Qazaqstan Prezıdenti naýryz aıynda Býrabaıda ótken Quryltaıda qoǵamnyń barlyq músheleriniń bastamashyldyǵy men iskerligine erekshe mańyz berdi. Al bastamashylyq qasıet din salasyna da asa mańyzdy. Bul bastama ekonomıkalyq jáne saıası baǵyttaǵy is-qımylymyzda ǵana emes, dinı ortada da óz ustanymymyzdy ózgege usynýdyń tárbıelik joly bolmaq.
Din – tutasymen tárbıe besigi. Búgingi tańda kúlli qoǵamnyń mádenı-tárbıelik birlikte birin-biri qoldap júrýi qajettilikke aınalyp otyr. Dinniń de qoǵamnyń ilgerileý júıesine kirigip, yqpal etý mehanızmniń bir salasy retinde qyzmet etetin kezeńi keldi.
Ulttyń bolashaǵyn qalyptastyratyn eń mańyzdy qundylyqtardyń biri – urpaq tárbıesi. Ulaǵatty urpaq tárbıeleý – barshamyzdyń ortaq asyl mindetimiz. Óıtkeni óskeleń jas býynnyń boıyndaǵy rýhanı daǵdarysty boldyrmaý – búgingi kúnniń ózekti máselesiniń biri. Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemeluly Býrabaıda ótken Ulttyq quryltaıda osy urpaq tárbıesine erekshe toqtaldy.
Prezıdent ulttyq basqosýda: «Byltyr mektepterde «Birtutas tárbıe» baǵdarlamasy qolǵa alyndy. Baǵdarlamany qabyldaý – istiń basy ǵana. Endi jańarǵan qujatty elimizdegi barlyq memlekettik bilim oshaǵyna engizý kerek. Ony aldaǵy ýaqytta jekemenshik mektepter de basshylyqqa alýǵa tıis. Sebebi tárbıe jumysy balalardy túgel qamtýy qajet. Sonda ǵana bul bastama jalpyulttyq aýqymǵa ıe bolady. Jobanyń túpki maqsaty – otanshyl, bilimdi, jasampaz urpaq tárbıeleý. Munyń bári – adal azamatqa tán qasıetter», dedi.
Osyǵan oraı, Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy qoǵamda otbasy qundylyǵyn arttyrýǵa erekshe mán berip otyr. Bastama óte quptarlyq. Óıtkeni árbir adam úshin ushqan uıasynyń orny bólek. «Otan otbasynan bastalady» dep beker aıtylmaǵan. Ókinishke qaraı, qazirgi jahandaný zamanynda qoǵamǵa qaýipti jaǵymsyz áreketter kórinis taýyp otyr. Jaman ádet qashanda tez taraıdy. Al oǵan bir elitken adamnyń taıaý arada odan arylýy qıyn. Demek, kez kelgen táýeldiliktiń joly kesilýi kerek. Búgingi tańda táýeldilik derti jas urpaqtyń jan-dúnıesin tumshalap barady. Memleket basshysy osy máselelerdi Ulttyq quryltaıda jan-jaqty aıtqan bolatyn.
Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy qazirgi tańda qoǵamda osy máseleniń ózektiligin eskerip, otbasyndaǵy ózara meıirimdilik, izgilik, adamgershilik syndy qundylyqtarymyzdy jańǵyrtý maqsatynda 2025 jyldy «Islam jáne otbasy qundylyǵy» jyly dep jarıalady. Bul ıdeıany búkil qoǵam bolyp qoldaýymyz kerek. Qoǵamda – otbasy men qundylyq shekarasy ajyratylmaǵan birtutas uǵym. Elimiz Dinı basqarmasynyń der kezinde kóterip otyrǵan usynysyn árbir aýylda, árbir qalada, árbir otbasynda qoldaý tabýy tıis. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda qalyń buqarany tańdaý fýnksıasynan aıyryp, tek tutynýshy retinde qaldyramyz. Bul týraly Qazaqstan Musylmandary Dinı basqarmasynyń tóraǵasy, Bas múftı Naýryzbaı qajy Taǵanuly óziniń 2025 jylǵy 18 sáýirdegi «EGEMEN QAZAQSTAN» gazetinde jarıalanǵan «Urpaq tárbıesi hám ulttyq qundylyq» maqalasynda jan-jaqty maqalasynda atap ótti.
