Jaqsynyń jary
Ádebıettaný ǵylymyna adal eńbek etken eki adam bolsa, sonyń biri – Cársenbi Dáýitov edi. Tyıym salynǵan taqyryptardy zerttep, ǵylymı aınalymǵa engizýge sovet zamanynyń ózinde-aq den qoıǵan ǵalymnyń jankeshti eńbegin búginde bireý bilse, bireý bilmeıdi.
Sársenbi Dáýitovtyń Maıqy bı, Tóle bı, Qazybek bı, Áıteke bı syndy qazaqtyń ıgi jaqsylary men Abylaı bastaǵan handary men batyrlary týraly qundy málimet, tyń derekke toly ǵylymı-tanymdyq jınaqtary ult rýhanıatyna ólsheýsiz úles bolyp qosyldy. Teńdessiz talaı jádigerdi qaıta tiriltken kórnekti ǵalym, osydan 3 aı buryn, 78 jasynda dúnıeden ótti.
Eńbegin buldamaı-aq, qarapaıym kún keshken biregeı tulǵanyń ómir jolyna bir mezet oı júgirtý maqsatynda biz ol kisiniń ómirlik jary İzimkúl Imanbekovamen suhbattastyq.
– Aǵań áýelde óleń jazǵan, – dep bastady áńgimesin İzimkúl apaı. –«Sybaǵa» atty tuńǵysh jınaǵy Ábdilda Tájibaevtyń alǵysózimen shyqqan. Odan keıin de «Taý aıasynda», «Jańǵyryq», «Altyn urshyq», «Sarybel sazy» degen óleń jınaqtary jaryq kórdi. Anasyn «apa» deıtin edi. Ózi aıtatyn: «Apam «Óleńniń joly aýyr, túbi – zar. Balam, sen óleń jazbaı-aq, basqa salaǵa barsań qaıtedi?» dedi. Sóıtip, óleńdi qoıyp, ǵylymǵa kettim» dep. Al Ábdilda aǵa: «Seniń óleńge degen qabiletiń, talabyń jaqsy» dep aıtyp júretin. Allanyń jazýy shyǵar, Ádebıet jáne óner ınstıtýtyna laborant bolyp bardy da, ǵylymǵa birjola bet burdy.
Ol kezde áli jas qoı. Instıtýtta – kileń professorlar, akademıkter. Sársenbi ózi týmysynan elgezek. Úlken kisilerdiń aıtqanynan shyqpaı júgirip júredi. Ysqaqov degen ǵalym boldy. «Obed ákelip ber» dep aqsha beredi eken. Artylǵan aqshasyn berse, «ony ózińe qaldyr» dep almaıtyn kórinedi. «Odan bólek, asqanaǵa ertip baryp tamaq áperip, ony da ózi tóleıdi. Qatty yńǵaısyzdanamyn. Tóleıin desem, «seniń qansha aılyq alatynyńdy bilemin, ondaıyńdy qoı, saǵan tóletý maǵan uıat» dep kádimgideı renjıtin. Sodan keıin ózim de ol kisige bala sıaqty erkeleıtin boldym», – dep kúlip otyratyn.
– Sársenbi aǵa kimdermen jaqyn aralasty?
– Aǵań kileń akademıkterdiń arasynda júrdi. Bir qasıeti, eshqashan yńǵaısyzdanbaıtyn. Muhamedjan Qarataev, Ábdilda Tájibaev, Músilim Bazarbaev, Serik Qırabaev, Myrzabek Dúısenov sıaqty tanymal tulǵalardyń kópshiligimen jaqsy syılasty. Kandıdattyq jumysyna Myrzabek aǵa ǵylymı jetekshi boldy. Kádimgideı otbasymyzben aralastyq. Ol kezde «Orbıta» shaǵyn aýdanynda 3 bólmeli úıde turatynbyz. 1 shıfoner, 2 kreslodan basqa eshteńemiz joq. Myrzabek aǵa úıge keledi. Men dastarhandy zalǵa jasaǵym keledi. As bólme kishkentaı ári ondaǵy oryndyqtardyń arqalyǵy joq. Zaldaǵy kresloda jaılanyp otyrsa deımin ǵoı ózimshe. Sóıtsem, Myrzabek aǵa: «İzimkúl, meniń eń jaqsy kóretin jerim – kýhná. Kýhná degen, ol – bereke. Zýra ekeýmiz ylǵı kýhnáda shaı ishemiz. Meniń joldastarym kelse de kýhnáda shaı beremiz. Sodan keıin zalǵa áńgimelesýge kelemiz. Budan keıin men kelgende shaıdy kýhnáda beretin bol», – dedi. Onda biz jańadan úı bolyp, endi-endi es jıyp kele jatqanbyz. Ol kisi bolsa, ǵylym doktory. Zalǵa kiredi de: «Kez kelgen nárseden lázzat alýǵa bolady. Zýra ekeýmiz osyndaı kreslony bir kúni ana buryshqa, bir kúni myna buryshqa qoıamyz, janyna gúl qoıyp qoıamyz. Sonda úıiń túrlenip turady» dep, bizge sony kádimgideı qoıyp kórsetedi. Sondaı qarapaıym edi sol kisiler...
