«Tańǵy asta bereke bar»
Bul sózdi dana halqymyz teginnen aıtpasa kerek. Dámdi ári paıdaly taǵam adamnyń eńbekke qabilettiligin shamamen 30 paıyzǵa arttyrady. Bul zertteýler arqyly dáleldengen.
Biraq búgingideı ýaqytpen jarysqan qarbalas ómirde kesh jatyp, kesh turyp, soǵan saı tamaqty da óte kesh ishý kúndelikti ádetke aınaldy. Jumysqa jantalasqan adamdardyń kóbi tamaq iship úlgermeı jatsa, keıbiriniń tańerteń tamaqqa tábeti bolmaıdy. Al endi bireýler artyq salmaqtan qorqyp, tańerteńgi tamaqtan bas tartyp jatady. Bul durys emes. Óıtkeni, adam tańǵy asty ishpese, kerisinshe, salmaq jınaıdy. Munyń máni mynada: adam uıyqtap jatqanda zattar almasýy baıaýlaıdy da, tamaqtanǵan soń aǵza az kalorıı óńdeıdi. Al ishseńiz, kerisinshe, áser beredi. Tańǵy asty ishý men jalpy tamaqtaný kestesin saqtaýdyń densaýlyqqa mańyzy men adamnyń jaı-kúıine áseri jaıly tómende sheteldik mamandardyń zertteýleri men birqatar pikirlerin usyndyq. Oqyp, keregin paıdaǵa jaratýǵa bolady. Osy jerde taǵy da halqymyzdyń «As- adamnyń arqaýy» nemese «Aýrý - astan» degen oramdy sózderi oıǵa oralady.
Denedegi energetıkalyq prosesterdiń qarqyndylyǵy táýlik ýaqytyna baılanysty - bul sırkadty yrǵaq (rıtm) dep atalady. Onymen tamaqtaný kestesin baılanystyrý óte qısyndy.
Japondyq ǵalymdar bul týraly 2009 jyly shyqqan durys tamaqtanýǵa qatysty kitapta jazǵan bolatyn.
Onda: «Tamaqtaný jıiligi densaýlyq úshin mańyzdy ekenin Batysta da, Shyǵysta da biledi. Ejelgi japon ádebıetiniń ózinde tańǵy astyń mańyzdylyǵy atap ótilgen», - degen bolatyn Nagoıa ýnıversıteti avtorlarynyń biri Hıroaka Oda.
Túnde jumys isteıtin adamdar júrek aýrýy men semizdikke shaldyǵatyny belgili. Olardyń qaterli isikke de shaldyǵý qaýpi joǵary ekendigi týraly dálelder bar. Hronologıalyq retpe tamaqtaný kómegimen ǵalymdar álemniń damyǵan elderinde jıi kezdesetin artyq salmaq pen ekinshi tıptegi qant dıabeti máselelerin sheshý múmkin dep otyr. Japonıada jalpy paradoksaldy jaǵdaı qalyptasty. Adamdar tamaqtanýdy qatań baqylaıdy, kalorıalardy azaıtqan, fızıkalyq belsendilik t bar, biraq halyq arasynda metabolızmi buzylǵadar úlesi artyp keledi. Múmkin másele adamdardyń ne jeıtininde emes, tamaqty qaı ýaqytta tutynatynynda shyǵar.
Dáriger artyq tamaq jemeýdiń qarapaıym ádisterin atady
Tańǵy asty ishpeý durys emes!
Qant dıabeti glúkoza almasýynyń buzylýyna baılanysty paıda bolady. Munda sırkadty yrǵaqpen tikeleı baılanys bar: glúkoza tańerteń jáne tústen keıin jaqsy sińedi. Qazirgi tańda kópshiliktyń tańǵy as pe keshki asty kesh ishýi úıreshikti jaǵdaıǵa aınaldy. Degemen mundaı áreket sırkadty yrǵaqty buzady jáne qandaǵy glúkoza deńgeıin joǵarylatady. Qant dıabetinen basqa, bul júrek-qan tamyrlary, asqazan-ishek aýrýlarynyń damýyna yqpal etedi. Temeki shegý, stress, ómirdiń jyldam yrǵaǵy bul jaǵdaıdy qıyndata túsedi.
Mundaı qaýip tónýi múmkin adamdar kesh jatatyn adamdar tıpi - «úkiler». «Qant dıabetin emdeýdegi hronologıalyq tamaqtaný» sholýynyń avtorlary atap ótkendeı, kesh tamaqtanatyndar kóbinese tańǵy asty ótkizip jiberedi, bul ekinshi tıptegi qant dıabetiniń yqtımaldyǵyn 21 paıyzǵa arttyrady. Keshki as sırkadty yrǵaqty buzady, al adam tańerteńgisin qaryny ashqanynan esh belgi almaıdy.
Uzaq ýaqyt boıy tańǵy assyz júrý, túngi ashyǵýdyń jalǵasa berýi men metabolızm arasyndaǵy sebep-saldarlyq baılanysqa tujyrym jasalmaı keldi. Fransýzdyq NutriNet-Santé zertteýiniń (103 myńnan astam saýalnama) derekteri negizinde jaqynda jarıalanǵan jumystar bul suraqtarǵa jaýap tapqandaı boldy.
Al Ispanıa ǵalymdary 2009 jyldan 2021 jylǵa deıin júrgizilgen saýalnama boıynsha oǵan qatysqa 963 adam qant dıabetimen aýyrǵanyn anyqtady. Olardyń arasynda kesh jatyp, kesh turatyn «úki» tıpidegi adamdar áldeqaıda kóp. Al jıi tamaqtanyp, túngi rejımdi saqtap, uıyqtaıtyn ýaqytta tamaq ishpeı, tańǵa deıin keminde 13 saǵat tamaq ishpegender qant dıabetimen az aýyrady eken.
Fransýzdyq mamandar sol saýalnamalardy taldaı otyryp, tańǵy asty kesh ishý júrek-qan tamyrlary aýrýlarynyń yqtımaldyǵyn arttyrady degen qorytyndy jasady. Mundaı dıagnoz eki myńǵa jýyq adamǵa qoıylǵan. Sonymen qatar, tańǵy asty keshiktirýdiń ár saǵaty áser etedi, al keshki toǵyzdan keıingi keshki as qaýipti 28 paıyzǵa arttyrady. Uzaq tamaqtaný terezesi, ıaǵnı keshki as pen tańǵy as arasyndaǵy ashyǵý, kerisinshe, paıdaly.
Aǵzamen bir yrǵaqta
«İshki bıologıalyq saǵat, sırkadty yrǵaq (rıtm) organızmdegi kóptegen fızıologıalyq jáne bıologıalyq prosesterdi, sonyń ishinde gormonaldy tepe-teńdikti, uıqyny, dene temperatýrasyn jáne psıhıkalyq belsendilikti retteıdi»,-dep túsindiredi nýtrısıolog dáriger Marıa Menshıkova.
Bul yrǵaqtar, óz kezeginde mıdyń epıfızi shyǵaratyn melatonınmen (uıqy gormony) anyqtalady, dep tolyqtyrdy bıohakıng boıynsha sarapshy Galına Hýsaınova. Sırkadty yrǵaqtardy basqaratyn molekýlalyq mehanızmderdi ashqany úshin 2017 jyly Nobel syılyǵy berilgen bolatyn.
«Tıbet medısınasynda bul mehanızmder burynnan belgili boldy. Árbir ishki organ óz kestesine baǵynady. 24 saǵat ishinde belsendilik pen pasıvtilik fazalary aýystyrylady, ony belgili bir ýaqytta emdeý men dári-dármekterdi qabyldaýda qoldanady. Sırkadty medısınaǵa saı, deni saý adam tańǵy saǵat bes-altyda oıanyp, búkil asqazan-ishek joldary jumys isteı bastaǵan kezde, ıaǵnı jetide tańǵy as ishedi. Asqorytý prosesi baýyrda túngi saǵat birde úshke deıin detoksıkasıamen (tereń uıqy jaǵdaıynda) jáne tańǵy beste tik ishekti tazartýmen aıaqtalady», — deıdi Hýsaınova.
Onyń aıtýynsha, Salk ınstıtýtynyń profesory Sachın Panda taǵamdyq sırkadty rıtmdi zertteýge aıtarlyqtaı úles qosty. Ol eksperımentaldy túrde 12 saǵattyq tamaq úzilisi deneni saýyqtyratynyn kórsetti.
Basty ereje - kesh tamaqtanýdan aýlaq bolý, deıdi Menshıkova. Bul tamaqtanýǵa ketetin ýaqytty qysqartýǵa múmkindik beredi.
«Mysaly, eger siz tańǵy jetide tańǵy as iship, keshki segizde keshki as ishseńiz, maqsat — bul aralyqty saǵat 13 — ten 11-ge nemese 10-ǵa deıin azaıtý», - deıdi dáriger.
Tamaqtaný kestesin saqtaý mańyzdy. Tańǵy as úshin tańǵy 6:30-dan 9:30-ǵa deıingi aralyq ońtaıly, qalǵanyn retteýge bolady. Keshki asqa tym kesh ishpegen durys. Bir kúnde tamaqtaný úshin ústel basyna úsh-tórt ret qana barǵan jón.
Alaıda, Menshıkova «fast-fýd pen jartylaı fabrıkattar kún tártibin qatań saqtaǵan kezde de zıanyn tıgizedi» dep eskertedi. Tamaqtaný jaqsy teńdestirilgen bolýy kerek.
«Belgili bir saǵattarda tamaqtanýdyń júıeliligi energıany tıimdi paıdalanýǵa yqpal etedi jáne salmaqty saqtaýǵa kómektesedi. Aralyq ashyǵý sonymen qatar ınsýlındi sezimtaldyq pen metabolıkalyq kórsetkishterdi jaqsartady», — deıdi MIIN ǵylymı bóliminiń jetekshisi Olga Ilıcheva.
Qytaıda da metataldama sıaqty tamaqtaný ýaqyty men júrek-qan tamyrlary densaýlyǵy arasyndaǵy baılanysty qarastyratyn kóptegen eńbekter jarıalandy. Bul taqyrypta reseılik mamandardyń da maqalalar bar. Turaqty tamaqtaný rejımi uıqynyń sapasyn jaqsartady, depressıa men mazasyzdyq sıaqty psıhologıalyq problemalardyń qaýpin azaıtady.
«Oıanǵannan keıingi birinshi saǵat ishinde tańǵy as ishý mańyzdy. Erterek, ıaǵnı 12:00-de tústený metabolızmniń tıimdi jumysyna yqpal etedi. Kortızoldyń túsýimen kúresý úshin eki kezinde tústenýge bolady. Ádette kortızol tústen keıin saǵat úsh-tórt kezinde tómendeıdi. Keshki asty ertrek, ıaǵnı altyda ishý taǵamnyń sińýin jeńildetedi», - deıdi Ilıcheva.
Tańerteńnen bastap tábet tartpaı tursa da, mysaly, kúızelisten, tańǵy as ishý kerek, eń bolmaǵanda - eń súıikti taǵamdardy jeý kerek», - deıdi sarapshy. Degenmen, tamaqtaný rejıminde birdeńe ózgertpes buryn dárigermen jáne dıetologpen keńesý kerek.