Dástúrli mádenıet syrttan keletin syrty jyltyraq jaǵymsyz mádenıetke tótep berý úshin eldiń rýhy, sanasy joǵary bolýmen qatar, kúndelikti aqparat beretin teledıdar, radıo, gazet-jýrnaldar teris áserdi arttyratyn jarnamalardan da taza bolǵany shart. Ult tilindegi habarlar, dástúrli mádenıetimizdiń ozyq úlgileri júıeli túrde ári ózge tildilerden molyraq jasalýy kózdelmese, ul rýhynyń álsireýi, ásirese, jas býynnyń basqa baǵytqa kóship ketýi jyldamdaıdy. Mundaıda rýhanıattyń basty salasy teledıdar durys baǵyt bere almasa, halyq tobyrǵa aınalady. Jastarymyzdyń taǵdyry aqparat quralyna táýeldi. Eger aqparat ulttyq negizde kúshti bolsa, kisi emes kisi – kisi bolý múmkindigin alady. Mádenıetimizdiń órkendeýi adamdar sanasyndaǵy ózgeristerge baılanysty desek te, qoǵamdy jaılap alǵan kóp keseldiń órship ketýine yqpal etemiz. Dástúr buzýshylyqtyń kez kelgen kórinisi mádenıetimizdiń deńgeıin tómendetip, uıattyń da, ar-namystyń da belinen basyp, ult dıdaryna daq túsiretin bolady.
HHİ ǵasyrda gýmanızm azaıyp, qatygezdik kóbeıip barady. Buryn kóligiń jolda qalsa, ózge júrgizýshiler toqtap járdem berýge asyǵatyn. Búgin ony kórmeısiń. Búginde qatygezdik kóbeıip barady. Qarap tursań, ol azaıýy kerek edi. Osynyń bári dúnıetanymnyń azaıýynan bolyp otyr. Adamnyń jaratylysyna izgilik pen zulymdyq qatar egilgen. Al sonyń qaısysy aldymen kórinedi, ol – adamdy qorshaǵan ortaǵa, adamnyń taǵdyryna, sanasyna baılanysty. Adamgershilik qaǵıdalary elde qandaı bılik turǵanyna baılanysty emes. Olar turaqty jáne maqsattyń ósýine ǵana táýeldi. Sondaı-aq, Memlekettiń ulylyǵyn tek jer kólemimen sanaýǵa da bolmaıdy. Ulylyqty ortaq iske judyryqtaı jumylǵan halyqtyń jigeri men birligi, tabandylyǵy men tártibi jáne sol memleketti qutty mekenge aınaldyrýǵa umtylǵan ultjandy adamdarǵa baılanysty. Demek, bizdiń qoǵamǵa búgin óziniń, erteń bolsa, bolashaq urpaǵynyń baqýatty bolýy úshin búgin ólip ketýge bar ultjandy adamdar kerek bolyp tur. Memleket basshysynyń úndeýi de osyǵan saıady.
Búgingi ulttyq sana, onyń qoǵamǵa tıgizer yqpaly týraly sońǵy jyldary júıeli oı túzilip, rýhanı sóz aıtyla bastady. Oǵan da shúkir. Sebebi, osydan onshaqty jyl buryn qazaq qaýymynyń qarny ashyp turǵan shaqta dúnıeni baılaý qaryndy toıdyrý men baıýdyń baǵanaly jolyn tabý bolyp edi. Qazir de qoǵamnyń negizgi bóligi osy maqsat tóńireginde tyrbanyp jatyr. Alaıda ol úndeý estıtin qulaqqa, sańylaýy bar sanaǵa ǵana jetip tur. Eldiń rýhanı kelbeti ulttyq ıdeologıa men ulttyq namystyń negizinde damıdy. Bul rette ulttyń zıalysyn izdeýimiz kerek bolyp tur. Qazirgi kezeńde zıalynyń mindeti qara basynyń kúıbeńin qoıa turyp, ulttyq rýhty oıatý, qoǵamǵa qozǵaý salý, ulttyq nıgılızmmen kúresý. Ulttyń rýhynyń kúshtiligine ulttyń ózin sendirý. Keshe bolsa tarıhyn tálkekke salyp, búgin bolsa, altyn arqalap júrgen bizdiń jurtqa «Sen uly ultsyń» dep kózin jetkizý – qıynnyń qıyny bolyp tur.