– Ábdilda Tájibaevpen syılastyǵyna aǵanyń óleń jazǵany sebepker boldy ma?
– Sársenbi Ábdilda aǵanyń tipti balasyndaı bolyp ketti. Ol kisi tóte jazýmen jazǵan eken. Sársenbi arab jazýyn biletindikten, aǵanyń jazǵandaryn oqyp, kómektesetin. Úıine baryp-kelip, Sara apamyzdyń qonaǵyn da birge kútisip júrdik. Ábdilda aǵa: «Ǵylymda júrsiń ǵoı, kandıdattyq qorǵap al. Biraq doktorlyqqa basyńdy qatyrmaı-aq qoı, onyń áýresi kóp, qıyn ǵoı» deıtin. Aǵań sodan doktorlyq qorǵaýǵa kóp jyl boıy mán bermedi. Bylaıynsha, Serik Qırabaev, Rymǵalı Nurǵalıevtermen qatar júrdi, birge istedi. Sol kisilerdiń aıtýymen keıin ǵana kiristi. Onda da Rymǵalı Nurǵalıev: «Bul kisini eldiń bári «akademık» dep oılaıdy. Janymyzda júrip «kandıdat» bolyp júrgenine tipti ózimiz uıalamyz. Qorǵasyn. Siz de aıtyńyz» dep maǵan úıge zvondap, aqyrynda ózi jetekshi bolyp qorǵatty. Aǵań «Kerek emes. Oǵan ýaqytymdy ketirip qaıtem?! Qorǵamaımyn» degen. Sodan, beker obaly qane, bári úgittep: «Sársenbi – halyqtyń adamy. Qaı jerge barsaq ta ony baǵalaıdy, qurmetteıdi. Bilimi bar. Nege doktor bolmasqa?!» dedi. Rymǵalı aǵa tipti: «qıyndyqtan qashpa, bir reti bolady» dep, úıge kelip te áńgimelesti. Sonda: «Biz muny «Dala akademıgi» deıtin boldyq. Aýylǵa barsa bizden bedeldi bolyp ketedi» degeni esimde. Shamasy, eski áńgimelerdi kóp biletindikten, Sársenbiniń áńgimesi ótimdi bolǵan bolýy kerek.
– Doktorlyq jumysyn Qoja Ahmet Iasaýıdiń «Dıýanı hıkmeti» boıynsha qorǵaǵan eken. Ózine burynnan tanys taqyryp qoı, qıyndyq týdyrmaǵan bolar?..
– Jazýyn jazdy ǵoı. Biraq doktorlyq jumysyn qorǵaǵan kezde qarsy shyqqandar kóp boldy. Ulymyz Sardar baryp qatysqan. «Ǵalymdar degenińiz sumdyq eken. Bir-birin talap, jep qoıýǵa bar ǵoı» dep tań qalyp keldi. Sonda Zeınolla Qabdolov: «Bul – buǵan deıin-aq moıyndalǵan Sársenbi. Ol bárimizdiń kózimiz boldy. Arab tilin aramyzda tek osy ǵana bildi. Eshqandaı artyq áńgimeniń qajeti joq. Biraýyzdan qorǵatamyz» dep, talasty toqtatypty.
– Ol kezde arab tilin, tóte jazýdy biletin adam az edi ǵoı. Kóne jazbalardy oqı alatyn maman retinde Sársenbi aǵanyń ǵylymǵa qosqan úlesi zor bolǵany anyq qoı...
