Almatyda Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq opera jáne balet teatrynda «Han Sultan. Altyn Orda» operasynyń premerasy ótti.
Tusaýkeser qoıylymǵa kelgen jurttyń qarasy qalyń. Teatr foıesinde sahnalyq qoıylymǵa saǵyna jetken, qýana jıylǵan kórermen qaýym operanyń ujymdyq shyǵarmashylyq jetekshilerimen sýretke túsip jatty. Kóńil kúıi kóterińki kórermenniń bel ortasynda atalǵan operanyń opera lıbrettosynyń avtory, opera rejıseri, qoıýshy dırıjeri de bar.
Shyńǵys qaǵandy aıtpaǵanda, Joshy han – árbirden soń, qazaqtyń atasyndaı bolǵan tarıhı tulǵa. Myna ulttyq qoıylym Altyn Ordanyń irgetasyn qalaǵan sol danyshpan kósemniń otbasynan bastalǵan eldikti saqtap qalýdyń bıik deńgeıin bederleıdi. Opera Shyńǵys hannyń Horezm shahyn jaýlap alý kezeńimen bastalyp, Altyn Ordanyń qalyptasý kezimen aıaqtalady.
Atalǵan opera Joshy ulysynyń 800 jyldyǵyna oraı, alǵash ret sahnalandy. Operanyń basty keıipkeri – Han Sultan, Joshy hannyń úshinshi áıeli. Bul – Altyn Orda bıleýshileriniń biri de biregeıi – Berke hannyń anasy. Operanyń óneboıynan jaýyngerlik ulttyq rýh sezilip, ananyń balaǵa degen meıirimi men mahabbaty, qysyltaıań shaqta eldiń bolashaǵyna degen kózqaras anyq ańǵarylady. Han Sultan – aqylymen, qaısar minezimen ári saıası kóregendigimen Altyn Orda tarıhyndaǵy turpatty tulǵaǵa aınalyp, ózin de, uldaryn da Joshy ulysyndaǵy basty qaıratkerlerdiń qataryna qosqan uly adam.
Ideıa avtory – Aınur Kópbasarova. Qos bólimnen quralǵan tarıhı dramanyń kompozıtory – Hamıt Shanǵalıev. Dramatýrg Almas Núsiptiń shyǵarmasy negizinde «Han Sultan» operasynyń lıbrettosyn adýyndy aqyn Maraltaı Ybyraev jazyp shyqty. Operanyń rejıseri – áıgili ıtalándyq qoıýshy Davıde Lıvermor. Bul rejıserdiń spektáklderi Italıanyń talaı opera teatrynda qoıylyp júr. Operany qoıýshy dırıjer Nurjan Baıbosynov.
– Hansultan tutqynǵa túsken Horezm shahtyń qyzy. Ámbege aıan Shyńǵys qaǵannyń tuńǵysh uly Joshyǵa jar bolyp, Altyn Orda ımperıasynyń irgesin qalaýshy alyp tulǵanyń biri Berkeni dúnıege ákelgen ana. Aıbyndy da abyroıly ana – balasy, perzenti jolynda jan aıamaǵan. Ana sútin ardaqtaǵan sol bala Berke – búgingi kúni biz meken etip otyrǵan Uly Dalany saqtaý jolynda kóregen kósemdigimen alysty boljaǵan, qaharymen jaýdyń qutyn qashyrǵan, eldikke erlikti jalǵaǵan dana Berke. Berke han Altyn Ordanyń qazyǵyn qaqty. Babalar ańsaǵan bolashaqqa shyraǵyn jaqty. Ananyń ulylyǵy degen osy emes pe, – deıdi operanyń lıbretto avtory Maraltaı Ybyraev.
Teatr artıseri ózderine bekitilgen rólderdi saıası-áleýmettik salmaǵyna saı, jaýapkershilikpen oryndady. Álemniń talantty shyǵarmashylyq tulǵalarynyń birlesken eńbeginiń nátıjesinde dúnıege kelgen jańa ulttyq operany kórermen yntyzarlyqpen kórdi. Almatylyq kórermen men qala qonaqtary úsh kún boıy ortaǵasyrlyq alyp memleket – Altyn Ordanyń qurylýyna kýá bolyp, ǵasyrlar qoınaýyna jeteleıtin, uly sezimge toly esten ketpes oqıǵalardy oı eleginen ótkizip, oqıǵanyń dál ortasynda bolǵandaı kóńilderi kóterińki kúıde qolpashtap otyratynyna senimimiz mol.
Álbette, osynyń bári teatr artıseri men balet bıshileriniń, hor men sımfonıalyq orkestrdiń jandy oryndaýynyń arqasynda júzege asatyn bolady. Sahnanyń transformasıalyq dekorasıasy, jaryq effektisi men beıneproeksıanyń nátıjesinde iske aspaq. Ujymdyq shyǵarmashylyq degen osy. Basqany aıtpaǵanda, tehnologıalyq sheshim ár kórermendi qoıylymnyń basty keıipkerindeı sezindiretini taǵy bar.