Búginde qoǵam «Materıaldyq órkenıet tyǵyryqqa tireldi» dep dabyl qaǵyp tur. Japondar álemdi sharpyǵan qarjy daǵdarysy qaýipti emes, rýhanı daǵdarystan qorqý kerek, degendi aıtýda. Al áleýmettanýshylar qazirgi qoǵam rýhanı kedeılenip barady, dep otyr. Materıaldyq turǵydan baı bola tura rýhanı azǵyn hám toıymsyz bolsa, naǵyz beıshara sol bolar edi. Al qarapaıym tirshilik etip rýhanı jaǵynan baı bolsa, baqytty jan dep sony aıtýǵa bolatyny aıqyndalǵan. Qazirgi japon jastary dástúrli mádenıet pen ádep-ǵurypty umytyp, ulttyq sanadan ajyrap barady. Osyǵan saı qoǵam materıaldyq ónim kólemin ulǵaıtyp, sonyń esesinen adamı qundylyqtardan aırylýda. Qorshaǵan ortaǵa orasań zıan kelip, jalpy qoǵamnyń kúıreý prosesi júrip jatyr. Adamgershilik paryz, týysqandyq meıirim, ata-ana aldyndaǵy jaýapkershilik sezimderi joıylyp barady. Ata-babalary qalyptastyrǵan rýhanı tirshilikke oralý qajettigi de umyt qalýda. Odan toıymsyzdyq pen rýhanı kedeılikti jeńý basty ustanym bolyp tur.
Adam dúnıe úshin emes, dúnıe – adam úshin urany kóterilgende ǵana alǵa basatyny anyq. Al qoǵam adamnan turady. Ismaıl ál-jaýharı men ál- Farabı aıtqan «Adamnyń kúni adammen», degen sózdi talaı oıshyl qaıtalaǵan. Adamnyń jetilýi áleýmet arqyly múmkin» degen Konfýsıı. Al Rım oıshyly Mark Avrelıı: «Adamdy súı, Qudaıdyń zańdaryna baǵyn» deıdi.
Qazaq qoǵamynda dinimizge oralý, tilimizdi jańǵyrtý, salt-dástúrdi ustaný turǵysynan kóptegen ister kórinis berýde, ony joqqa shyǵarýǵa bolmas.
Endi bastapqy másele – ulttyq tárbıege qaıta oralsaq. Bala – bizdiń aınamyz. Platon: Uldy tárbıeleı otyryp, jer ıesin tárbıeleımiz, qyzdy tárbıeleı otyryp, ultty tárbıeleımiz» - dep beker aıtpasa kerek. Demek, jastardy qalaı ısek, jas shybyq solaı ósip shyǵady. Jas adamnyń bilim alyp shyǵýy úshin nendeı jaǵdaı týǵyzýymyz kerek? Bul ómir boıy mektep partasynda nemese stýdenttik aýdıtorıada otyrý kerek, degen sóz emes. Bul – bilimniń qajettiligin árkim óz jadymen únemi sezinip júrýi kerektigine jasalǵan silteme. Al bilim tek oqýlyqtarda ǵana kórinis tapqan ba? Al kórkem ádebıet beretin oılantqysh-tanymdyq bilim she? Jaqsy kitap oqý – ótken zamannyń eń jaqsy adamdarymen áńgimelesý. Ol – ǵasyrlarǵa saparǵa shyqqan aqyl eskertkishi. Al Quran eń kóne kitap. Demek, Qurandy oqý kerek, ol tula boıy tunyp turǵan qundylyq. Biz qos birdeı qundy kitap ustaǵan elmiz. Qolymyzda qasıetti Quran kitaby bar, Abaıdyń kitaby bar. Bulardyń ekeýi de tunyp turǵan tárbıe kitaby.
Oqýlyqtardaǵy ekonomıkalyq ta, saıası da, tehnıkalyq ta teorıalar adamǵa bilimniń alǵashqy satysyn ǵana beredi. Al soǵan súıene otyryp, tyń jańalyqtarǵa umtyldyratyn – adamnyń qıaly. Al qıaldyń resýrsy – shyǵarmashylyq adamdarynda bolatynyn esten shyǵarmaǵan jón. Al shyǵarmashylyqpen aınalysatyn adamdar qoǵamdyq damýǵa yqpal etetinin de eskergen abzal. Ekonomıkada bolsyn, saıasatta bolsyn damyp ketken elderde bolashaqtaǵy damý jóninde aqylǵa qonymdy boljamdar men syn-pikirler aıtatyn jáne ony iske asyrýǵa alǵashqy bolyp kómekke keletin de shyǵarmalyqpen aınalysatyn adamdar eken. Sondyqtan iri korporasıalar men memlekettik apparattar qalam qaıratkerlerin keńesshiler retinde jumysqa shaqyratynyn kórip júrmiz. Búgingi jahandaný básekesinde qoǵamdy ilgeri jeteleýshi qýatty ıntellektýaldyq kúsh ekenine kózderi jetken. Órkenıetti elderdiń isker adamdary jahandaný zamanynyń bir qaraǵanda adam sengisiz bolyp kórinetin búgingi tańdaǵy osyndaı ýtopıalyq ıdeıalarǵa muqtaj ekendikterin aıtýda. Ýtopıa degen uǵymdy biz jaǵymsyz maǵynasynda ǵana qabyldap úırenip ketken sıaqtymyz. Búgingi jahandaný zamanynda, ýtopıa degenimiz – erteńgi kúndi jáne alys bolashaqty qalaı qurý kerektigi týraly san qıly usynys pen adam aqyly baryp kórmegen jerlerge deıin oıdy jetelep aparý. Sondyqtan kórkem ádebıetpen sýsyndaǵan el – ıdeıalar otanyna aınalady.
Búgingi tańda baspalardan shyǵyp jatqan kitaptarǵa degen suranys kún sanap artyp keledi. Bul – qýantarlyq jaǵdaı. Osy oraıda «Islam jáne otbasy qundylyǵy» jyly aıasynda balalarǵa arnalǵan «Meniń súıikti otbasym» kitabyn shyǵarýdy qolǵa alý óte quptarlyq. Ár otbasynyń baqytty bolýy mańyzdy bolǵandyqtan «Otbasy baqyty» taqyrybyndaǵy eńbekti barlyq eńbek ujymy men barlyq mektepterde oqytýdyń keshendi josparyn jasaý abzal bolǵan bolar edi.
Prezıdent Ulttyq quryltaıda mektepterde, túrli mekemelerde, sondaı-aq iri kompanıalarda ulttyq kıimge mán berile bastaǵanyn erekshe atap ótti. Ulttyq kıimniń dinimiz ben dástúrimizge saı zamanaýı úlgisi qoǵam tarapynan qoldaýǵa ıe boldy. Dinı basqarma qyzmetkerleri jamaǵat arasynda ulttyq kıimimizdi, ulttyq qundylyqtarymyzdy nasıhattaýǵa aıshyqty úles qosyp keledi. Osy rette jastarǵa qatysty taǵy bir ózekti máselege toqtalyp ótsek. Halyqtyń dinı saýatyn ashyp, ásirese dinge bet burǵan jastardy destrýktıvti dinı aǵymdardyń ıdeologıasynan saqtandyrý – asa mańyzdy jumystardyń biri. Bul máselege de Memleket basshysy Ulttyq quryltaıda aıryqsha nazar aýdardy.
Quryltaı otyrysynda Prezıdent: «Teris aǵymdarǵa, qazaqtyń bolmysyna jat ıdeologıalarǵa tosqaýyl qoıý qajet ekenine esh kúmán joq. Elimizde din bostandyǵyna kepildik berilgen. Biraq júgensizdikke, tártipsizdikke jol berýge bolmaıdy. Dinniń asa mańyzdy mısıasy – ultty uıystyrý», dedi. Prezıdent aıtpaqshy, jalpy qoǵamnyń birligi men yntymaqtastyǵynyń negizi ındıvıd pen ujymdar arasyndaǵy tepe-teńdik ornatý arqyly ózara árekettestikke umtylýmen baılanysty. Birlik pen yntymaqtastyq qalyptasqan qoǵamda jeke adamdar men ujymdardyń bastamalary qoldaý taýyp, memleket qoǵamdaǵy ádildik pen sabaqtastyqtyń, ujymdyq talqylaýdyń kepili retinde áreket etpek. Sondyqtan qazirgi jahandaný zamanynda birlik pen yntymaqtastyqta bolýymyz kerektigin búgingi ýaqyt kórsetip otyr. Jastardyń gýmanısik baǵyt-baǵdardan jáne ózin-ózi baǵalaýdan tys ósýi qoǵamnyń, adamnyń múddelerine qaıshy kelip, qorqynyshty qubylysqa aınalady. Bul jerde de dinniń yqpaly zor.
Shyn máninde, asyl dinimiz san ǵasyrdan beri ultymyzdy yntymaqqa uıystyryp, halqymyzdyń rýhanı tiregine aınaldy. Imandylyqqa bet burǵan jastar qashan da jaqsylyq jasaýǵa qushtar. Alaıda dinı úkimderdiń túpki mánine tereń úńilmeıtin keıbir jas býyn ókilderiniń destrýktıvti dinı aǵymdardyń arbaýynda ketip jatqany jasyryn emes. Biz az halyqpyz. Túzý joldan taıǵan árbir qazaq bizdi ortaıtyp ketedi. Sondyqtan mádenıettiń, dinniń tereń dástúrlerin kókirek-kózi ashyq, bilimdi adamdardan turatyn qoǵamda ǵana tolyqqandy túrde qalyptasa alady. Al odan habary joq bilimsizdik adamdy álemdik saıasattyń qazirgi alasapyranynda jalǵan demokratıanyń qoljaýlyǵyna aınaldyrady. Ony alǵashqy bolyp din qaıratkerleri baıqaı alady. Qıaldyń resýrsy – dinı ortada qalyptasqan. Olar kórinip turǵandy ǵana emes, kórinbeı turǵandy da kóre alatyn qasıetke ıe. Demek, din adamynyń kórgishtigin damýymyzdyń ár salasyna paıdalana bilýimiz kerek.