– Árıne. Aǵań arab jazýyn arǵy bette júrgende úırengen. Sodan eski ádebı nusqalar men tóte jazýdaǵy qoljazbalardy kırıllısaǵa túsirýde taptyrmaıtyn mamanǵa aınaldy. Aptalap, aılap, arhıvterde, Máskeýde, Lenıngradta júretin.
Alash arystary aqtala bastaǵan tusta Axmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatov, Júsipbek Aımaýytov, Maǵjan Jumabaev, Shákárim Qudaıberdiulynyń ádebı-ǵylymı murasyn Máskeýden ákelip, qazirgi áripke túsirip, kitapqa shyǵýyna uıytqy boldy.
Odan bólek, Sársenbiniń qurastyrýymen jaryq kórgen Buqar jyraý, Tóle bı, Máshhúr Júsip, Qarasaı batyr, Domalaq ana, Murat Móńkeuly, Súıinbaı Aronuly, Qazanǵap, Ormanbet bı, sondaı-aq Qoja Ahmet Iassaýı muralary kásibı zertteýlerge negiz bolǵanyn áriptesteri qatty baǵalaıdy.
– Sársenbi aǵanyń doktorlyq dısertasıasy jaıly Aıgúl İsmaqova kezinde «Dıýanı hıkmet jáne qazaq poezıasy» monografıasy qazirgi ádebıettanýǵa tyń derekter qosty. Táýelsiz kezge deıin arnaıy zerttelmeı kelgen Qoja Ahmet Iassaýı hıkmetteri tuńǵysh ret ádebıettanýlyq zertteýge arqaý boldy. «Dıýanı hıkmettiń» qazaq ádebıetiniń qalyptasýyna, dástúrli ádebıetke áser etkeni kásibı deńgeıde aıqyndaldy» dep jazǵan eken...
– Shynymen de, Iassaýı hıkmetteri sovet dáýirinde zerttelmek túgili, esh jerde aıtylǵan da, oqytylǵan da emes. Doktorlyq jumysynda aǵań ol jóninde: «Sol kezdegi at tóbelindeı shyǵystanýshy ǵalymdardyń sopylyq jaıynda, onyń shyǵý tegi, sopylardyń ómirge, tirshilikke kózqarasy, fılosofıalyq oı-pikiri týraly birsypyra eńbekter jazylǵany anyq. Mine, osy ǵylymı eńbekterdiń ishinde ǵana Qoja Ahmet Iassaýıdiń qysqasha ómirbaıany, ózindik ustanǵan baǵyt-baǵdary jan-jaqty tereń zerttelmese de atalyp, aıtylyp otyrǵan» dep jazdy.
Arhıvte kóp otyrǵany, qatty berilgeni sonsha, Sársenbi qaı materıaldyń qaı býmada, qaı papkada ekenin de umytpaıtyn. Áriptesteri zvondap surap jatatyn. Sonda arhıvtegi papkalarǵa qatysty kim ne surasa da, bárin jatqa aıtyp beretin. Adamnyń qabiletine jadynyń da beıimdeletini ǵoı. Men soǵan tań qalatynmyn. Jalpy, este saqtaý qabileti myqty edi. Qant dıabeti boldy da, sodan kóp zardap shekti ǵoı. Bir jaǵynan, baıaǵyda jastaý kezinde ys tıip, ólim aýzynan qalǵany taǵy bar...
– Iá, sol qaıǵyly jaǵdaıdyń saldarynan alǵashqy otbasynan aıyrylǵany týraly buryn da estigenimiz bar edi. Sársenbi aǵa qaıtys bolǵanda Aıgúl İsmaqova da ol kisiniń ómirde kóp qıyndyq kórgenin aıtyp, sol oqıǵany eske alypty...
– Iá, Aıgúl «Baspanaǵa zárý qylǵan sovet zamanynda bireýdiń qulaǵaly turǵan eski úıinde páterde turyp, otbasyna ıis tıip, jeńgemiz ben jas balalary qaıtys bolǵan edi» dep jazypty. Biraq úıde áıeli ekeýi ǵana bolǵan. Balalardy aýylǵa jibergen. Áıeli úshinshi sábıine júkti eken. Ol kisi birden qaıtys bolyp ketken de, Sársenbi bir aı boıy es-tússiz, komada jatqan. 27-28 jastaǵy kezi. Áıteýir, Qudaı saqtap, aıaǵynan turǵan ǵoı. Alǵashqy jarynan bir ul, bir qyz qaldy. Biz qosylǵanda İlıas 4-te, Zere 3-ke tolar-tolmas jasta boldy.