Altyn Orda murasy – túrki halyqtaryn biriktiretin rýhanı qazyna. Opera ońaılyqpen ómirge kelgen joq. Onyń qoıylýyna túrkitildes elderdiń ǵylymı ortalyqtary men ǵalymdarynyń qosqan úlesi súbeli. Opera jazý barysynda Altyn Orda jáne tatar handaryn zertteý ortalyǵynyń jetekshisi Ilnýr Mırgaleev, Ystambul, Mármára ýnıversıtetiniń profesory İlıas Kemaloglý men tarıh ǵylymynyń kandıdaty Nurlan Atyǵaev ǵylymı keńesshi retinde qatysqanyn bilemiz.
«Qyran qustyń qanaty men tumsyǵy Han Sultannyń júzin bas kıim tárizdi jartylaı jasyryp tur. Bul qaýip-qaterdiń ári qorǵanystyń sımvolyndaı. Janyp jatqan shahar – shaıqasty, jeńis men jeńilisterdi málim etip, sol oqıǵanyń belortasyndaǵy Sultannyń taǵdyry – jaýyngerlerdiń áıeli men anasy retinde kórinis tabady», – dep óz jumysyn bylaı sıpattady afısha avtory, ıllústrator-sýretshi Assol Sas.
Taqyrypqa oraı
Aqushtap BAQTYGEREEVA, aqyn, «Alash» halyqaralyq ádebı syılyǵynyń ıegeri:
Biz kútken rýhty, mýzykalyq shyraıly shyǵarma
Úlken qalamgerler qatarynda kele jatqan, bir toptyń kóshbasshysy, bárimiz jaqsy kóretin Maraltaı aqynnyń mynadaı ulttyq operaǵa lıbretto jazýy – birazdan beri biz kútken jańalyq. Teatrǵa, operaǵa lıbretto jazýdy sońǵy kezde qalamger qaýym umytqan. Ony qoıady dep te oılamaǵan. Usaqtalyp, árkim óz kúnin ózi kórip, usaqtalyp ketti. Poezıa, sonyń ishinde aıtys ta bızneske aınalyp ketken kezeńde mynadaı jańalyq rýhanıatqa, mádenıetke qozǵalys ákeledi dep oılaımyn. Bul – biz kútken, armandaǵan shyndyqpen sýarylǵan mýzykalyq shyraıly shyǵarma. Óıtkeni, bul – ózgeniń emes, óz tarıhymyz.
Shyny kerek, operany kórdik te súısindik. Ǵajap talantty ánshiler, jastar baryna kóz jetti. Shúkir, beıneni somdaıtyn oryndaýshy da, kóńil kókjıegi keń kórermen de bar eken. Jurttyń bári «állaýlaımen» toıshyl bop ketpegen eken. Erteńime senimmen qaraıtynym sondyqtan. Bizdiń ult – uly ult. Sol sebepten, álemge aty málim óner túrlerinen shet qalmaýy kerek. Bul turǵyda operasy kókke kóterilgen ıtalán, ıspan, fransýzdyń, avstrıalyqtardyń nesi artyq. Oılanys, umtylys qajet. Bizde daýys ta jetedi. Álemdik deńgeıdi baǵyndyrý úshin bizge klasıka kerek.
Ótken ǵasyrda Ámire Parıjdi dúr silkintti. Bizge Qurmanǵazy, Nurǵısa Tilendıevterdi Vagner, Shopenderdiń qataryna qoıý úshin de búgingi talanttardy tárbıelep, shyńdaý qajet. Qurmanǵazy álemdik deńgeıge shyqsa, Mosarttyń kókesindeı bolmaq. Vengerdiń Bransyna teńeser tulǵa az ba bizde?.. Keshegi Sembındi aıtpaǵanda, búgin Dımashymyzdyń daýsy álemdi tamsantyp otyrǵan shaqta Qazaqtyń operasy bolmaýy – bizge syn. Rýhanı ómirimizge, mádenıetimizge keremet jańalyq kelip jatyr dep oılaımyn. Jastar áli de álemdi tańǵaltatyn dúnıelerdi jazady. Jastardy álemdik deńgeıde kótere bilýimiz kerek. Myna talpynys – sonyń bastamasy. Bizge operadan bólek, balet te kerek. Almatydan alys aımaqtarda bul óreli óner túrleri kenje qalýda. Operaǵa bizdiń súıikti aqynymyz, kentavrymyz Maraltaıdyń handar taqyrybyna qalam tartyp, ulttyq naqyshta kelýine óte qýanyshtymyz.