Dinı basqarmanyń negizgi jumys baǵyttarynyń biri – halyqty jat dinı aǵymdardan saqtandyrý. Bul rette Dinı basqarma qyzmetkerleri keshendi jumystardy júzege asyryp keledi.
Múftıattyń dinı ońaltýǵa jaýapty mamandary byltyr jamaǵat arasynda túrli kezdesýler ótkizgen. Dinge qyzyǵýshylyq bildirgen jastardyń qandaı dinı ádebıetten málimet alatyny óte mańyzdy. Sondyqtan múftıat osy baǵytta ótken jyldyń ózinde «Babalar izimen: Qazaq dalasyndaǵy musylmandyq mektep», «Islam ensıklopedıasy», «Qalyp», «Oı salar oqıǵalar», «Imandylyq álippesi» syndy mańyzdy eńbekter halyqtyń talǵamyna jetkizilipti. Bul az qundylyq bolmasa kerek.
Allaǵa shúkir, qazir elimizde Dinı basqarmanyń qyzmet júıesinde jumys zaıyrly qoǵamnyń talaptaryna saı qurylǵan. Jastardy basqarýdy, olardyń árbir áreketin baqylaýdy óz qoldaryna alýǵa tyrysady.
Jastarǵa durys tárbıe berý eń basty ustanym bolǵany abzal. Olar qaı kezde de qoǵamnyń negizgi qozǵaýshy kúshi bolǵan. Ejelgi antıkalyq qul ıelenýshi Grek-Rım ımperıasy bıliginiń ózi jas urpaqtyń dene bitiminiń jáne aqyl-oıynyń túzý bolyp ósýi mádenıetimen turaqty aınalysqan. Kezinde Stalın, Mao Szedýn men Gıtlerdiń ózi jastarmen jumys isteýdi óz nazarlarynan tys qaldyrmaǵan. Afrıkada Býrkıno Faso degen el bar. Ol eldiń atyn aýdarǵanda – «Adal adamdar eli» degen maǵynany beredi eken. Sol el jastardy tárbıeleýde adaldyq tanytýda barlyq tárbıeni dinmen qabystyryp otyrady eken. Odan olardyń zıan shegip jatqany joq. Al jerinde tas pen qumnan basqa tabıǵı resýrsy joq Izraıl ózderin «Biz Qudaıdyń yqylasy túsken elmiz!» dep ataıdy. Halyqty sol ıdeıa aıasynda tárbıeleıdi. Dástúr-salt demekshi, «Túrkimender bala dúnıege kelgen sátten bastap, oǵan arnap, kilem toqı bastaıdy eken. Onyń alǵashqy qaz basqan qadamyn da sol kilem ústinde atqaryp, ony balanyń aıaǵyn astyna tóseıdi eken. Qandaı jarasymdy! Bizge de osyndaı bir jarasymdy ádemi dástúrdi qalyptastyrý kerek sıaqty. Grekter bala dúnıege kelgen kúni, záıtún aǵashyn otyrǵyzyp, ony sábıdiń alaqanymen sýarady eken.
Búginde Ýkraına halqynyń jankeshtiligi týraly kóp aıtamyz. Nege? Ony mynadan izdegen durys sıaqty. Sebebi, bul elde jalpy bilim beretin mektepterde «Otandy qorǵaý» atty sabaqtar ótkiziledi. Al biz qur maqtanǵa boıymyzdy úıretip alǵanbyz. Sodan kelip, ulttyq tárbıe berýde osalmyz. Áıteýir, balamyz birdeńe búldirip qoımasa degenge mázbiz. Olaı bolmaıdy. Máselen, fın halqynda «sısý» dege sóz bar. Osy «sısý» sózi fınderdi ǵasyr basyndaǵy alapat daǵdyrystan alyp shyqqan bolatyn. Ol bizdińshe, «eńseń jyǵylmasyn», degen sózge saıady. Mine, bul da tárbıeniń bir salasy. Bizge de – biz myqtymyz, biz kúshtimiz, biz biriksek, álemdi tańqaldyramyz! -degen otty sózder kerek bolyp tur.