– Sodan balalardy siz ósirdińiz ǵoı?..
– Iá. İlıas apamyzben eki arada: aýylda, qalada júrdi. Al Zere óz qolymyzda boldy.
– Al Sársenbi aǵamen qalaı tanystyńyz?
– Oǵan Kúlásh Ahmetova sebepker boldy. Ekeýmiz bala kezden birge óskenbiz. Ýnıversıtet bitirgennen keıin ol Almatyda qaldy. Ol kezde gazetterge shyǵyp, aqyn retinde tanylyp qalǵan. Men aýylǵa kettim de, mektepke muǵalim boldym. Ýnıversıtet bitirgender az, maman joq kez ǵoı. Jaqsy ustaz retinde aýdanǵa tanylyp, 3 jyl júrdim. Kúlásh: «Kóp bolsa, dırektor bolarsyń, aýdanǵa qyzmetke bararsyń. Odan ne shyǵady? Sen odan da Almatyǵa kelshi, birge júreıik» dep jylda shaqyratyn. Úsh jyldan keıin demalys alyp kelsem, Kúlásh 3 bólmeli úı alyp jatyr eken. «Balalardyń bólmesin saǵan beremin, osy úıge tirkeýge turasyń, kelseńshi endi» dep taǵy aıtty. Sodan buıryq qoı, aqyry keldim.
Biraq aýdandaǵylar «bizge maman kerek» dep kelispeı, tek «men ǵylymmen aınalysamyn, dısertasıa qorǵaımyn» degen soń ǵana jiberdi. Negizi, sondaı oıym boldy. Ýnıversıtet bitirerde Myrzataı Joldasbekov: «Ulbıke jáne onyń tóńiregi» degen taqyrypty al. Óziń sol Talas óńirinensiń, Ulbıke de – sol jaqtyń adamy. Materıal jına, osy seniń kandıdattyq jumysyń bolady» degen. Bir jaǵynan sony oılap ári Kúláshtiń shaqyrǵany bar, sóıtip kelsem, «jetekshim bolady» degen Myrzataı aǵa Taldyqorǵan ýnıversıtetine rektor bolyp ketipti. Dalaǵa kelgendeı bolyp jaman boldym. Aýylǵa qaıta barsam, olar qýanbasa renjimeıtin edi. Biraq ózim uıaldym, bir jaǵy, namystandym. El jaqtan keterde aýdandaǵy ınstrýktor: «İzimkúl, Almatyǵa barǵanda sen kóp bolsa korektor bolasyń. Saǵan mektepte muǵalimdik jumys joq» degen edi. Surastyrsaq, shynymen de, oryn joq. Ol kezde bir ǵana, №12 qazaq mektebi ǵoı. Qazaq tili men ádebıeti páni muǵalimine suranys joq. Aqyry, shynymen de, álgi ınstrýktor aıtqandaı, baspaǵa korektor bolyp kirdim. Onyń ózin de Kúláshtar surastyryp júrip áreń tapty.
Kúlásh Sársenbiniń «Jalyn» baspasynan shyqqan kitabyna redaktor bolǵan eken. Áńgime arasynda «Osyndaı bir jaqsy jigit bar, áıeli qaıtys bolǵan. Ózi sondaı aqkóńil» dep maqtaıtyn. Tanystyq. Qarasam, shynymen de óte qarapaıym, bilimdi, jaman ádeti joq. Biraq qalaı bolar eken, balalary bar, qıyn bolady ǵoı dep qorqaqtadym. Kúlásh: «qıyn bolmaıdy, sen meıirimdisiń, salmaqtysyń. Jaqsy qarasań balalar óz balańdaı bolyp ketedi» dep aqyl qosty. Sársenbi de: «Meniń sheshem keremet balajan. Eki balany surasań da saǵan bermeıdi, ózi qaraıdy» dedi. Sóıtip, 1977 jyly qosyldyq.
– Turmysqa shyǵýyńyzǵa ata-anańyz qarsy bolǵan joq pa?
