30 jyl degenimiz Táýelsiz memleket úshin kóp ýaqyt emes. Táýelsizdik alǵan kúnnen bastap jańa jaǵdaı, sol jaǵdaı erekshelikterin kóldeneń tartqan múlde basqa memlekettik ahýal qalyptasty. Geosaıası keńistigimizdi qaıtadan qalyptastyrý prosesine jańa kózqaraspen qaraýǵa qajettilik týdy.
Ýaqyt ótken saıyn óz tarıhymyzǵa qaıta úńilip, bizdiń ata-babalarymyzdyń san ǵasyrlyq azattyq kúresiniń jańa betterin ashyp, Qazaqstan táýelsizdiginiń kóne dástúrlerin jańǵyrtyp, jańa qundylyqtardy qalyptastyrýdamyz. Ǵasyrlar qoınaýynan asyl azamattarymyzdyń murasyn arshyp aldyq.
Táýelsizdiktiń mánin tolyq túsiný úshin, eń aldymen tarıhymyzdy bilýimiz kerek, sol arqyly búgingi zamannyń erekshelikterin aıqyndaımyz jáne bolashaǵymyzdy naqty baǵdarlaımyz. Óz elińniń tarıhyn bilmeı, búgingi kúndi túsiný qıyn bolady, sonymen qatar bolashaqty josparlaý múmkin emes.
Táýelsizdik - biz úshin uly uǵymdardyń biri. Onyń qunyn da, paıdasyn da, qasıetin de bilemiz. Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaev «Jyldar men oılar» kitabynda bylaı dep jazdy: «Qazaqstan táýelsizdiginiń formýlasy – bul teń mándi eki uǵymnyń Azattyq pen Jaýaptylyqtyń qosyndysy. Jaýaptylyqtyń arqasynda ǵana biz damýdyń durys strategıalyq jolyn tańdaı aldyq, memleket quryp, beıbitshilik pen kelisimdi saqtap qaldyq». Iaǵnı táýelsizdikke qol jetkizgennen keıin, ony máńgi ustap qalý, qorǵaý, nyǵaıtý, órkendetý – árbir azamattyń boryshy.
Táýelsizdikke qol jetkizgennen góri, ony máńgi ustap qalý áldeqaıda qıyn. Bul álem keńistiginde ǵumyr keshken talaı halyqtyń basynan ótkergen tarıhı shyndyq. Ózara alaýyzdyq pen jan-jaqqa jónsiz tartqan berekesizdik talaı eldiń taǵdyryn qurdymǵa jibergen. Bul barlyq táýelsiz elge sabaq bolýy kerek.
2011 jyly biz Táýelsizdigimizdiń 20 jyldyq mereıtoıyn atap óttik. Sol merekeniń qarsańynda Ulybrıtanıanyń belgili jazýshysy ári qoǵam qaıratkeri Djonatan Aıtken menen suhbat aldy. Ol kezde men Bilim jáne ǵylym mınıstriniń orynbasary bolatynmyn.
Djonatan Aıtken egemen Qazaqstan jáne Elbasy týraly birneshe kitap jazyp, olar qazaq jáne orys tilderine aýdarylyp, jaryq kórgen. Suhbat barysynda Djonatan Aıtken maǵan bir qyzyq suraq qoıdy: «Álemde eki júzden astam memleket bar. Olardyń kóbinde prezıdenttik basqarý júıesi bar. Olar óz memleket basshylaryn «Prezıdent» dep qana ataıdy. Al sizder Qazaqstanda Nursultan Nazarbaevty «Prezıdent» jáne «Elbasy» dep ataısyzdar. Ol nelikten? Sonda sizder óz Prezıdentterińizdi basqalardan artyq etip kórsetkilerińiz kele me?».
Men sonda oǵan bylaı dep jaýap bergenim bar. Prezıdentti Elbasy dep ataý – úlken mártebe, sonymen qatar úlken jaýapkershilik. Memlekettiń keleshegi, halyqtyń taǵdyry aldyndaǵy jaýapkershilik. Eki mysal keltireıin. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary kóp qıyndyq bolǵany belgili: ekonomıka kúıregen, saıası júıe turaqtalmaǵan, jalaqy men zeınetaqy, stýdentterdiń shákirtaqysy ýaqtyly berilmedi, halyq jylý jáne elektr qýatymen turaqty qamtamasyz etilmedi. Sol jyldary Elbasy álemde teńdesi joq Halyqaralyq «Bolashaq» baǵdarlamasyn bekitken bolatyn. Onyń maqsaty – qabiletti jastardy iriktep, olarǵa damyǵan memleketterdiń irgeli ýnıversıtetterinde sapaly bilim alýǵa jaǵdaı jasaý boldy. Sonda «Osy baǵdarlamanyń qajeti ne, memlekettiń jaǵdaıy jaqsarǵannan keıin jasaýǵa bolmas pa edi?» degen pikirler de aıtyldy. Al búgin myńdaǵan jastarymyz osy baǵdarlama arqyly shetelde bilim alyp, elge oralyp, ártúrli salada nátıjeli eńbek etýde. Dana halqymyz: «Bir jyldyǵyn oılaǵan dán egedi, on jyldyǵyn oılaǵan tal egedi, myń jyldyǵyn oılaǵan – urpaǵyna bilim-nár egedi», dep bilimniń yrys qazyǵy ekendigin ósıet etken. «Bolashaq» baǵdarlamasy – táýelsizdiktiń aıqyn kórinisi. Birde-bir damyǵan memlekettiń ózinde osyndaı baǵdarlama joq. Shetelde oqıtyndar óz aqshasyna bilim alady.
