdi jetildire túsedi
Jahandyq saıasat pen ekonomıkalyq klımattyń qubylmaly ekeni shyn. Barlyq elder sekildi, bizge de tereń áser etip turǵan halyqaralyq daǵdarystar bar. Ýkraınadaǵy soǵys, AQSH–Qytaı arasyndaǵy shıelenis, energıa máselesi, jahandyq klımat ózgerisi, t.b. degendeı. Shaǵyn nemese álsiz elderdiń ulttyq múddesi syrt taraptan sheshilmes úshin qubylystar bizge syrtqy qatysýdy belsendi etýdi mindettep otyrǵandaı.
Biraq bunyń bári bizdiń eldiń baqylaýynan tys jaǵdaılar. Qazaqstan syndy Orta Azıadaǵy nemese ózge de damýshy elder bul jaǵdaıdy ońdy sheshýge yqpal etýi óte qıyn. Bolǵan kúnde de ujymdyq is-áreketterdi tabandy túrde uıymdastyrýdy qajet etedi. Másele, tipti tutas adamzat órkenıetiniń burylysy nemese jańa kezeńine qatysty bolǵandyqtan, bul aradaǵy shaǵyn elderdiń daýysy tipti álsiz. Sondaı yryqsyz jaǵdaıda memlekettiń mindeti ne degen máseleniń jaýaby ózinen-ózi daıyn tur. Qazirgi daǵdarys tumany aıyqqanda, bolashaq memleketimiz qandaı bolady degen suraqtyń da jaýaby sonda bolsa kerek. Biz úshin eń basty mindet – óz qoǵamymyzdy zertteý. Onyń árbir jeke múshesiniń oı-tanymyn, kózqarasy men qundylyǵyn taný jáne moıyndaý. Ony azshylyq nemese kópshilik retinde bóle-jarmastan, bárine ortaq qundylyqtardy anyqtaý jáne memleket saıasatyn sol negizde qurý.
Memleket qana emes, qazirgi jahandyq úrdis ár qoǵam múshesine de mindetter júkteıdi. Tehnologıalyq jańarýdyń yqtımal áserlerin tabý úshin barlyq sala biliktilikti talap etýde. Aqparattyń shyn-jalǵanyn anyqtaýdan tartyp, áleýmettiń minez-qulqyn anyqtaýǵa deıingi, astyq egýden tartyp, ǵaryshqa ushýǵa deıingi barlyq sala júıelilik pen naqtylyqty talap etedi. Al memleket osylar arasyndaǵy úılesimdilikti qamtamasyz etýge, qoǵam ókilderiniń erkin tańdaý jasap, óz qundylyǵyn usynýyna jaǵdaı jasaýy tıis. Bul jahandyq ózgerister tusynda egemendik pen ulttyq múddeni qorǵaýdaǵy qabiletimizdi jetildire túsedi.
"Almaty-akshamý", №87, 22 shilde, 2023 jyl