– Aldyn ala eshkimge eshteńe aıtpadym. Bári qosylǵan soń bir-aq estidi. Aldymdaǵy 3 aǵamnan keıingi jalǵyz qyz edim. Ákem – ozat shopan retinde «Sosıalısik Eńbek Eri» ataǵyn alǵan. İshkeni aldynda, ishpegeni artynda degendeı, sondaı áýlette ósken meni 2 balaly adamǵa kúıeýge shyǵady dep eshkim oılaǵan joq. Jeńgem kelip jylap: «Erkejan, nege bulaı boldy, ózińe senimdisiń be?!» dep ýaıymdady. Qarsy bolǵanda ne isteıdi? Taǵdyr shyǵar. «Adamnyń basy – Allanyń doby» degen ras eken ǵoı.
– Ózińiz sol boıy ustazdyq qyzmetke orala almadyńyz ba?
– Baspadan soń biraz jyl qazirgi Ulttyq kitaphanada, odan keıin Y.Altynsarın atyndaǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda istedim.
Sársenbi sol kezden aýyratyn. Óziniń qant dıabeti bar, oǵan ýlanǵany qosylǵan. Eki aı jumys istese, bir aı aýyryp jatady. Aldyńǵy eki baladan keıin taǵy eki balaly boldyq. Sosyn qalaı jumys isteısiń?! Balalardan buryn, maǵan Sársenbiniń syrqaty qatty qıyn tıdi. Qaıta-qaıta aýyrady. Aýrýhanaǵa jatqyzýǵa da tanys kerek. Ábdilda aǵa bar kezde ózi zvondap, Sovmınniń aýrýhanasyna, áskerı gospıtáldarǵa jatqyzatyn. Biraq áıteýir sóıtip júrip te, aǵań ǵylymmen aınalysyp, zertteýlerin júrgizip, jazatynyn jazyp ketti ǵoı.
– Jalpy, otaǵasy retinde minezi, bolmysy qandaı edi?
– Bala sıaqty bolatyn. Jaıdary edi. Biraq tez renjıtin. Shaı bermesek te ókpelep qalatyn. Qanty joǵary bolǵandyqtan, «shaı zıan, sý ish» deıtinbiz. Soǵan «sý ishe almaımyn, sý ishsem tamaǵym aýyrady, maǵan shaı kerek» dep balasha burtıatyn. Biraq qaıtymy tez. Óte balajan edi. Sál birdeńe bolsa: «Men senderge durys jaǵdaı jasaı almadym, densaýlyǵym bolmady» dep jylap qalatyn. Sonda balalar da: «Olaı demeshi, papa. Bizdi ósirdiń, oqyttyń, qolyńnan kelgenniń bárin jasadyń. Budan artyq ne isteısiń?» dep shyr-pyr bolatyn. Jaqsy áke, jaqsy ata boldy. Baýyrlaryna da janashyr edi. «Aýyldaǵylardyń jaǵdaıy qalaı bolyp jatyr eken?!» dep únemi aıtyp, oılap júretin.
Sońǵy jyldary din jolyna tústi. Bes ýaqyt namazyn qaza qylmaı oqıtyn. Balalarmen de adaldyq, adamgershilik, ımandylyq turǵysynda sóılesip, aqylyn aıtyp otyratyn. Eki ret úlken qajylyqqa, 3 ret Ýmraǵa baryp keldi. Sońǵy 5-6 jylda syrqatyna baılanysty, qajylyqqa baram dese, «qalaı bolady, ondaı qıyn sapardy kótere ala ma?» dep ýaıymdaıtynbyz. «Dám-tuzym taýsylsa sol jaqta qalarmyn, ókinishim joq» dep qoshtasyp ketetin. Ol da Allanyń buıyrtqan bir nyǵmeti shyǵar, paryzyn ótep, aman-esen qaıtatyn. Sóıtip: «Men jyltyńdap taǵy keldim» dep kúldiretin...
– «Jaqsynyń aty, ǵalymnyń haty ólmeıdi» deıdi. Sársenbi aǵa jaqsy adam edi. Biregeı ǵalym edi. Esimi de, eńbegi de umytylmaq emes. Aǵamyzǵa Alla o dúnıeniń rahatyn násip etsin! Áńgimeńizge rahmet!