Elimizde keıingi jyldary rejıssýra salasy qarqyndy damýda. İskerlik pen belsendilik tanytyp kele jatqan rejıserlerimiz barshylyq. Alaıda, qazaq halqynyń salt-dástúri men ulttyq qundylyqtaryn dáriptep júrgenderdiń sany saýsaqpen sanarlyq. Solardyń ishinde adyńǵy býyn aǵalardan úlgi alyp, keıingi tolqyn inilerge ónege kórsetip júrgen rejıserlerdiń biri Juldyzbek JUMANBAIMEN áńgimelesken edik.
– Ómir dastanyńyzǵa úńilsem, basynda akterlikke bet burǵan ekensiz. Birshama jyl sol salada eńbek etipsiz. Jalpy, akterlikten rejıserlikke qalaı keldińiz?
– Akademıada oqyp júrgenimizde bizge tapsyrma beriletin. Ártúrli shyǵarmalardan 5–10 mınýttyq úzindilerdi óz betimizshe qoıamyz. Tekst jazamyz, rejıser da bolamyz. Bylaısha aıtqanda, ózimiz han, ózimiz bı bolamyz. Ustazdarymyz stýdentterge qalaǵandarynsha erik beretin. Kim qalaı qoıamyn dese de ózi biletin. Muǵalimderdiń synyn estidim, eskere bastadym. Osylaısha rejıserlik qabiletimniń shet jaqtaryn baıqaı bastadym. Keıinnen Ǵ.Músirepov atyndaǵy Qazaq memlekettik akademıalyq balalar men jasóspirimder teatrynda 8 jyldaı akterlik qyzmet atqardym. Sol kezderde Janat Hadjıev, Qýandyq Qasymov aǵalarymyz osy mamandyqtyń qyr-syryn úırete bastady. Qastarynda júrdim, asıstent boldym. Sol kezderde ózimniń oılarymdy da aıta bastadym. Osylaısha rejıserlikke tapsyrýǵa bel baıladym. «Bolashaq» baǵdarlamasymen Reseıdiń «Teatr óneri» ınstıtýtynda (GITIS) «rejıser» mamandyǵy boıynsha magıstr dárejesin aldym. «GITIS – teatrdyń mekkesi» dep aıtyp jatady. Rasymen-aq , qanshama myqty mamandardan bilim aldym, birneshe teatrlardy tamashaladym. 2 jyldaı ýaqytymdy tıimdi paıdalanýǵa tyrystym. Tańerteńnen túske deıin sabaq, keshke deıin kitaphanada ýaqytymyzdy ótkizdik. Odan keıin teatrlarǵa barýdy ádetke aınaldyryp aldym. 2 jyl men úshin az ýaqyt boldy, barynsha tıimdi paıdalanýǵa tyrystym. Úlgergenimshe Máskeýdiń barlyq teatryn kórip shyqtym dep aıta alamyn. Basynda bárin kóresiń, odan keıin tańdap kóresiń, keıinnen talǵammen kóresiń demekshi, Máskeýde júrip teatr ónerimen etene tanysa bastadym.
– Buryndary beldi de bedeldi rólderdi somdaǵanyńyzdy bilemiz. Qaıtadan akterlikke kelý oıyńyzda bar ma?
– Osy óner jolynda júrgen qyz-jigitter myna spektáklden sizdi kórdik, ana spektáklden sizdi kórdik dep aıtyp jatady. Rejıser bolǵandyqtan, ár akterǵa ózimizge ǵana tán qoltańbalarymyzdy salyp jiberemin. Qoıylymda akterlardyń árbir detaline, qımyl-qozǵalysyna erekshe mán berý arqyly ózim de oınap jatqandaı kúı keshemin. Sebebi, spektákl sizdiń qalaýyńyz boıynsha sahnalanady. Osy prosesterdi kórip otyryp, akter bolsam degen oı basyma qaıta oralmapty. Qazaqta bir jaqsy sóz bar ǵoı, «Eki kemeniń basyn ustaǵan sýǵa ketedi», «Aǵash bir jerde turyp gúldeıdi». Sol sekildi, osy rejıserlikke kelgendikten, osy salada órkendeımin, kókteımin dep keldim. Akterlikti saǵynyp, izdegen sátterim bolmaǵan eken. Shamam kelgenshe birshama rólderdi somdadym, akterlikten jetkilikti lázzat aldym dep aıta alamyn. Ómir kitap bolsa, bul salanyń betterin jaýyp qoıdym. Bálkim, buryn oqyǵan kitapty qaıta oqyǵandaı, qaıta paraqtaýym da múmkin. Ol bir Allanyń qalaýyndaǵy dúnıe.