Ekinshi mysal – astanamyzdy Almatydan Aqmolaǵa kóshirý. Elbasy 1994 jyldyń 6 shildesinde Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesi depýtattarynyń aldynda osy usynysty jasaǵanda, olar daýys berip syrttaı qoldaǵanymen, birazynyń ishteı tolyq kelispeıtindigi kórinip turdy. Kópshiligi muny qurǵaq qıal dep bildi. Jańa bastamaǵa senimsizdik tanytyp, sary ýaıymǵa salynatyndar da az emes edi. Daǵdarys jaǵdaıynda osyndaı orasan zor jobany qolǵa alýdyń qanshalyqty qajeti bar? Kópshilikti mazalaǵan suraq osy edi. Sol kezde úlken saıası batyldyq kórsetip, barlyq jaýapkershilikti Elbasy óz moınyna aldy. Onyń nátıjesin búgin kórip otyrmyz.
Osy eki mysal Elbasy fenomenin aıqyn kórsetip tur. Bizdiń Elbasymyz Nursultan Nazarbaev bolǵany – Alash jurtyna Allanyń bergen baǵy shyǵar.
Táýelsizdiktiń arqasynda jastarymyz kóptegen qundylyqqa ıe boldy. Mysaly, biz basqa saıası júıede tárbıelendik. Kóp máseleler Máskeýge qarap sheshiletin. Keńes Odaǵy kezindegi qazaq jastarynyń boıynda basqa ulttarǵa jaltaqtaý psıhologıasy, «ne bolsa da, halyqpen birge kóremiz» degen mentalıtet qalyptasty. Qudaıǵa shúkir, Elbasymyzdyń jastarǵa degen qamqorlyq saıasatynyń arqasynda búgingi jastarymyz ondaı kózqarastan aıyryldy. Olar – alǵyr, keleshekke úlken úmitpen qaraıdy. Elbasyna senedi, Tuńǵysh Prezıdentimizdiń saıasatyn qoldaıdy.
Egemen elimizdiń araıly aq tańynyń barqyt perdesin tek belsendi, bilimdi de bilikti jastar ǵana asha alady. Sondyqtan da bolashaǵy zor aıbyndy Qazaqstannyń senim artqan azamattary – asqaq rýhty, alǵyr da aıbyndy jastar desek, qatelespeımiz. «Jastar jalyn júrekti, órshil namysty, bıik rýhty bolsa, ol eldiń eńsesi bıik bolady» dep jasampaz eldiń jastaryna qaı ýaqytta da úlken senimmen qaraǵan Elbasymyz: «Men sizder, búgingi jastar, erekshe urpaq ekenderińizdi qaıtalaýdan jalyqpaımyn. Sizder táýelsiz Qazaqstanda ómirge keldińizder jáne sonda erjetip kelesizder. Sizderdiń jastyq shaqtaryńyzdyń ýaqyty – bizdiń elimizdiń kóterilý jáne gúldený ýaqyty. Sizder osy jetistikter rýhyn jáne tabysqa degen umtylýshylyqty boılaryńyzǵa sińirdińizder», dep paıymdaǵan. Rasynda da, Qazaqstannyń damýyna aıtarlyqtaı úles qosatyn, táýelsizdigimizdiń tamyryn tereńdetip, qazaq eliniń atyn kúlli álemge kórsetetin de – jastarymyz.
Táýelsizdiktiń 30 jyldyq merekesi jahan jurtshylyǵyn ábigerge salǵan pandemıa jaǵdaıynda ótip otyr. Álemdi sharlaǵan indetpen ilesip kelgen ekonomıkalyq daǵdarys qoǵamymyzda qordalanyp qalǵan biraz máseleniń betin ashyp berdi. Ásirese bul jaǵdaı halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn kórsetetin densaýlyq saqtaý, bilim berý salalaryna úlken salmaq túsirip, júıedegi olqylyqtardyń orny kórinýde.
Shynyn aıtsaq, karantın kezinde adamzattyń qoǵamdaǵy kóp máselege kózqarasy ózgerdi, jalpyadamzattyq qundylyqtardy erekshe baǵalaıtyn boldyq, bizdiń mentalıtetimiz, psıhologıamyz, sana-sezimimiz ózgere bastady. Elbasymyz aıtqandaı, adamnyń ózine degen senimi – úlken kúsh. Bul boıymyzǵa – qajyrlyq, denemizge – qýat, júregimizge senim uıalatady. Sabyrlyq, tártip, jaýapkershilik, birlik pen yntymaqtastyqtyń arqasynda qazirgi qıyndyqtardy da abyroımen eńseremiz.
Mahmetǵalı SARYBEKOV,
Jambyl oblystyq máslıhatynyń hatshysy, pedagogıka ǵylymdarynyń doktory,
profesor, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri