Joldaý memlekettik búdjet bekitilip jatqan shaqta joldandy. Demek, aldaǵy jyldyń baǵyt-baǵdary, istelinetin isteri aıqyndaldy degen sóz. Qazynadan arnaıy qarjy bólinip, jańa jobalar júzege asyrylmaq.
Sonyń bir dáleli – bala kútimimen otyrǵan analardyń 1 jasqa deıingi tólemi 1,5 jasqa deıin tólenetin boldy. Bul da durys! Ana úıde otyryp balasyn ósirip jetildiredi. Kórshi Ózbekstanda 3 jasqa deıin bala kútimine aqsha bólinedi. Álbette onyń da óz erejeleri bar. Burynnan beri osy nárseni bizge de endirý kerek degendi aıtyp kelemiz. 2006 jyly ózimizdiń Qazaq eline Ózbekstannan qonys aýdardyq. Sol shaqtarda osy máseleni kótergenbiz. Sonda maǵan atqaminerler «1 jasqa deıin tóleımiz, eger muqtaj bolsa 3 jasqa sozamyz» dep edi. Munysy aqylǵa qonymdy. Ágárákı, onsyz da dáýleti tasyp tursa, oǵan qalǵan 2 jyl qarjy shyǵyndaýdyń ne qajeti bar?! Sol sebepti, álgi tólenetin aqshany naq kúnkórisi azdaý jandarǵa bólgen jón ǵoı dep túıdim.
Sondaı-aq Ulttyq qordan ár balanyń esep-shotyna 18 jasqa deıin qarjy tólenbekshi. Bul kópten beri jurtty tolǵandyrǵan suraq edi. Ol da óz dárejesinde iske asqaly tur. Osynyń mehanızmine kóbirek kóńil bólsek dep edim. Ulttyq qorda shamamen 55 mıllıard AQSH dollary shamasynda qarajat bar. 2014 jyly 90 mıllıard tóńireginde qarjy bolǵan. Sońǵy 2-3 jyldaǵy pandemıa, qarjylyq daǵdarys, derjavalardyń teketiresi, t.b. jaǵdaıattar kúrdeli joldarǵa ákelip otyr.
Iaǵnı osyndaı keleńsizdikterge qaramastan Qazaqstan óziniń Ulttyq qordaǵy qarajatynyń 50%-yn balalardyń esebine aýdarmaqshy. Osy tusta bir kiltıpan týyndaıdy. Bizde 162 olıgarh bar. Sonda olardyń da balasyna berile me, álde qalaı bolmaq?! Birneshe kúnde 2-3 myń dollar shyǵyndaıtyndarǵa qarjy salýdyń qısyny joq dep bilemiz. Mine, sol jaǵyn aıqyndaǵan abzal.
Álgi 162 baı-baǵlan túsimizge kirmeıtin baılyqty ıelenýde. Tym aýqattylar álemdik deńgeıdegi qaýqarlylar sanatyna jatady. Bul jýyqtap alǵanda halqymyzdyń 10%-yn solar sıaqtylar quraıdy degendi qýattaıdy. Asa baı-manaptar ár balaǵa 18 jasqa sheıin quralatyn 6 myń dollarǵa qarap qalǵan joq. Tipti kerek te emes. Jáı aıtalyq, 40% halqymyzdyń as-aýqaty, turmysy túzý dep alaıyq. Eger osy toptaǵylardyń tabasy 100 myń dollardan asyp jatsa, onda olarǵa da munyń qajeti bolmaıdy.
7-8 balasyn qolyna alyp, úlken megapolısterde úısiz-kúısiz qanshama otbasy júr. Ata-anasynyń tapqany qant-sháıden artylmaıdy. Kedeıshilik qamytyn kıgenderdi eskermesek bolmaıdy. Sebebi, kópbalaly analar bala-shaǵasynyń óz nesibesi bolady dep, dúnıege 10-nan asa sábı ákelip jatqandary da bar. Ondaı jandar naǵyz ekonomıkanyń draıveri. Demografıalyq ósim bar jerde básekelestik artady, Otandy qorǵaıtyn oǵlandar týylady. Biraq osynyń túıinin tarqatatyn júıeli mehanızmdi tezdetip tabý kerek.
Biz popýlısik qadamǵa barmaıyq. Mundaı soqpaqtan shyǵýdyń jolyn aıtaıyn. Jappaı baı-shonshar, qarajaty óz basynan asyp turǵandarǵa shyǵyndalǵansha, naǵyz áleýmettik osal toptardy anyqtap, kópbalaly otbasyǵa, áleýmettik az qamtylǵandarǵa jáne múgedek jaǵdaıda jetilip kele jatqan januıalardyń balalaryna qarjy aýdaryp otyraıyq. Sonda álgi 6 myń birneshe jyl jınalyp 60 myń dollarǵa jetedi. Kámelet jasyna tolǵan soń, úı alýǵa, oqýǵa túsýge, densaýlyǵyn emdeý syndy túrli nársege jumsaıtyn bolady. Osyny rettep, qadaǵalaıyq. Máselen, 2023 jyldan 18 jyl eseptesek, 2041 jyl bolady. Sonda oǵan deıin jınalǵan qarjy qunsyzdanyp ketpeı me, sol jaǵyn da ázirden qarastyrǵan abzal. Al biraq kóterilgen bastama durys. Eń bastysy, ógizdi de óltirmeı, arbany da syndyrmaı, osyndaı syndarly shaqtan aman-esen ótip ketkenimiz jón.
Sonymen qatar baspana salý kólemin ulǵaıtý kerek. Bul qordalanyp qalǵan túıtkil. Árkim óz oıyn aıtyp, sheshý joldaryn usynyp jatyr. Bıyl 18 mıllıon sharshy metr turǵyn úı saldyq. Óte durys. Árıne, oǵan máz bolyp otyra berýge áste bolmaıdy. Baǵa degen sharyqtap barady. Atqarylar is kóp. Bulaı bolýǵa ǵalamdaǵy túrli jaǵdaı, aýa raıymyzǵa deıin áser etýde. Eýropada árkimge 50–60 sharshy metr qarastyrylǵan. Keńes odaǵynyń tusynda 16 sharshy metrge jetkizdi. Al biz qazaqpyz ǵoı. Mentalıtetimiz sál ózgeshe. Úıge kelip-ketetin aǵaıyn-týys, baýyr, quda-jegjat bar. Ol jaǵyn da oılaımyz. Sondyqtan qur júzege aspaıtyn shyǵyny kóp jobalarǵa qarjy bólgenshe, baspanany kóbirek salaıyq. Az ǵana halyqty úımen qamtıyq. Árıne, hal-qadirimizdi de umytpaıyq. Sonymen birge, oblystar arasyndaǵy joldardy birden sapaly materıaldardan isteıik. Áıtpese, aýa raıymyzdyń saldarynan jylda quraq kórpe qusap, qyryq jamaýǵa týra keledi. Eger sizdiń tabysyńyz bolmasa, úıdiń kezegine de almaıdy. Al depozıt jınaýǵa 3 jyl ketedi. Osyndaı bir-birine qarama qaıshy kelip turǵan máselelerdi tezdetip shesheıik.
Joldaýda alǵa qoıylyp otyrǵan maqsat eldiń ál-aýqatyn arttyrý bolyp sanalady. Sondyqtan bir úıdiń balasyndaı, bir qoldyń salasyndaı Qazaq memleketiniń qaryshtap damýyna jumys isteıik demekpin.