– Bizde teatr óneri Reseıden bastaý alǵan dep jatady, sol jaıynda ne aıtasyz?
– Ár halyqtyń ózine tán minez-qulqy, ulttyq dástúri, sana sezimi bar. Qazaq dalasyna teatr óneri kelgende alǵashynda túsinispeýshilik týyndaǵan. Sebebi, bizder sonaý bir zamandardan beri jyrshylyq, ánshilik, aıtys ónerimen sýsyndaǵan halyqpyz. Bizge bir orynda otyryp tamashalaý qalaı bolsa da jat boldy. Aýyl arasyndaǵy toı-tomalaq, saýyq-saırandy teatr basa almady. Sol sebepten de bolar, qazirgi tańda da halyqtyń basym kópshiligi teatrǵa kelgende tartynyp qalatyny. Konsertke kelgende delebemiz qozyp, arqalanyp ketemiz. Bul bizdiń qanymyz, janymyz, muny bizden eshkim aıyra almaıdy. Endi sizdiń suraǵyńyzǵa kelsek, ol kezderde de teatr bizde damydy. Ázirbaıjan Mámbetov, Janat Hadjıevter Reseıde oqyp keldi. Jańashyldyq, erekshe lep ákeldi. Asqar Toqpanov degen atamyz qazaqtyń teatr ınstıtýtyn ashty, ulttyq qundylyqtarymyzdy teatrmen qalyptastyrdy. Sol kezderde kóp nárseni joǵalttyq dep aıta alamyn. Sondaı-aq, kóp nársege qol jetkize aldyq. Sol jyldarda rejıserlar ulttyq qundylyqtardy saqtap qalýǵa eńbek etti, sol kezderde túsirilgen kınolardyń ózin aıtsańyzshy. Bizdiń qazirgi ýaqyttaǵy eń basty mısıamyz da osy. Ult degen nárse bar, el degen nárse bar, soǵan qyzmet etkende, biz neni saqtaýshymyz, bizdi memleket ne úshin oqytty degen nárse oıǵa oralýy kerek.
– Qazirgi ýaqytta jastarymyzdyń arasynda elikteýshilik beleń alyp kele jatyr, osy týraly oıyńyz qandaı?
– Zamanaýılyqqa, basqaǵa elikteýdiń kesirinen ózgelerden eshqandaı da aıyrmashylyǵymyz qalmady. Ár eldiń ereksheligi dástúrinde, tilinde, áninde, ultyńda, ónerińde jatyr. Jalpy, óner adamdarynyń basty mıssıasy ózimen birge qazaqılyǵyn alyp júrý kerek. Biraq jańarta otyryp, elge usyný qajet. Qudaıǵa shúkir, qazirgi zamanaýı qyz-jigitterimizge qarasań, sheteldiń rıtmin ıgerip alǵan, sondaı-aq, bar únderinde qazaqılyqtyń ısi ańqyp turady. Ánderin tyńdaǵanda qulaq quryshyn qandyrady. Sóz saptaýlary, ultqa degen súıispenshiligi joǵary. Bizde urpaq jańaryp kele jatyr ǵoı, qazir bári oıanyp kele jatyr. Ult retinde qalyptasqanymyzdy maqtan etýimiz qajet ekendigin uǵyndyryp kele jatyr shama-sharqylary kelgenshe. Buryn qazaq tilinde sóıleýge namystanatyndar bolǵan. Qazir tilimiz brendke aınalyp keledi. Sondaı-aq, jas qyzdarymyz sándi taqıalaryn kıip júr, kórseń kóziń toıady. Osylaı aqyryndap ózgere bastaımyz. «Elý jylda – el jańa» deıdi. Endi ǵana 30 jyl boldy. Áli 20 jylymyz bar – bári ózgeredi, óz arnasyna túsedi degen senimdemiz. Sol kezde rejısser da, teatr da ózgeredi.
– Ulttyq ónerimizdi ulyqtap júrgen teatrda eńbek etýdesiz, jumysyńyz qalaı? Ózińizge unaı ma?
– «Alataý» dástúrli óner teatrynda qyzmet jasap júrgenime qýanamyn. Bul teatr ulttyq qundylyqtardy qalyptastyratyn akademıa dep aıtsam, artyq aıtpaǵanym. Osy jerde jumys jasap júrgenimde ultqa qyzmet jasaýdyń ne ekendigin túsindim. Qazaqstandaǵy jalǵyz óner ordasy, dástúrli óner teatry bireý-aq eken. Ol osy Almaty qalasynda ǵana. Jalǵyz qalaǵa ǵana qaraıdy. Ultymyzdyń ónerinen ónege beretin teatr bir ǵana qalada bolmaýy kerek qoı. Biz ulttyq ónerimizdi damytqymyz kelse, memleket óz qamqorlyǵyna alýy kerek. Sonda ǵana basqa shetel bizdi keńinen tanı bastaıdy. Óner desek, keıbireýler fılarmonıamen shatastyrady, «oı, ne kerek, olardyń sany jetedi ǵoı» dep aıtyp jatady. Dástúrli óner teatry fılarmonıa emes ekendigin uǵyný kerek. Qytaılar «Kobokı» teatryn qalaı baǵalaıdy? Ulttyq teatryna úlken qurmet kórsetedi. Al bizdiń teatrymyz qalanyń eń bir shetinde, kóptiń kózine kórine bermeıtin oqshaý bir jerde. Osy rette Abaıdyń «Qaınaıdy qanyń, ashıdy janyń» degen sózderi oıǵa oralady da únsiz qalasyń. Árıne, biz Almaty qalasynyń ákimdigine rızamyz. Bizge qoldan kelgenshe kómekterin kórsetedi. Alaıda, memleketten qoldaý kórsetilip, elimizdiń túkpir-túkpirinde «Alataý» dástúrli óner teatrynyń fılıaldary ashylsa degen oı keledi.
– Oqyrmandarymyzdy ózińiz qyzmet atqaratyn «Alataý» dástúrli óner teatrynyń jumystarymen tanystyra ketseńiz.
– Teatrda eńbek etkenime bir jyldyń júzi boldy. Bastapqyda «ne isteımiz? Qandaı baǵytta jumys jasaımyz?» degen qıyndyqtar týyndady. Sebebi, sol ýaqyttardan bastap teatr óz arnasyn tapty. Salt-dástúrimiz ben án-jyrymyzdy, ulttyq aspaptarymyzdy, bıimizdi qoıylymdarǵa ushtastyra bastadyq. Halqymyz múzıkl janryndaǵy qoıylymdardy jaqsy kóredi ǵoı, sol saryndaǵy qoıylymdardy qolǵa ala bastadyq. V maýsymda «Balalar jyly» aıasynda «Ágýgaı men Igıgaı» atty halyq ertegileri men dástúrli ánderden quralǵan balalarǵa arnalǵan mýzykalyq qoıylymyn kórermenderge usyndyq. Sondaı-aq, qazaq halqynyń toptyq, jeke bılerinen quralǵan «Ásem áýen men kórkem qımyl» sazdy bı keshi uıymdastyryldy. Sonymen qatar, Muhtar Áýezovtiń «Aıman-SHolpan» jyry boıynsha jazǵan mýzykalyq komedıasy teatr súıer qaýymǵa usynyldy. Jańa maýsymǵa daıyndyǵymyz saqadaı saı. Jańa spektáklderdi usyný josparda bar. Máselen, kópke tanyla qoımaǵan, kóbisi estimegen kúılerimizden quralǵan kesh uıymdastyrmaqpyz. Qazaq halqynyń jyr-dastandaryna negizdelgen qoıylymdar da qoıylmaq. Munyń barlyǵy aldaǵy kúnderdiń enshisindegi dúnıe.
– Áńgimeńizge rahmet!
Áńgimelesken
Aqtolqyn TURLYǴAZY.